Array ( [0] => WP_Post Object ( [ID] => 6173 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-10-19 00:08:46 [post_date_gmt] => 2021-10-18 23:08:46 [post_content] => It is not by accident that the most common metaphor in anti-corruption is the contention that ‘sunlight is the best of disinfectants’. It was popularised by soon-to-be US Supreme Court justice Louis Brandeis in a 1914 treatise on the importance of openness in public affairs.[1] Since then, shining a spotlight on the doings of those who are in positions of power has been the idea central to strategies for tackling corruption.   Openness and anti-corruption go hand in hand. In some societies, corruption became defined by its very antithesis to openness. According to an Africanist colleague, in Mali they had no term for corruption. It was simply said to be ‘a gift that is given in the dark’.   It is no accident either that in standard models of what constitutes ‘good government’, the notion of openness dominates. DFID’s seminal 2006 White Paper Making Governance Work for the Poor put forward three attributes: Capability (the ability to get things done); Accountability (the expectation that citizens should have the means, and be able, to judge the performance of their government); and Responsiveness (the expectation that governments should respond to the needs and rights of their citizens).[2] This CAR lens remains the simplest and most concise statement of what is needed for effective governance. And the last two are all about the openness of the relationship between rulers and ruled.   We also see strong evidence for a positive correlation between open societies and the low prevalence of corruption. For any metric there is about ‘good’ government, whether it be the measure of the quality of public administration and service delivery, the competitive fairness of elections, the accessibility to justice, the respecting of human rights or, indeed, the very peacefulness and stability of the society itself, there is always a direct connection. The ‘better’ the quality of government, the lower corruption tends to be.   The inaugural publication in 2021 of the Good Government Index, from the Chandler Institute of Governance, illustrates this linkage well.[3] Offering one of the broadest assessments of state attributes – 34 separate indicators – the Index finds that the single one that most strongly mirrors a country’s overall ranking on the Index is how it fares on anti-corruption. In other words, it is almost guaranteed that where government works better, corruption is lower. And as we see from the CAR principles, openness is key to that good governance.   Exposing corruption The most common approach for exposing corruption focuses on directly searching out corrupt practice. There are then efforts to punish it alongside ‘prevention’ actions that identify specific weaknesses in systems that allow the practice to occur and devise controls specifically to stop them.   This has become the preferred orthodoxy for anti-corruption practitioners, especially international donors offering help to developing countries. This often leads to the writing, and passing, of legislation outlawing corruption and the creation of specific enforcement institutions – anti-corruption commissions – with mandates to search it out and prosecute it. Donors have queued up to provide the technical training and kit these institutions require.   Yet, after nearly 30 years of doing this, the general consensus is that few countries have made much headway through this approach. Dozens of, for the most part dysfunctional, anti-corruption agencies lie strewn across the globe. Too often they have been expertly neutered by the very forces they are set up to confront, or by an ineffective justice system. Worse, some have been used by the incumbent power to pursue vendetta against political opponents.   This dispiriting lack of success has led to questions about the validity of a ‘direct’ strategy of this kind. A second, emerging, view places greater importance on the strengthening of the surrounding governance environment. It suggests that to secure gains against corruption we need to think more strategically and indirectly.   Clues about what this means can be found in the history of how societies have transformed in the past. A celebrated study by Swedish political scientist Bo Rothstein of how his own country transitioned in the nineteenth century from a ‘thoroughly corrupt’ society to its modern form, with its reputation for low corruption, resonates extraordinarily closely with the modern concepts of what it is to be an ‘open society’.[4]   The reforms themselves were not directed at corruption itself. They aimed, rather, to open up Swedish society, to make the organs and processes of government (in CAR terms) more accountable and more responsive to the citizenry (and at the same time more capable by ensuring, for example, that public post holders merited, not simply bought, their appointments). In doing all this, corruption shrivelled away.   More than 20 reforms opened up the management of public functions to merit-based appointees, their endeavours subjected to increased public scrutiny through both greater official oversight – by the creation of new levels of regional and local governance – and from an increasingly better informed public through access to an unrestricted media and universal education.   Of greatest importance, according to Rothstein, was how ‘the whole idea of what it meant to be a civil servant changed’. The creation of an ethos of public service seems to have been core to eventual success. A post in public office ceased to be considered – by the post holders themselves and, crucially, by the expectations of the wider public – as a possession for extracting personal benefits.   The picture is a stark contrast to current practitioner orthodoxy that lays all its bets on writing ever more sophisticated rules and regulations against corruption and constructing institutions to go and hunt for malpractice. Rather than such explicit anti-corruption actions ‘cleaning up’ bad institutions, the reduced corruption in nineteenth century Sweden essentially turns out to have been a by-product of structural reforms that opened up Swedish society. More recent examples have been identified that also show the same phenomenon, in countries as varied as Chile, Costa Rica, Estonia and Taiwan, with corruption falling off as the effect of other systemic changes.[5]   New pathways This is a powerful signal that our current approach against corruption, overly-focused on directly attacking it through law enforcement, is not enough. While there should be continued effort at direct efforts to expose and punish corruption, embracing an ‘open societies’ perspective could help extricate ourselves from the current position where ground seems to be being lost. Such an approach opens up possibilities of less explicit routes to solving the problem.   An open societies perspective could be based on three strategic foundations: improving accessibility (the openness to all of state perquisites and services); civic voice (empowering people in their relationship with their governments by increasing the sense of obligation of those in power to take account of public sentiment); and accountability (the obligations owed by authority to its people).   Accessibility The concept of increasing accessibility must embrace both state functions themselves and the availability of information about those functions. It means, for example, ensuring that the recruitment to the public service is by open competition, impartially managed and with appointments based on merit. It also means cultivating a strong ethos of public service.[6]   Access to publicly-funded contracts should similarly be based on open competition, with procurement opportunities widely advertised, assessment criteria published and the results of contract awards published.[7] Transparency can be further augmented by systems for divulging the beneficial ownership of companies, including property holding in the company’s name, and any contributions that they make to the financing of party politics. There is convincing evidence, also, that using open digital platforms to manage public procurement has led to better outcomes both in terms of opening up access to a wider pool of potential suppliers and by improving value for money.[8]   The release of information about state finances, along with processes that enable meaningful public scrutiny, is another cornerstone as is the disclosure of relevant information about public officials, especially government ministers and members of parliament, that help to identify potential conflicts between public function and private interests.[9]   For the vast majority of countries, a lack of openness about the cost of party political financing is a significant barrier against exposing corruption as well as restricting access to political office itself, as the work by WFD on the ‘cost of politics’ shows.[10] The high outlays required of individuals not only excludes large swathes of potential candidates from competing for elected office but those who do succeed often find themselves looking to corruption to recoup their costs while in office. At the organisation level, the financing of political parties through private sector donations not only offers direct opportunities for private interests to influence public sector decision-making, but also provides strong incentives for those contributors to seek to recover their costs through corruption.   Civic voice Enabling a strong civic voice to influence and shape how public affairs are conducted is crucial to overcoming the impunity of officialdom that characterises high corruption environments – the belief that there will be no consequences from being corrupt. A public that is able to bring about a consequence for corrupt behaviour becomes an interest group that those holding (or seeking) public office need to take account of.   Creating an environment where consequences follow exposure of corruption is a long term endeavour. It is about constructing feedback loops, for example, between citizens and their administrators, through direct remedy approaches such as ombudsman offices, or indirectly through their parliamentary representatives. The use of parliamentary structures for citizen engagement on anti-corruption is often underdeveloped and could be making a stronger contribution, for example through ensuring key committees conduct their work in public, by bringing research and analysis more systematically to the attention of parliamentarians, and developing stronger media coverage of parliament and its relevance to public affairs.[11] The ambition is to reach a norm such that the corrupt incur political disadvantage.[12]   Accountability Arguably, parliament also sits at the heart of the third and final theme, accountability. Most obviously, ensuring the integrity of elections is key, including the fraught questions around campaign financing. But while significant attention is frequently paid to these, much less tends to be given to the workings of parliament itself as the national cockpit, the intersection of authority with its public.   It is in parliament, especially through its scrutiny role, that accountability can be embodied in actual practice. Most formal institutions of oversight – Auditors-General, Inspectorates and other Regulators, and independent commissions such as those for Anti-Corruption and Human Rights – usually report to it. By strengthening both the capacities of these bodies to undertake their assessments of state functioning and the parliamentary processes that can be used to give airings to their findings and recommendations, practical effect can be given to their work. The working relationship between parliaments and independent oversight institutions is crucial. Granting and ensuring the independence of such institutions, both through legal status and practical financial autonomy, is a vital function of parliaments. Ensuring competent leadership of these bodies, and giving effect to their reports and findings are also pivotal roles. WFD has developed guidance that provides a clear practical pathway to creating a strong symbiotic relationship.[13] Consequences can then flow from discovered corruption, and deterrence can be built against future misbehaviour.   A way forward Current donor support for anti-corruption, focusing as it does predominantly on direct law enforcement training, finds itself in a cul-de-sac. A fresh perspective is required, and both targets and methods need to change.   While not completely abandoning support for the technical requirements of law enforcers, it is vital to see such work as just one part of a broader effort against corruption. Enforcement action against individual occurrences of corruption is only part of the solution. On its own it cannot change the fundamentals that drive and sustain corruption in the first place.   Historical evidence points to the positive anti-corruption effects of openness in its multifarious forms. The barriers such openness creates against being able to be corrupt tackle the heart of the current shortcomings of practitioners. For these routes to prevention are about more than simple knowledge about how to combat corruption, conveyed in technical training courses and recognised with diplomas and certificates; they are about understanding, and reshaping, the motivations and incentives that underlie corruption, in order to foster different behaviour.   Recommendations

1. Strengthen assistance that is focused on building social capital that can challenge authority and demand accountability. Where space for civic action is under threat, support is explicitly needed to protect it, including action to safeguard those who seek to defend human rights and pursue the exposure of corruption.
2. Think innovatively about the institutions capable of influencing anti-corruption in society particularly those that (i) can shape public attitudes to social norms regarding corruption and (ii) that can add anti-corruption to their existing areas of attention (for example, national human rights commissions; bodies and associations overseeing professional standards in areas such as the public service, law and accountancy, and the media). How such bodies can become more independent of the incumbent power is a crucial dimension to address.
3. Supplement the current orthodoxy of technical training focused on investigating and prosecuting corruption with more politically-informed support aimed at identifying the incentives that drive behaviour and designing measures to disincentivise this behaviour. Political economy analysis is vital to revealing the underlying dynamics that help to sustain corruption in spite of increased knowledge and training that has been provided over decades on how to combat it.
4. Support for ensuring the integrity of elections, election campaigning, and reducing the cost of politics, combined with strengthening the constructive role of parliaments in combatting corruption and strengthening integrity policies, including through corruption proofing of legislation, stronger use of parliamentary committees for oversight of the executive and inclusive and strengthened interaction between parliaments and other stakeholders, such as independent oversight institutions and civil society.
5. Donors providing external assistance need to align their modes of practice with the time cycles of those they seek to help. Too often, assistance is given in packets that are too small, too narrowly focused and for too short a duration to be realistically able to effect long-term change. Adopting more flexible, iterative approaches to programming where the effects of interventions are quickly identified and absorbed rapidly, enabling changes to be introduced in response, is critical since those pursuing corrupt gains have been shown to be highly skilled at adapting themselves to keep ahead of controls. As a minimum, UK should extend its planning and delivery horizons to reflect the long-term nature of change that is being supported, and restore the ten-year programming frameworks previously used by DFID.

  Phil Mason is an independent anti-corruption specialist. He was senior anti-corruption adviser in the UK Department for International Development from 2000 until 2019. He served in the UK public service for 35 years, 31 of them in DFID and its forerunner the Overseas Development Administration. He was awarded an OBE in 2016 for services to the UK’s international anti-corruption policy.   [1] Brandeis, Louis (1914). Other People’s Money And How the Bankers Use It. New York: Frederick A Stokes (opening a chapter entitled ‘What Publicity Can Do’). [2] DFID, Eliminating world poverty: making governance work for the poor, Gov.uk, July 2006, www.gov.uk/government/publications/eliminating-world-poverty-making-governance-work-for-the-poor [3] Chandler Good Government Index, The Chandler Good Government Index 2021, www.chandlergovernmentindex.com [4] Rothstein, Bo (2011). Anti-corruption: the indirect ‘big bang’ approach, Review of International Political Economy, vol. 18, no. 2, pp. 228-250 (23 pages), https://www.jstor.org/stable/23050624 [5] Mungiu-Pippidi, A., Johnston, M., and Dana, C.A. (2017). Transitions to Good Governance: Creating Virtuous Circles of Anti-Corruption. Elgar Publishing. Analysed at www.globalanticorruptionblog.com/2018/03/07/two-essential-volumes-on-corruption/ [6] This is to be distinguished from mere ‘ethics’ training, a popular approach to cultivating better attitudes in public officials but which often barely scratches the surface of the requirements of a ‘public service ethos’.) [7] The Open Contracting Partnership offers support on all aspects of open procurement, see website: www.open-contracting.org [8] Such as the Prozorro system in Ukraine, see website: www.prozorro.gov.ua/en  [9] Initiatives supporting such efforts include the International Budget Partnership which brings together civil society, media and parliamentarians to improve budget openness and analysis, see website: www.internationalbudget.org; the Global Initiative for Fiscal Transparency which supports dialogue between governments, civil society and other stakeholders on key elements of budgetary accountability, see website: www.fiscaltransparency.net; and the Open Government Partnership assists governments to build a culture of openness of public administration, see website: www.opengovpartnership.org. [10] WFD, Cost of Politics, www.wfd.org/research/cost-of-politics/ [11] Phil Mason, Rethinking strategies for an effective parliamentary role in combatting corruption, WFD, April 2021, https://www.wfd.org/wp-content/uploads/2021/04/Rethinking-strategies-for-an-effective-parliamentary-role-in-combatting-corruption-1.pdf; and Heather Marquette, Doing anti-corruption democratically, WFD, May 2021, https://www.wfd.org/wp-content/uploads/2021/05/Doing-anti-corruption-democratically.pdf [12] The parliamentary expenses scandal of 2009 in the UK, for example, resulted in only a handful of criminal prosecutions but around one third of the entire membership of the House of Commons decided not to contest their seats again at the General Election the following year because of the reputational damage caused to them by the public outcry. [13] Jonathan Murphy and Franklin De Vrieze, Independent oversight institutions: a guide for parliaments, WFD, March 2020, www.wfd.org/2020/03/02/independent-oversight-institutions-a-guide-for-parliaments/; and Franklin de Vrieze & Luka Glušac, Combatting Corruption Capably – assessment framework on parliament’s interaction with anti-corruption agencies, WFD, November 2020, www.wfd.org/2020/11/09/combatting-corruption-capably/ [post_title] => Anti-corruption and open societies [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => anti-corruption-and-open-societies [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-18 19:22:31 [post_modified_gmt] => 2021-10-18 18:22:31 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6173 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 3 [filter] => raw ) [1] => WP_Post Object ( [ID] => 6175 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-10-19 00:07:40 [post_date_gmt] => 2021-10-18 23:07:40 [post_content] => The rule of law and the Integrated Review The rule of law’s place in the Integrated Review is something of a walk on part.[1]   Alongside a commitment to universal human rights, free speech, fairness and equality, the rule of law is identified as one of the “shared values” said to be fundamental to our national identity, democracy and way of life, helping to bind the UK together as a nation state.[2] As well as playing this constitutive role at the national level, a shared belief in the rule of law is also said to be one of the “common values” that underpins the UK’s key strategic alliance with its number one friend, the US, together with a shared belief in democracy and fundamental freedoms.[3]   The role envisaged by the Integrated Review for these shared essential values that underpin both the UK itself and its key strategic alliances is akin to that played by “directive principles of state policy” in some post-imperial written constitutions – they “will continue to guide all aspects of our national security and international policy in the decade ahead.”[4] The chapter on the “force for good agenda” arguably goes a little further. Promoting the rule of law is expressly referred to there as one of the “priority actions” in the Government’s strategy of being a force for good in the world by supporting open societies, alongside promoting effective and transparent governance and robust democratic institutions.[5]   None of this feels particularly new. As Sir Simon Fraser, former Head of the Foreign Office, has observed, there is a striking degree of continuity in the new Strategy’s familiar advocacy of a British foreign policy with global reach, committed to the values of liberal democracy, trade, the rule of law and the expression of soft power.[6] The UK already supports the rule of law abroad in a variety of ways, too many to mention here. It defends and promotes the rule of law through its membership of a range of international organisations, including the UN, NATO, the Commonwealth, the OSCE and the Council of Europe. It funds the Rule of Law Expertise UK (ROLE UK) programme, for example, run by Advocates for International Development (A4ID), which supports partnerships to provide pro bono legal and judicial expertise with the aim of strengthening the rule of law in Official Development Assistance-eligible countries, although the future of that programme when its current funding ends in March 2022 is in doubt;[7] and the Westminster Foundation for Democracy, which supports the development of democracy around the world.[8] Other rule of law support is provided through human rights and democracy programmes or through research funding from funds like the Global Challenges Research Fund, although such funding has been significantly reduced this year due to the reduction in the aid budget from 0.7 per cent to 0.5 per cent GNI.[9]   The Integrated Review therefore only appears to offer continuity in relation to the rule of law, and on a reduced budget at that. There is very little in the Review to connect the rule of law as part of the vague values agenda to the Review’s much more ambitious aspiration to shape the open international order of the future.   Should those who believe that there is a smarter way for the UK to support the rule of law abroad settle for business as usual, with less money? Or is there a risk of a major missed opportunity here – an opportunity for the Integrated Review, and the strategies that will follow it, to supercharge the UK’s support for the rule of law abroad in a way which would make badly needed global leadership on the rule of law a plausible claim for Global Britain?   The case for supercharging The commitment in the Integrated Review to be proactive in reshaping the international order by supporting open societies provides an opportunity for a strategic step-change in the UK’s support for the rule of law abroad. The case for seizing that opportunity is overwhelming.   First, as President Biden has recently acknowledged in his remarks on the US’s withdrawal from Afghanistan, the era of militarily-enforced rule of law building is over.[10] This geopolitical turning point, which the Integrated Review failed to anticipate, has profound implications for the post-Brexit aspiration to be Global Britain. By exposing the limits of the UK’s power and influence in the world, even over its closest ally, events in Afghanistan have rudely revealed the nakedness of that rhetorical slogan before it had a chance to get any clothes on. Rule of law strengthening in ungoverned spaces cannot be done by force. Much smarter rule of law leadership is required, deploying not military power but the soft power of influence and assistance.   Second, international leadership on the rule of law is nevertheless still badly needed in the face of multiple challenges, as the Integrated Review itself acknowledges: growing authoritarianism in a number of states, the persistence of extremist ideologies, and the recent sense of drift while previous global leaders on rule of law have been distracted by domestic political upheaval.   Third, weak rule of law remains one of the most important and fundamental global challenges: stronger rule of law is a precondition of meeting so many of the most pressing challenges the world faces – climate change, pandemics, terrorism, modern slavery, poverty and illicit finance for example. Effective and just responses require strong legal frameworks and well-functioning legal systems.   Fourth, the UK’s meta-commitment to “a rules-based international order” is best understood as itself a manifestation of its commitment to the rule of law. The rule of law in the international order is after all, as Tom Bingham described it, “the domestic rule of law writ large”.[11]   Fifth, the UK is well placed to develop a genuine USP on the rule of law. As the home of Magna Carta, which is universally identified with the very idea of the rule of law, a stable legal system including incorruptible and robustly independent judges, and a generally deserved reputation for being on the whole a rule of law-regarding nation, the UK can very plausibly claim the rule of law to be one of its most important assets when it comes to international influence.[12] Former Foreign Secretary Dominic Raab clearly had this in mind in his Aspen Security Conference speech in March when he referred to the strength of the UK’s institutions and its knack for creating enduring systems, describing the rule of law as “perhaps our greatest contribution … the sacred principle, the foundation of order at home and abroad … a particularly British tradition with global appeal.”[13] If combined with an awareness of the need to avoid distorted, one-dimensional historical narratives, and an appropriate humility in recognising that other cultures have also made important contributions to the very idea of the rule of law, the UK clearly has some leadership capital.[14]   Finally, the UK’s support for rule of law abroad would benefit from integration in a number of senses. Integrating overlapping strands that make up the values agenda would make for a more coherent strategy on human rights, democracy and rule of law, in which, for example, the importance of electoral courts to the protection of democracy is a clear strategic priority because of the confluence of the rule of law, democracy and the fundamental right to vote. Integrating the FCO’s respected expertise on the international rule of law with DFID’s accumulated wisdom about the importance of local culture, context and politics when trying to strengthen governance in other countries would also help to avoid the ever-present risk of rule of law imperialism, as well as joining up too often fragmented rule of law work by different departments.[15]   What would supercharged UK support for rule of law look like? The international rule of law leadership to which the UK aspires requires more than the easy rhetoric of Global Britain. It requires a long-term, strategic approach, including resources, thought leadership, collaboration, better use of data and an underpinning architecture ensuring that rule of law policy is properly informed by independent and robust evidence, research and analysis. It also requires the UK to make sure its own house is in order. States claiming to be capable of international leadership will be judged by the values they purport to champion. Contempt for or carelessness about the international rule of law, such as that shown in the UK Internal Market Bill authorising breaches of international law, are not compatible with claims to be international rule of law leaders.[16]   What is urgently needed, in short, is a new, smarter and more imaginative approach to global rule of law leadership by the UK. Against the background of a clear assessment of the effectiveness of previous UK support for the rule of law abroad, an integrated Strategy on Human Rights, Democracy and the Rule of Law should be drawn up, grounded in a clear and robust definition of what the Government understands the rule of law to mean in practice, enabling it to move beyond rhetorical claims about the rule of law and to defend and argue for substantive outcomes that the rule of law requires. Such an integrated strategy would provide a platform for an internationally collaborative, consensus-building approach, working closely with allies in every international forum, and engaging directly with states where the rule of law is under threat from current authoritarian governments, supported by the highest quality data, evidence and research.   Here are some concrete recommendations about how to get there.   Recommendations

1. Assess the effectiveness of UK’s aid spending on rule of law

The Independent Commission for Aid Impact should review the UK’s approach to strengthening the rule of law through the aid programme, similar to its recent review of the UK’s approach to tackling modern slavery.[17] This would provide the first systematic assessment of the effectiveness of the UK’s overall aid spending on the rule of law and would provide a baseline for evaluating the success of future efforts.[18] In keeping with the rule of law’s relative Cinderella status, democracy and human rights currently feature in ICAI’s future work plan, but not rule of law.[19] ICAI’s upcoming review of democracy and human rights should be expanded to include rule of law.  

2. Use the Open Societies Strategy as an opportunity to formulate the UK’s first integrated Strategy on Human Rights, Democracy and the Rule of Law

To achieve a strategic step-change in the UK’s interconnected work to promote human rights, democracy and the rule of law there must first be an integrated strategy. The rule of law is always right up there with democracy and human rights when it comes to broad assertions of the values to which the UK and its allies are committed.[20] But when we look for the detailed strategies, the delivery plans, the machinery of government, the research and analysis, the monitoring and evaluation, the benchmarks and the indicators, the reports to Parliament, the checks on aid funding – all the things that are required to give practical effect to a fundamental strategic commitment – the rule of law becomes rather elusive.   The lack of an integrated strategy is an increasingly frequent criticism of the Government’s approach.[21] FCDO’s explanation of why it reports to Parliament on its human rights and democracy but not its rule of law work is that the rule of law is a thread that runs through all human rights and it therefore would neither be informative nor helpful to separate out and report on rule of law strands in its human rights and democracy work.[22] That is an equally powerful argument for an integrated strategy covering all three of these overlapping and interlocking values. In its forthcoming consultation on its Open Societies Strategic Framework the Government should consult about the benefits and risks of adopting such an integrated strategy. An integrated strategy would facilitate a smarter ‘democratic rule of law’ approach, in which the democratic branches are acknowledged to have an important role to play in upholding the rule of law. It would shine a light on policy gaps, such as the lack of rule of law check similar to the Human Rights and Gender Equality check on all UK funded aid programmes. It would also provide a framework for crucial reporting, monitoring and evaluation, which will enhance democratic accountability for this important work.  

3. Move beyond rule of law rhetoric by adopting the Venice Commission’s definition of the rule of law and defending it against competing authoritarian conceptions

The Government recently resisted the Foreign Affairs Committee’s recommendation that it should provide a clear definition of what it means by the rule of law, on the ground that it is “a difficult concept to define with consistency” and is often misused by leaders of authoritarian governments who control both the making and the application of the law in their states.[23] The Government’s position on the difficulty of defining the rule of law with consistency is curious. Of course it is true that authoritarian states will claim to be complying with the rule of law, using a much narrower and formalistic conception of it. But not to contest that narrow conception, by robustly arguing for a broader one, is an abdication of rule of law leadership. There is now a very broad consensus about the core meaning of the rule of law which the UK Government should be prepared to defend. The Rule of Law Checklist, drawn up by the Council of Europe’s Venice Commission for Democracy through Law, contains a detailed account of what the rule of law means as a practical concept.[24] It was heavily influenced by the account of the rule of law left to us by Lord Tom Bingham, the former Senior Law Lord, in his 2010 book The Rule of Law.[25]   The Government should flesh out its rhetorical invocations of the rule of law and be prepared to be more granular in defining what the rule of law is and what it requires. It should expressly adopt the Venice Commission’s Rule of Law Checklist, which has been endorsed by the Parliamentary Assembly of the Council of Europe, in its work supporting the rule of law abroad, and be prepared to defend that conception of the rule of law against narrow, formalistic conceptions invoked by authoritarian governments.[26]  

4. Establish the infrastructure to enable long-term, evidence-based strategic thinking to influence UK Government policy on rule of law

Tobias Ellwood MP, Conservative Chair of the Commons Defence Committee, has recently written that Afghanistan has exposed the shortfalls in Whitehall’s strategic thinking and the reactive nature of UK foreign policy: “Despite the fanfare of our ‘global Britain’ branding, the Whitehall bandwidth is too limited and not sufficiently strategic to offer the big picture thought-leadership that has the potential to generate solutions to international problems.”[27] Tony Blair, reflecting recently on the War on Terror waged after 9/11, made a very similar observation. This is as true for rule of law as it is for foreign policy more generally. The infrastructure necessary to enable long-term, evidence-based strategic thinking to influence policy on supporting rule of law should be created, for example by establishing an innovative Policy and Evidence Centre on the Rule of Law and Democracy modelled on the success of existing centres such as those on Modern Slavery and Human Rights and on the Creative Industries, both funded by the independent research councils.[28]  

5. Galvanise international political commitment to collaborative rule of law strengthening by establishing a Global Partnership/Commission for the Rule of Law

Rule of law strengthening requires a collaborative global response, led by a body capable of galvanising international political commitment in multilateral frameworks, such as the Global Education Commission led by former UK Prime Minister Gordon Brown.[29] The UK Government has begun to build on the vision in the Integrated Review of building strategic alliances with like-minded nations for which the rule of law is one of the shared values that forms the basis for collaboration to agree action to address major global challenges.[30] It should go further and initiate the creation of a Global Partnership/Commission for the Rule of Law, to be led by a former world leader with international credibility on the rule of law, capable of securing high-level political buy-in from states and to lead the joining up of the currently disparate and fragmented rule of law programming work taking place globally under a more co-ordinated and collaborative international framework with clear strategic priorities. This effort could be one of the UK’s commitments at the upcoming Summit for Democracy in December, to be galvanised during a UK-hosted Global Conference on the Rule of Law in 2022, following up on the international conference on the Rule of Law held in London in 2012 during the UK Chairmanship of Council of Europe.[31]  

6. Leverage resources for rule of law strengthening by establishing a Global Fund for the Rule of Law

Effective rule of law strengthening also requires resources if it is to be scalable. As admirable and important as the work of ROLE UK is, stronger rule of law cannot be achieved on the global scale required by relying on lawyers and judges to put in some pro bono hours to build capacity in developing countries. The UK Government should join forces with other interested governments to establish a Global Fund for the Rule of Law, modelled on other Global Funds such as the Global Fund to End Modern Slavery (GFEMS) and the Global Fund to Fights Aids, Tuberculosis and Malaria, as advocated by the Council on Foreign Relations.[32] A relatively modest contribution of seed funding of £10m each from a number of donor governments committed to the rule of law would likely leverage contributions from the private sector which stands to gain so significantly from the growth in economic prosperity that, evidence suggests, will result from global rule of law strengthening at scale.   Murray Hunt is Director of the Bingham Centre for the Rule of Law, an independent research institute dedicated to proactively advancing the rule of law worldwide. He is also Director of the Policy and Evidence Centre on Modern Slavery and Human Rights, which has been established with £10m of funding from UK Research and Innovation’s Strategic Priorities Fund to conduct policy-influencing research capable of transforming the effectiveness of laws and policies to counter modern slavery. He is the UK’s alternate member of the Venice Commission for Democracy through Law, and a Visiting Professor in Human Rights Law at the University of Oxford where he leads the Parliaments, Rule of Law and Human Rights Research Project. He was Legal Adviser to the Joint Committee on Human Rights in the UK Parliament from 2004 to 2017. He is currently a Legal Adviser to the APPG on the Rule of Law. He writes this in a personal capacity.   [1] Cabinet Office, Global Britain in a competitive age: The Integrated Review of Security, Defence, Development and Foreign Policy, Gov.uk, March 2021, https://www.gov.uk/government/publications/global-britain-in-a-competitive-age-the-integrated-review-of-security-defence-development-and-foreign-policy [2] Integrated Review, p. 13, para. 14. [3] Integrated Review, p. 60. [4] See e.g. the Constitution of Ireland and the Constitution of India. [5] Integrated Review, pp. 47-48. [6] Sir Simon Fraser, Will the UK’s Integrated Review of foreign policy really make a difference?, Flint, April 2021, https://flint-global.com/blog/will-the-uks-integrated-review-of-foreign-policy-really-make-a-difference/ [7] ROLE UK (Rule of Law Expertise), What we do, https://www.roleuk.org.uk/what-we-do; Advocates for International Development (A4ID), see website: https://www.a4id.org/ [8] WFD, About, https://www.wfd.org/about/ [9] UK Research and Innovation, Global Challenges Research Fund, https://www.ukri.org/our-work/collaborating-internationally/global-challenges-research-fund/ [10] Remarks by President Biden on the End of the War in Afghanistan, The White House, August 2021, https://www.whitehouse.gov/briefing-room/speeches-remarks/2021/08/31/remarks-by-president-biden-on-the-end-of-the-war-in-afghanistan/ [11] Tom Bingham (2010). The Rule of Law. London: Penguin Global. pp. 110-111. [12] Sir Mark Lyall Grant, The Integrated Review’s concept of Global Britain – is it realistic?, King’s College London, July 2021, https://www.kcl.ac.uk/the-integrated-reviews-concept-of-global-britain-is-it-realistic [13] FCDO and The Rt Hon Dominic Raab MP, A force for good: Global Britain in a competitive age, Gov.uk, March 2021, https://www.gov.uk/government/speeches/a-force-for-good-in-a-competitive-age-foreign-secretary-speech-at-the-aspen-security-conference [14] Kenan Malik, We should not allow the Anglosphere to distort the history of liberty, The Guardian, September 2021, https://www.theguardian.com/commentisfree/2021/sep/25/the-anglosphere-is-just-a-cover-for-the-old-idea-of-white-superiority [15] Samuel Sharp, To promote open societies globally, the FCDO must be more realistic, politically savvy and self-aware, ODI, December 2020, https://odi.org/en/insights/to-promote-open-societies-globally-the-fcdo-must-be-more-realistic-politically-savvy-and-self-aware/ [16] For an analysis of the offending clauses of the UK Internal Market Bill, see: https://binghamcentre.biicl.org/publications/united-kingdom-internal-market-bill-consideration-of-house-of-lords-amendments-clauses-44-47 [17] Sir Hugh Bayley, The UK’s approach to tackling modern slavery through the aid programme, ICAI, October 2020, https://icai.independent.gov.uk/review/the-uks-approach-to-tackling-modern-slavery-through-the-aid-programme/ [18] When the Independent Commission for Aid Impact reviewed the UK Development Assistance for Security and Justice in 2015, it concluded that the programme performs relatively poorly overall against ICAI’s criteria for effectiveness and value for money, and that significant improvements were necessary. [19] ICAI, Future work plan, https://icai.independent.gov.uk/reviews/future-work-plan/ [20] See e.g. the Preface to the FCDO’s 2020 Human Rights and Democracy Report by the then Foreign Secretary Dominic Raab, July 2021, https://www.gov.uk/government/publications/human-rights-and-democracy-report-2020/human-rights-and-democracy-2020-foreign-commonwealth-development-office-report#preface-by-the-foreign-secretary-dominic-raab [21] See e.g., Ben Ward, The value of a UK strategy on human rights, FPC, September 2020, https://fpc.org.uk/the-value-of-a-uk-strategy-on-human-rights/; Alex Thier, A Force for Good in the World: Placing Democratic Values at the Heart of the UK’s International Strategy, WFD, July 2020, https://www.wfd.org/2020/07/29/a-force-for-good-in-the-world-placing-democratic-values-at-the-heart-of-the-uks-international-strategy/ [22] House of Commons Foreign Affairs Select Committee, Global Britain: Human rights and the rule of law: Government response to the Committee’s Thirteenth Report, Sixteenth Special Report of Session 2017-19, HC 1759, p. 9. [23] House of Commons Foreign Affairs Committee, Global Britain: Human rights and the rule of law, Thirteenth Report of Session 2017-19, HC 874, para. 24.; House of Commons Foreign Affairs Select Committee, Global Britain: Human rights and the rule of law: Government response to the Committee’s Thirteenth Report, Sixteenth Special Report of Session 2017-19, HC 1759, p. 9. [24] Venice Commission of the Council of Europe, The Rule of Law Checklist, March 2016, https://www.venice.coe.int/images/SITE%20IMAGES/Publications/Rule_of_Law_Check_List.pdf [25] Tom Bingham (2010). The Rule of Law. London: Penguin Global. [26] Council of Europe, Rule of Law Checklist – endorsed by the Parliamentary Assembly, October 2017, https://www.venice.coe.int/webforms/events/?id=2463 [27] Tobias Ellwood, Britain must rediscover the will to lead on global issues, The Guardian, September 2021, https://www.theguardian.com/commentisfree/2021/sep/04/britain-must-rediscover-the-will-to-lead-on-global-issues [28] Modern Slavery & Human Rights, see website: https://modernslaverypec.org/; Creative Industries: Policy & Evidence Centre, see website: https://www.pec.ac.uk/ [29] The Education Commission, see website: https://educationcommission.org/ [30] See e.g. the Communique of the recent G7 Summit at Carbis Bay, June 2021, https://www.g7uk.org/wp-content/uploads/2021/06/Carbis-Bay-G7-Summit-Communique-PDF-430KB-25-pages-3-1.pdf; and the Shared Statement on the value and role of open societies issued by the G7+ (including Australia, India, the Republic of Korea and South Africa), 2021 Open Societies Statement, June 2021, https://www.g7uk.org/wp-content/uploads/2021/07/2021-Open-Societies-Statement-PDF-355KB-2-pages.pdf [31] The Summit for Democracy, see website: https://www.state.gov/summit-for-democracy/; Conference on “The Rule of Law as a Practical Concept”, co-convened in London by the European Commission for Democracy through Law in co-operation with the FCO and the Bingham Centre for the Rule of Law under the auspices of the UK Chairmanship of the Committee of Ministers of the Council of Europe, March 2012, https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL%282013%29016-e [32] Global Fund to End Modern Slavery, see website: https://www.gfems.org/; The Global Fund, see website: https://www.theglobalfund.org/en/; Council on Foreign Relations, see website: https://www.cfr.org/report/global-trust-rule-law [post_title] => Supercharging UK support to the rule of law abroad [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => supercharging-uk-support-to-the-rule-of-law-abroad [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-18 19:26:38 [post_modified_gmt] => 2021-10-18 18:26:38 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6175 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [2] => WP_Post Object ( [ID] => 6177 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-10-19 00:06:52 [post_date_gmt] => 2021-10-18 23:06:52 [post_content] => The UK Government’s stated commitment to open societies is unequivocal. In the wide-ranging Integrated Review of Security, Defence, Development and Foreign Policy published in March this year, open societies are lauded as both a moral end in themselves, and the best means to achieve human prosperity and security.^[1] Open societies are mentioned repeatedly in the Review and cut across each of the Government’s four high level objectives in this area for the next decade, alongside human rights and an international rules-based system. In the combined Foreign, Commonwealth and Development Office (FCDO) the Government has created an Open Societies and Human Rights (OSHR) Directorate that will support civil society, democratic governance, human rights, and the rule of law. This is extremely welcome in the context of the well documented increase in authoritarianism and autocratic government around the world (an estimated 68 per cent of the world’s population live in autocracies), and a decrease in the number of democratic states over the past 15 years or so.^[2]   Many readers would infer from this a concomitant commitment to defending civic space – the place, physical, virtual, and legal, where people exercise their rights to freedom of association, expression, and peaceful assembly, and the engine room of any free and open society. But a pledge to proactively defend civic space and the people in it is not as forthrightly made in the Integrated Review, which in fact sets out policy which could either promote or further harm civic space around the world. Setting up a ‘Civil Society and Civic Space’ department within the OSHR Directorate is potentially a good start, but can only help deliver the UK Government’s commitments to open societies if it has an ambitious strategy with the necessary resources and political championing from the Foreign Secretary to ensure it reaches beyond its departmental silo to positively influence policy and action across government in the realms of trade, development, security, and defence.   Civic space is under attack on every continent. From the criminalisation of peaceful protest, to measures restricting freedom of expression (censorship, internet shutdowns, surveillance and attacks on journalists and academics), and administrative harassment through restrictive NGO laws (making registration and financing of NGOs difficult), and the smearing and harassment, attacks and killings of activists has become routine.[3] This is stifling individuals, movements, non-profit organisations and donors, and it is hampering the innovation which comes from the civic realm, and which would create the solutions to local and global problems that we all desperately need. It is affecting people working on every critical social issue – from climate change and environmental justice to the rights of racial, ethnic, religious minorities, women’s and LGBTI rights, to economic equality and public health. Counter-terrorism is notably often cited as justification for this repression, but it is clear that governments are exceeding proportionate responses to terrorism risks and curtailing critical freedoms.   Those like the UK who maintain that openness is a strength and a necessary condition for good governance and human prosperity, and an antidote to authoritarianism, must more consistently raise the profile of this problem, and push hard for a reversal of the clampdown.   As the Integrated Review’s new policy direction unfurls, and the UK’s leaders, diplomats, trade negotiators and key representatives set out the UK stall, we recommend an additional headline commitment to defending and expanding civic space, and action to back this up at home and overseas. If it is serious about advancing the cause of openness and democracy over the coming decade, the UK should:

• In bilateral relations and multilateral fora, press governments to respect the rights and civic freedoms of human rights defenders and other civil society actors, and model this commitment by providing flexible and sustainable funding and emergency protection for those who need it;
• Establish politically smart, adaptable, longer term programmes to foster more sustainable and resilient civic space environments, with broad levels of support across societies (including the domestic private and philanthropic sectors) and government institutions;
• Use and expand its new ‘Magnitsky-style’ sanctions regime to ensure rapid, coordinated and targeted sanctions against high level officials involved in orchestrating gross human rights violations of fundamental civic freedoms;
• Champion safeguards for civic space in the UN Global Counter Terrorism Strategy and ensure existing and emerging norms on countering terrorist financing, content moderation and travel surveillance are not used to restrict freedoms of association, expression and movement;^[4]
• Use multilateral fora – including the Open Government Partnership Summit and the Summit of Democracies to impose obligations on all states to switch pandemic response away from the use of emergency security powers and reset it squarely around public health;
• Work multilaterally and in collaboration with civil society to put human rights and civic space considerations at the centre of cybersecurity policy development. The UK should also ensure transparency of such policy development so that it is available for public scrutiny; and
• Ensure trade and investment in new science and technology adhere to the most stringent of human rights safeguards. When any new technology with offensive, surveillance or mass data capture capability is under consideration, there must be meaningful practice of consultation with human rights experts and assessment of risk of harm.

  Why is civic space under siege and what are the long-term implications? There are attacks on the right to assemble and protest, and on free expression both on and offline, on every continent. In Thailand scores of democracy protestors have been arrested this year after also being attacked with rubber bullets, while in Nigeria #EndSARS activists have been harassed, arrested and put under surveillance. After the Black Lives Matter protests following the murder of George Floyd in the USA last year, around 20 state legislatures responded by considering laws restricting the right to protest. In Hungary and Poland, LGBTQI Pride protestors have been singled out by their governments as a threat to the moral order.   Over the last decade governments in every region have passed new anti-NGO laws, sometimes copied from one another, which impose onerous registration requirements, and give authorities powers to monitor and interfere in the work of human rights defenders and civil society organisations, and restrict access to international funding. Amnesty International found that, between 2016 and 2018 alone, almost 40 such laws were proposed and passed.^[5] Over the past year new laws have been passed in Guatemala, Nicaragua, Turkey, and Libya, while existing restrictive NGO laws have been tightened in Russia (including adding journalists to the register of foreign agents) and India (severely limiting the NGOs’ ability to access vital funds from overseas donors).[6]   Over the last 18 months governments have used the COVID pandemic to justify increased repression and bring in new laws and measures affecting freedom of expression, privacy and limiting assembly, such that the UN Secretary General was moved to sound the alarm on countries using COVID emergency laws as a pretext to crush dissent and curb freedoms. He has called for a return to universal human rights as the starting point for the pandemic response.^[7]   What is driving this? Last year the Funders Initiative for Civil Society published an investigation of the trends and drivers of this crackdown on civic space, talking to more than 150 civil society representatives across the world. It found that the constriction has indeed been severe over the last 20 years, and that while its causes are complex, and intertwined with the inequalities and exploitation perpetuated by concentrated economic power and populist movements, it is the abuse of counter-terrorism laws, policies and ‘temporary’ emergency measures that is the dominant driver of closing civic space.^[8] Since 9/11 in particular, governments have stepped up the claim that they need to restrict rights to assemble, to organise and to protest in order to keep us safe. UN Security Council resolutions and a now sprawling UN Office for Counter-Terrorism set in motion a template for curbs on protest and free expression, pre-emptive surveillance, travel watchlists, funding controls and a ‘security-justifies-almost-anything’ narrative, which have led some to say counter-terrorism is now effectively the UN’s informal but well-funded fourth pillar, alongside peace and security, human rights and development.^[9]   States must act to keep citizens safe, but the creep of using exceptional counter-terrorism measures on a routine basis now sees progressive activists regularly termed ‘extremists’, and essential work on climate, women’s rights, human rights, democracy, racial justice, freedom of religion/belief and migration and land rights made much more difficult. In Hong Kong it is ‘national security’ which is cited when democracy activists are arrested and imprisoned, while in Myanmar counter-terrorism laws have recently been used to prosecute journalists. Egypt has so frequently used anti-terrorism laws to harass and prosecute human rights defenders and journalists that the UN Special Rapporteur on the situation of human rights defenders this year singled the country out for clear misuse of anti-terrorism laws to criminalise civil society and appealed for an immediate halt.[10] A high-profile Saudi women’s rights defender was imprisoned when she challenged the country’s strict guardianship laws and the state used anti-terror laws against her, accusing her of ‘pursuing a foreign agenda’.[11] In India, activists fighting the draconian anti-Muslim citizenship laws have been arrested and imprisoned using counter-terror laws.[12] Governments are increasingly citing counter-terrorism as justification for cracking down on civic space and their opponents.   As we mark 20 years since the horrific 9/11 attacks and the loss of thousands of lives which ensued, there is considerable reflection on whether the policies and action pursued since have kept us all safe. The UN Special Rapporteur on the promotion and protection of human rights and fundamental freedoms while countering terrorism found, in a comprehensive 2019 report, that measures introduced to prevent terrorism and violent extremism (including funding restrictions, travel surveillance, content moderation, protest bans) are in practice primarily being used to criminalise activism and dissent.[13] States that purport to be stalwart guardians of human rights have failed to uphold adequate rights protections in the international counter-terrorism agenda, allowing it instead to be co-opted and funded by authoritarian states, such as Qatar and Saudi Arabia.[14]   The UK Government’s Integrated Review acknowledges increasing authoritarianism and says political and economic power are set to be more contested this decade, with increasing complexity and a shift to multi-polarity as the world and its stumbling governance gets to grips with the climate crisis, managing pandemics, persistent conflict, humanitarian disasters and poverty. It assesses the UK’s prospects as based on its relatively large economy, its place at key tables including the UN, and being a ‘soft power superpower’. If the UK is to be a ‘force for good’ in the world, it must be prepared to champion civil society and unfettered civic space at these tables and make the case for reversing the measures which have harmed civic space and which threaten openness and shared prosperity for us all.   Where is UK policy in tune with protecting civic space, and where might UK policy lead to harm? The Integrated Review includes a comprehensive setting out of the geopolitical context in which new UK foreign, defence, security, and development policy will be developed. These include, of course, complex, meta-level challenges that no single state could ever solve alone. This is where the critical bridge to protection of civic space needs to be made. It is the people in open and free civic space that will generate many of the ideas and action we need to tackle these problems, but they cannot do that when they are harassed and under siege.   There is commitment in the Integrated Review to long-term UK work to protect human rights, the rule of law and implicitly civic space. The UK Government’s initiation and high-level championing of the Global Media Defence Fund, recognising the targeting of journalists and offering both individual casework support as well as pushing for better legal protection of journalists in the first place, is very welcome. Civil society cannot thrive while those who would report impartially and hold power to account are threatened for doing so. It is worrying that one of the first tests of this policy however, ensuring Afghan journalists who had worked with UK media outlets were among those prioritised for help to leave when the Taliban took over, saw hesitation and delay.   Equally, the UK’s adoption of its new independent ‘Magnitsky-style’ sanctions regime for putting travel bans and asset freezes on those who commit human rights violations indicates a willingness to challenge those who do harm, even when there may be diplomatic and other costs for the UK. But it currently stops short of providing protection to those targeted for exercising their civic freedoms. People standing up for democracy and basic rule of law are routinely attacked by several of the UK’s strategic security and trade partners including India, Kenya, Uganda and Saudi Arabia to name only a few. In line with developments in some G7 countries, the UK could use and expand its regime to ensure rapid, coordinated and targeted sanctions against high level officials involved in orchestrating gross human rights violations of fundamental freedoms of association and assembly, expression and information, and participation.   Similarly, in order to succeed when promoting openness internationally, the UK needs to have its own house in order. Laws and policies that undermine civic space, such as the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, which threatens to not only restrict but criminalise the right to protest, can easily be cited by governments overseas telling the UK not to interfere in their activities. The current proposals to weaken judicial review, not to mention the terrible accompanying political rhetoric demonising human rights lawyers, need urgent reconsideration. And, as forces across the UK pilot facial recognition technologies, and transport hubs and shopping centres are scanning millions of people’s faces without consent, the UK could demonstrate its leadership on privacy by introducing an immediate ban on police and private company use of facial recognition in areas open to the public. For the same reasons, the proposals to limit the reach and authority of the Information Commissioner precisely at the moment the UK moves away from the gold standard European data protection regulations should also be re-examined. As a first step the UK could demonstrate its commitment to civic space at home by requesting the OECD’s Observatory of Civic Space to conduct a Civic Space Scan of the UK (as Finland has recently done) that will benchmark the status of domestic civic space and offer expert guidance on ways to strengthen existing frameworks and practices.[15]   The Integrated Review sets out the UK’s welcome commitment to ‘active diplomacy’, ‘maximising the UK’s convening power’ and its intent to seek election to new multilateral fora that will ‘shape the international order.’ There is huge potential to be a ‘force for good' here. As a Security Council member, the UK is very well positioned to substantially influence the UN’s counter-terrorism agenda, and should seize the opportunity to ensure public security frameworks have proper clarity of scope (including through clear and narrow definitions of terrorism and extremism), and that civil society groups are included in counter-terrorism policy development. Concrete action might also include pushing for stronger safeguards for civic space and civil society in the UN Global Counter Terrorism Strategy and future UN resolutions regarding civic space; support for a clear compendium of all COVID-related emergency measures, with a scheme to review these and set dates for their repeal; pushing for the creation of an independent human rights impacts monitoring mechanism and indicating that further funding to the UN Office of Counter Terrorism conditional on this; and action to reset the international ‘countering-terrorism financing’ controls which have had the unintended consequence of removing civil society’s access to critical funds.[16]   The Integrated Review underscores the UK’s commitment to leadership in development of international cybersecurity and internet governance frameworks, aligned with freedom of expression, freedom of assembly and association, access to information and privacy. Such a commitment is welcome as it is critical to safeguarding meaningful civic space around the world. The tremendous power of new and emerging information technologies means that as well as promising huge social and economic benefits, they are also very attractive to those who would use them to monitor and restrict democratic activities. As part of its commitment to openness the UK should advocate for rights respecting policy and governance in this area, and the deterrence of trade in ‘dual use’ technologies that may do harm – perhaps even joining the call for a moratorium on the export of surveillance technologies that can be used against human rights defenders and other members of civil society.[17] Similarly the UK’s policy on and conduct of trade negotiations needs to be coherent with the commitment to open societies and protecting civic space, meaning privacy standards and data protection must not be on the bargaining table.   How might the UK use its resources to meet its commitments to supporting open societies? To make scarce resources work harder, the UK could combine innovation and collaboration with like-minded donors from public and private funding communities through strengthening existing and forming new pooled funds that support networks and coalitions addressing three essential pillars of an enabling environment for civil society. Firstly, with continuous waves of peaceful demonstrations occurring worldwide, existing legal defence and protection groups and mechanisms are overwhelmed, struggling to mobilise sufficient resources to provide quality assistance to detained activists. There is a specific opportunity for the UK to pool donor funds to resource a new global network of national, regional, and international organisations, coordinated by CIVICUS, to defend the right to protest and dissent on and offline. Secondly, with the increase of large-scale crises such as the ones in Belarus, Myanmar and increasing risks in Afghanistan, the existing international human rights defenders’ protection mechanisms supported by bilateral and multilateral agencies (such as Lifeline: Embattled CSO Fund and ProtectDefenders.eu), and several excellent regional funds (including in the UK’s priority geographies of the Indo-Pacific and Sub-Saharan Africa) are struggling with capacity and resourcing. The UK should increase its contributions to those mechanisms and design a common strategy to increase the efficiency in delivering assistance to activists at risk. Thirdly, if the UK wants to effectively tackle the drivers and enablers of authoritarianism and closing civic space, especially with regard to the rights implications of emerging counter-terrorism and cybersecurity frameworks, it could consider contributing to a new, ground-breaking Global Initiative on Civic Space and Security supported by our organisations that will facilitate flexible and aligned collaboration among donors, civil society and other partners (such as from the tech and creative arts sectors).   How the UK funds this work is also important, especially given the signal in the Integrated Review to evolve the UK’s offer ‘using a variety of funding models’ and considering the reckoning the FCDO has to make with decolonising aid, increasing diversity and inclusivity, and shifting power toward a more ‘locally-led’ approach to rights-based development. The FCDO could model how to fund civil society advancing open societies and civic space in two ways: (1) by ensuring it funds in line with the G7 Open Societies statement and the newly agreed OECD DAC Recommendation on Enabling Civil Society in Development Co-operation and Humanitarian Assistance, which prioritises in Pillar One ‘Respecting, Protecting And Promoting Civic Space';[18] and (2) by modelling with other bilateral agencies, such as the Swedish International Development Cooperation Agency (SIDA), and building on their ‘Guiding Principles for Engagement With and Support to Civil Society’, an approach rooted in trust-based financial support and grant making that follows locally led decisions about priorities, in line with what civil society groups say they need to successfully defend and expand civic space and open societies.[19]   A real ‘force for good’ The UK is not the only liberal democracy at a critical juncture in its domestic and diplomatic relationship with countering terrorism and promoting open societies and human rights. The last 20 years have seen enormous costs to human rights and security, and not least in handing authoritarian governments an extended licence to justify any new measure as ‘counter-terrorism’ and restrict civic space. As we look ahead to a decade of enormous challenges, we desperately need multilateral solutions forged with as much good faith as can be built. Active diplomacy, convening new accountable fora and using elected positions wisely, and with integrity, could make all the difference. There is a Summit for Democracy on the horizon, where profiling civic space and commitments to its protection and expansion can be made on the world stage. The work to ensure civil society thrives in free and open civic spaces needs doing both quietly and on platforms, bilaterally and multilaterally, and needs resource as well as good intentions.   And it is not only the UK Government who needs to step up; civil society should stand up for its own. A wide range of UK actors should be prominent and active in naming the attacks on civic space and helping to demolish the impunity it currently has. MPs across all parties partake in many inter-parliamentary fora, where there are opportunities to raise the profile of these issues, and the Speaker and his office, should be on hand to support and promote such efforts. The Westminster Foundation for Democracy should build on its existing research and utilise its networks and close relationship with parliaments, parties, and civil society to push for the expansion of civic space through its country offices.[20]   The philanthropy community, including our organisations, are ready to support this work in tandem with the UK Government and multilateral bodies. We have an analysis, networks, strategies and resources ready to power up and challenge the crackdown on civic space.   Iva Dobichina is Division Director with the Open Society Human Rights Initiative. Previously she worked for Freedom House, an independent, US-based watchdog organization, where she served as director of programs for Central Asia.    Poonam Joshi is Director of The Funders Initiative for Civil Society. She is a lawyer and was previously at the Sigrid Rausing Trust and Amnesty International UK.   Sarah Green is a consultant for The Funders Initiative for Civil Society, and works in human rights and gender-based violence advocacy and campaigns   James Savage is the Program Director of the Enabling Environment for Human Rights Defenders at The Fund for Global Human Rights, and previously worked at Amnesty International UK and for Peace Brigades International.   [1] HM Government, Global Britain in a competitive age: The Integrated Review of Security, Defence, Development and Foreign Policy, March 2021, https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/975077/Global_Britain_in_a_Competitive_Age-_the_Integrated_Review_of_Security__Defence__Development_and_Foreign_Policy.pdf [2] V-Dem Institute Democracy Report, March 2021, https://www.v-dem.net/en/publications/democracy-reports/; Economist Intelligence Unit, Democracy Index, 2020, https://www.eiu.com/n/campaigns/democracy-index-2020/; Sarah Repucci and Amy Slipwitz, Democracy Under Siege, Freedom House, 2021, https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2021/democracy-under-siege [3] Frontline Defenders Global Analysis 2020, https://www.frontlinedefenders.org/sites/default/files/fld_global_analysis_2020.pdf; and Last line of Defence, Global Witness, September 2021, https://www.globalwitness.org/en/campaigns/environmental-activists/last-line-defence/ [4] United Nations: Office of Counter-Terrorism, UN Global Counter-Terrorism Strategy, https://www.un.org/counterterrorism/un-global-counter-terrorism-strategy [5] Amnesty International, Laws designed to silence: The global crackdown on civil society organizations, February 2019, https://www.amnesty.org/en/documents/act30/9647/2019/en/ [6] International Center for Not-For-Profit Law (ICNL) Civic Freedom Monitor, https://www.icnl.org/resources/civic-freedom-monitor [7] International Center for Not-For-Profit Law (ICNL) COVID Tracker https://www.icnl.org/covid19tracker/; and Antonio Guterres, The world faces a pandemic of human right abuses in the wake of COVID-19, The Guardian, February 2021, https://www.theguardian.com/global-development/2021/feb/22/world-faces-pandemic-human-rights-abuses-covid-19-antonio-guterres [8] Ben Hayes and Poonam Joshi, Rethinking civic space in an age of intersectional crises: a briefing for funders, The Funders Initiative for Civil Society, May 2020, https://global-dialogue.org/rethinking-civic-space/ [9] Ali Altiok and Jordan Street, A fourth pillar for the United Nations? The rise of counter-terrorism, Saferworld, June 2020, https://www.saferworld.org.uk/resources/publications/1256-a-fourth-pillar-for-the-united-nations-the-rise-of-counter-terrorism [10] OHCHR, Egypt’s targeting of human rights defenders must stop, says UN expert, January 2021, https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=26682 [11] Amnesty International, Saudi Arabia: Verdict upheld against Loujain al-Hathloul, March 2021, https://www.amnesty.org/en/documents/mde23/3869/2021/en/ [12] Human Rights Watch, India: Activists Detained for Peaceful Dissent, April 2020, https://www.hrw.org/news/2020/04/15/india-activists-detained-peaceful-dissent [13] UN Special Rapporteur on the promotion and protection of human rights and fundamental freedoms while countering terrorism, Annual Report 2019, see: https://www.ohchr.org/EN/Issues/Terrorism/Pages/Annual.aspxsee [14] UN Office of Counter-Terrorism, Funding and donors, https://www.un.org/counterterrorism/funding-and-donors [15] Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) Observatory of Civic Space: https://www.oecd.org/gov/open-government/civic-space.htm [16] ECNL submission to the UN Human Rights Council’s on the impact of counter-terrorism financing measures on human rights , see: https://www.ohchr.org/Documents/HRBodies/HRCouncil/AdvisoryCom/Terrorism/EuropeanCenter.pdf [17] OHCHR, Spyware scandal: UN experts call for moratorium on sale of ‘life threatening’ surveillance tech, August 2021, https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=27379&LangID=E [18] OECD Development Assistance Committee (DAC) Recommendation on Enabling Civil Society in Development Co-operation and Humanitarian Assistance, July 2021, https://legalinstruments.oecd.org/en/instruments/OECD-LEGAL-5021 [19] Swedish International Development Cooperation Agency (Sida), Guiding Principles for Sida’s Engagement with and Support to Civil Society, 2019, https://www.sida.se/en/publications/guiding-principles-for-sidas-engagement-with-and-support-to-civil-society-full-version [20] WFD, Time to stop talking about ‘closing space’ for civil society?, October 2017,https://www.wfd.org/2017/10/31/time-stop-talking-closing-space-civil-society/; Julia Keutgen, 4 things parliaments can do to protect citizens’ democratic freedoms, WFD, March 2021, https://www.wfd.org/2021/03/05/4-things-parliaments-can-do-to-protect-citizens-democratic-freedoms/; Julia Keutgen and Susan Dodsworth, Addressing the global emergency of shrinking civic space and how to reclaim it: A programming guide, WFD, March 2021, https://www.wfd.org/2021/03/02/shrinking-civil-space/ [post_title] => As a ‘force for good’, what could and should Global Britain do to help defend civic space around the world? [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => as-a-force-for-good-what-could-and-should-global-britain-do-to-help-defend-civic-space-around-the-world [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-18 19:31:22 [post_modified_gmt] => 2021-10-18 18:31:22 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6177 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [3] => WP_Post Object ( [ID] => 6179 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-10-19 00:05:32 [post_date_gmt] => 2021-10-18 23:05:32 [post_content] => The challenge of defending and advancing democracy around the world is intertwined with economic challenges facing the UK and other societies:   “Open and democratic societies like the UK must demonstrate they are match-fit for a more competitive world. We must show that the freedom to speak, think and choose – and therefore to innovate – offers an inherent advantage; and that liberal democracy and free markets remain the best model for the social and economic advancement of humankind.” – Foreword from the Prime Minister to the Integrated Review.[1]   Indeed, while the enduring strength of democracy lies in the legitimacy of near universal values, democracy must deliver tangible benefits to citizens to be sustained and demonstrate its superiority over other forms of government. Citizens expect their system of government to enable or provide economic growth, individual opportunities, public goods, and social services. Open economies—based on individual liberty, rule of law, and equality of opportunity—help make democracy deliver on these expectations, giving citizens a stake in their society. At the same time, the dynamics of open economies serve as a check on authoritarian tendencies.   To overlook open economies in a democracy assistance strategy would be at best to limit reform space and demand for accountable government, and at worst to risk succumbing to populist pressures, authoritarian interference, or corrupt interests. Much as policymakers in the development field have been exhorted to ‘think politically’, policymakers in the democracy assistance field should consider the economic influences on political life. They should take into account how the values and institutions of open economies reinforce democratic values and institutions, how private sector interests and organisations relate to civil society and power structures, and how models of economic governance shape the rule of law, rights, and democratic governance.   This chapter summarises the relationship between open economies and open societies, illustrates strategic opportunities to support democracy with an open economy approach, and recommends actions to respond to current challenges and integrate economic development into democracy assistance. The chapter is informed by the experiences of the Center for International Private Enterprise (CIPE), which was founded on the idea that political and economic rights are mutually reinforcing, and that private sector participation in policy discourse enlarges the constituency for democracy.   Contributions of open economies to open societies The connections between economic growth, prosperity, and democracy have been extensively studied. Although there remains debate about causal relationships, meaningful patterns have been established. Recently for example, the Heritage Foundation illustrates how its index of economic freedom correlates well with the Economist Intelligence Unit’s democracy index.[2] One of the takeaways from the literature is that open economies are more closely linked to democratic development than is raw economic growth, which can be initiated by state-driven industrialisation or natural resource rents under different types of regime. Another takeaway is that the conditions for democracy must be cultivated; one cannot assume that democracy is the necessary outcome of economic development.   There are several lines of argument about these connections, beginning with modernisation theory. Seymour Martin Lipset observed that a number of socioeconomic aspects of development were supportive of democratisation, namely education, rising income, urbanisation, and industrialisation.[3] Similarly, the emergence of a strong middle class has historically been associated with rising demand for democracy. As Barrington Moore noted, “No bourgeoisie, no democracy.”[4] The “third wave” of democratisation since 1974 was actively led by participation from the urban middle class.[5]   Open economies are distinguished from extractive economies by their normative basis. “The concepts that underpin a free society are fundamental to free markets, too: values like transparency, open competition, and the rule of law.”[6] Constituencies for change can coalesce around these values. The competitive private sector (unlike crony capitalists) has a stake in liberal, democratic systems that respect rights, manage conflicts, and invest in public goods and human capital. Therefore, business has often led the way in seeking accountable government.[7]   Peter Berger observed that an open economy, also referred to as a market economy or capitalist economy, “provides the social space within which individuals, groups, and entire institutional complexes can develop independent of state control” and “creates space and opportunity for civil society.” [8] Authoritarian and statist growth models do not tolerate this space, nor do they tolerate economic competition which may generate autonomous sources of power and pluralism.[9] Indeed, democratic theorist Robert Dahl argued that competitive politics requires a pluralistic social order, which in turn requires a decentralised economy.[10]  

---

What is a market economy? A market economy (as an ideal) is a competitive economic system where the rules are the same for all participants.

• A private sector economy is not necessarily a market economy. If the behaviour of private economic actors revolves around rent-seeking, corruption, and cronyism, it is not a market economy.
• A laissez-faire policy is not adequate for markets to function. A market economy can emerge when the government guarantees consistent, fair laws and rules.[11]

---

  The logic of competition explains the persistent relationship between open economies and open societies:   “Open access orders maintain their equilibrium by allowing a wide range of economic and social interests to compete for control of the polity. Creative economic destruction produces a constantly shifting spectrum of competing economic interests. The inability of the state to manipulate economic interests sustains open political competition: politicians cannot cripple their opponents by denying them economic resources.”[12]   Market economies, by permitting and encouraging open competition, stimulate greater pluralism and regular renewal. A competitive, responsible private sector in an open economy provides an important counterweight to the state, injects dynamism into political discourse, and makes possible a vibrant civil society.   Finally, economic rights and governance constrain the uses and abuses of authority. “Private ownership of the means of production is a crucial bulwark against an overweening state and eventual political tyranny.”[13] The same government that could arbitrarily seize private property could violate civil liberties and repress opposition. Market economies and sustainable growth require institutional structures that protect property rights, enforce contracts, ensure open competition, and facilitate access to information, all within a system of rule of law. Once in place, these institutions serve to uphold a political order based on constitutional, not arbitrary rule.   Critics of modernisation theory point out that the causal relationships are unclear and that not all good things go together. One famous study by Przeworski et al. concluded that development, as measured by per capita GDP, was important to sustaining democracy but not to its emergence.[14] Notable cases of capitalist systems that were not associated with democracy include Singapore and pre-democratic Chile (which made the transition in 1990). China adopted elements of a market economy, though the state sector remains privileged and state influence over the private sector has been reasserted. All in all, the body of evidence for synergies between development and democracy holds up well but the critiques draw attention to diverging country experiences and the need to identify mechanisms of change.[15]   If not all things necessarily go together, would it be better to sequence reforms in order to focus on ‘preconditions’ for democracy, such as economic development and state capacity? Thomas Carothers has cautioned against this version of sequencing, noting that enlightened autocrats who promote economic development and rule of law are actually quite exceptional. Instead, policymakers would do better to adopt gradualist, iterative strategies to expand competition and choice.[16] More important than sequencing may be the adoption of integrated governance and growth strategies that “work with the grain” in each country.[17]   Strategic Opportunities Fortunately from a strategic standpoint, there are multiple avenues to promote open economies that are conducive to democratic openings or transitions. Five broad areas of opportunity are described below. The best opportunities in each case will be a function of local conditions and demand.   Fighting corruption Corruption holds back democracy by undermining public systems, sapping public trust, and subjugating citizens’ will to private interests. It prevents business from thriving by rendering contracts arbitrary and hard to enforce and exposing business to extortion and legal risk. If one views corruption as an institutional problem rather than a moral problem, effective responses involve reducing incentives and opportunities for corrupt behaviour, as well as improving institutions of governance. Such an anti-corruption strategy would tackle underlying causes of corruption: unclear, complex, and frequently changing regulations; lack of transparency and accountability; barriers to competition (and exemptions for cronies); and implementation gaps between laws on the books and their de facto application.   Business can be the source of corruption or the victim, but it can also be the solution. Private sector initiatives for collective action set a higher standard that rewards the participating companies and reduces the vulnerability of companies that resist paying bribes. The B20 Collective Action Hub contains many example initiatives and resources.[18] Across Africa, CIPE’s Ethics 1^st initiative sets a governance and corporate ethics compliance benchmark, adapted for emerging markets from internationally recognised standards, to de-risk investment into African economies and better integrate companies across the continent into global value chains.   Bolstering democratic governance and defending against authoritarianism Although democratic legitimacy begins with the people’s choice of representatives through elections, it is sustained when governments deliver on promises. Between elections, citizens need avenues to participate in decision-making, offer feedback, and hold government accountable for its performance. For instance, structured public-private dialogue (PPD) enables participatory policymaking, improves the quality of representation, and builds transparency and accountability into policymaking and policy implementation.[19] In Kenya, PPD platforms exist at all levels from the Presidential Roundtable to county budget forums.[20] Participation by groups like the Kenya Private Sector Alliance, Kenya Association of Manufacturers, and Kenya Association of Vendors and Traders shaped numerous laws, among them the Transition to Devolved Government Act, Bribery Act, and Micro and Small Enterprise Act, and helped improve local services such as roads, sewage systems and street lighting.[21] Donors such as the World Bank, GIZ, SIDA, USAID, and UNDP have supported dialogue platforms on a wide range of topics from business competitiveness and inclusive growth to the green economy, Sustainable Development Goals, responsible investing, and governance.   Increasingly, democratic governance must be defended against external authoritarian influence. In 2018, CIPE identified the challenge of “corrosive capital” originating in China, Russia, and other countries, which lacks transparency, accountability, and market orientation.[22] When opaque finance enters recipient countries through governance gaps, it commonly has negative impacts on human rights, the environment, small business, and labour, not to mention exacerbating governance challenges. CIPE has reported on these financial flows and associated problems in the Western Balkans, Southeast Asia, and other regions. Counter-measures to neutralise corrosive capital include: enacting policies that clearly govern foreign investment, strengthening public procurement systems, increasing transparency of public budgets, and enabling civil society monitoring, and potentially tapping new sources of development finance. Enabling well-governed, “constructive” investments can drive the creation of a more transparent and market-oriented business culture, leading to a virtuous economic cycle that augments the efficiency of markets and fosters greater social inclusion.[23]   Promoting ethical practice and respect for human rights Business and human rights and responsible business conduct are topics of growing interest in the democracy and development communities. While relevant standards have largely been focused on multinational enterprises, there remains scope to assist local businesses in adapting international best practices (United Nations Guiding Principles on Business and Human Rights) to their context and adopting compliance systems, as well as having a voice in emerging human rights legislation.[24] Corporate governance initiatives, anchored in stakeholder governance models and risk management, provide a solid framework for raising standards at the firm or industry level.   The United Nations Global Compact assists companies to “move from commitment to action” on human rights through five areas of business engagement: awareness raising, capacity building, recognising leadership, policy dialogue, and multi-stakeholder partnerships.[25] Resources on these topics are also available from the Business and Human Rights Resource Centre and from BSR (formerly Business for Social Responsibility). The International Finance Corporation has related resources on corporate governance, stakeholder engagement, and risk management.   Supporting civic values and civil society Business increasingly recognises that liberal values are being challenged, and that it cannot be passive in the defense of values. The US Chamber of Commerce Foundation has established a Civics Forward initiative to convene business leaders around civic education and civil discourse, declaring, “informed and active citizens make for a stronger country, a stronger economy, and a stronger workforce.”[26]   Not to be forgotten, non-profit business associations represent significant constituencies within civil society—including small business and diverse entrepreneurs. Alexis de Tocqueville, in Democracy in America, recognised the important roles of associations in preserving political independence and pursuing common aims. Independent, organised business can resist arbitrary government action and provide space for plurality of expression. In closed regimes, advocacy for economic reform is often one of the few avenues available to exercise freedoms of association and speech. Donors that support public-private dialogue toward policy reform commonly include association capacity building as a component of their programmes. In Ethiopia, CIPE has worked with more than 50 membership-based organisations and established a Civic Engagement Hub for civil society organisations.   Opening pathways for new groups to access opportunity Most thinkers on democracy, starting with Robert Dahl, would agree that extreme inequality is harmful to democracy because it limits citizens’ ability to participate effectively and reduces their trust in the regime. Thus, economic inclusion, typically part of development work, should be paired with strategies for democracy assistance. One important dimension of inclusion, women’s economic empowerment, can change the status of women within households and communities, and even increase their ability to participate in politics. To empower individual women in Papua New Guinea, CIPE, supported by Australia’s Department of Foreign Affairs and Trade (DFAT), established a Women’s Business Resource Centre for women of all backgrounds to access business services, training, and support, with childcare services provided.[27] To lower systemic barriers and reduce inequities, collective action through CIPE’s Women’s Business Agenda process has been employed in South Asia and Africa. In Nigeria, a coalition first formed in 2013 now has 52 member organisations representing more than four million women entrepreneurs and businesswomen and updated its platform in 2020 to raise issues of security, access to electricity, infrastructure, gender equality and access to finance.[28]   Recommendations for UK strategy In order to support open economies in ways that reinforce democratic development and open societies, the UK can take a leadership role by shaping foreign assistance in line with its values while learning from the experience of other development partners.   The adaptability of democracy will depend on finding satisfactory solutions to current challenges:

• Restoring trust in open markets and free enterprise: This will require assuring citizens that market institutions fairly apply the same rules to everyone, that corruption is under control, and that businesses operate ethically.
• Reducing inequality within countries: This will require expanding economic opportunities and ensuring access to opportunity by disadvantaged groups in addition to democratising services and providing social safety nets.
• Countering the erosion of democratic institutions by domestic and external forces: This will require constraints on authoritarian finance, anti-corruption measures, and new roles for business in defending the pillars of open societies.

  By the nature of these challenges, as Thomas Carothers as argued, economic concerns should be integrated into democracy support, replacing the typical silos of development and democracy within foreign assistance programmes. This does not entail adding new programmes or detracting from rights-based approaches so much as identifying complementary resources and approaches. Integration could include: focusing on contributions of economic governance to rule of law and respect for rights; engaging grassroots business constituencies and supporting women entrepreneurs and business leaders to engage in politics; treating economic inclusion as a path to enfranchisement; and handling issues of development policy within countries as opportunities for participatory governance. On the development side of the equation, integration could include: embracing democratic governance as part of improving human welfare; enhancing governance as a means to improve performance management or the legitimacy of country ownership; and applying politically smarter methods in development programmes.[29]   Depending on a country’s conditions with respect to freedom, institutional development, and civil society, UK strategy can target interventions that leverage economic drivers of change and business constituencies who share a stake in competitive, rules-based, and value-based reforms. Once the strategic opportunity has been targeted, the UK can select modalities from its repertoire that fit the purpose. Many widely used modalities for private sector engagement, as identified by the OECD, are quite amenable to democracy assistance, namely: knowledge and information sharing, policy dialogue, technical assistance, capacity development, and finance. Of these, finance tends toward transactional activities, but more broadly construed could involve support for civil society and democratic institutions.   Country-level strategy for open economies should be informed by high-level discussion and co-creation with the private sector, civil society, economists, and others. Too often, donors take a top-down approach to engaging partners.[30] In democracy assistance, it is even more vital to engage varied interests—as in open access orders—and not confine assistance to the technical aspects of institution building and governance. A coherent strategy for open economies must support inclusive, market-driven approaches based on positive incentive structures; establish robust partnership frameworks (such as the Kampala Principles);[31] and nurture the development of broad reform coalitions that sustain the political economy of reform.   Conclusion Open economies and open societies have delivered tremendous human progress, yet in recent years have not fully lived up to expectations. The resurgence of competing models signals three things. First, the institutional ‘infrastructure’ of market economies and the liberal order must be restored to be more resilient, responsive, and equitable. Second, the enabling environment for technological, economic, and social innovations must be improved to develop new markets, business models, and governance mechanisms that expand opportunity and meet today’s challenges. Third, defenders of open societies and open economies should come together to counter authoritarian, illiberal, populist approaches and show that their model offers effective, more legitimate, and more sustainable solutions to citizens’ needs.   The UK has existing capabilities for private sector engagement, business climate reform, and anti-corruption, all of which could be paired effectively with democracy assistance mechanisms. The purpose of this integration would not be to redirect democracy support but to reinforce democratic values, rights, and institutions with corresponding values, interests, rule of law, and pluralism in the economic sphere. The targeted application by the UK of mutually reinforcing strategies, in support of locally driven change, will help sustain both democratic openings and more inclusive growth. This new focus on the economic dimension of democracy assistance can bolster democratic legitimacy and performance in democracy that delivers.   Kim Eric Bettcher leads the Center for International Private Enterprise’s (CIPE) Policy and Program Learning department, including knowledge management and applied research. PPL facilitates the international exchange of good practice, lessons learned, and policy options for democratic and market transitions. Dr. Bettcher has created numerous programme resources for CIPE on democratic governance, private sector engagement, entrepreneurship ecosystems, public-private dialogue, and other themes. He also manages the secretariat of the Free Enterprise & Democracy Network. Previously a research associate at Harvard Business School, Bettcher holds a Ph.D. in political science from Johns Hopkins University and a bachelor’s degree from Harvard College.    [1] HM Government, Global Britain in a competitive age The Integrated Review of Security, Defence, Development and Foreign Policy, March 2021, https://www.gov.uk/government/publications/global-britain-in-a-competitive-age-the-integrated-review-of-security-defence-development-and-foreign-policy [2] Heritage Foundation, Economic Freedom Around the World: The Key to Human Progress, in the 2021 Index of Economic Freedom, https://www.heritage.org/index/pdf/2021/book/2021_IndexofEconomicFreedom_CHAPTER03.pdf [3] Seymour Martin Lipset (1981). Political Man: The Social Bases of Politics. Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University Press. [4] Barrington Moore, Jr. (1966). Social Origins of Dictatorship and Democracy: Lord and Peasant in the Making of the Modern World. Boston: Beacon Press. [5] Samuel P. Huntington (1991). The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century. Norman, OK: University of Oklahoma Press. pp. 65-68. [6] Andrew Wilson, Business Values Are Democratic Values, Voice of America, May 2016, https://blogs.voanews.com/us-opinion/2016/05/17/business-values-are-democratic-values/ [7] Larry Diamond, Democracy and Economic Reform: Tensions, Compatibilities, and Strategies for Reconciliation, in Economic Transition in Eastern Europe and Russia: Realities of Reform, ed. Edward P. Lazear (1995). Stanford: Hoover Institution Press. pp. 111–112; Ben Ross Schneider (2004). Business, Politics, and the State in Twentieth-Century Latin America. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 246–250; Didi Kuo (2018). Clientelism, Capitalism, and Democracy: The Rise of Programmatic Politics in the United States and Britain. Cambridge University Press. [8] Peter Berger, The Uncertain Triumph of Democratic Capitalism, in Capitalism, Socialism, and Democracy Revisited, eds. Larry Diamond and Marc F. Plattner (1993). Baltimore: Johns Hopkins University Press. [9] Note that Scandinavian-style welfare state systems still have high levels of economic freedom. Heritage Foundation, 2021 Index of Economic Freedom. [10] Robert A. Dahl (1971). Polyarchy: Participation and Opposition. New Haven: Yale University Press. p. 60. [11] Kim Eric Bettcher, CIPE Guide to Governance Reform, CIPE, August 2014, https://www.cipe.org/resources/cipe-guide-governance-reform/ [12] Douglass C. North et al., Limited Access Orders in the Developing World: A New Approach to the Problems of Development, World Bank Policy Research Working Paper 4359, September 2007, p. 19, https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/7341 [13] Larry Diamond, Political Freedom and Human Prosperity, Hoover Institution Essay Series on Socialism and Free-Market Capitalism: The Human Prosperity Project, Stanford University, 2020, p. 2. [14] Adam Przeworski et al. (2020). Democracy and Development: Political Institutions and Well-Being in the World, 1950–1990. Cambridge: Cambridge University Press. [15] Carles Boix and Susan C. Stokes, Endogenous Democratization, World Politics 55 no. 4, July 2003, https://www.jstor.org/stable/25054237; Julian Wucherpfennig and Franziska Deutsch, Modernization and Democracy: Theories and Evidence Revisited, Center for Comparative and International Studies, ETH Zurich and University of Zurich, Living Reviews in Democracy 2009, https://ethz.ch/content/dam/ethz/special-interest/gess/cis/cis-dam/CIS_DAM_2015/WorkingPapers/Living_Reviews_Democracy/Wucherpfennig%20Deutsch.pdf [16] Thomas Carothers, How Democracies Emerge: The ‘Sequencing’ Fallacy, Journal of Democracy 18 no. 1, January 2007, https://journalofdemocracy.org/articles/how-democracies-emerge-the-sequencing-fallacy/ [17] Brian Levy (2014). Working with the Grain: Integrating Governance and Growth in Development Strategies. Oxford: Oxford University Press. [18] Basel Institute on Governance, B20 Collective Action Hub, Baselgovernance.org/b20-collective-action-hub [19] Kim Eric Bettcher, Benjamin Herzberg, and Anna Kompanek, Public-Private Dialogue: The Key to Good Governance and Development, CIPE, January 2015, https://www.cipe.org/resources/public-private-dialogue-key-good-governance-development/ [20] KEPSA, Public private dialogue, https://kepsa.or.ke/public-private-dialogue/ [21] CIPE, Kenya Cumulative Assessment Report, September 2017. [22] John Morrell, Channeling the Tide: Protecting Democracies Amid a Flood of Corrosive Capital, CIPE, September 2018, https://www.cipe.org/resources/channeling-the-tide-protecting-democracies-amid-a-flood-of-corrosive-capital/ [23] Eric Hontz, Building a Market for Everyone: How Emerging Markets Can Attract Constructive Capital and Foster Inclusive Growth, CIPE Insights, October 2019, https://www.cipe.org/newsroom/building-a-market-for-everyone-how-emerging-markets-can-attract-constructive-capital-and-foster-inclusive-growth/ [24] OHCHR, Guiding Principles on Business and Human Rights, April 2011, https://www.ohchr.org/documents/publications/guidingprinciplesbusinesshr_en.pdf [25] United Nations Global Compact, Human Rights: The Foundation of Sustainable Business, 2018, https://www.unglobalcompact.org/library/5647 [26] U.S. Chamber of Commerce Foundation, Civics Education, https://www.uschamberfoundation.org/civics-education [27] PNG WBRC, see website: https://www.pngwbrc.com/ [28] Association of Nigerian Women Business Network, Women National Business Agenda, https://www.anwbn.org.ng/women-national-business-agenda-2/ [29] Thomas Carothers and Diane de Gramont (2013). Development Aid Confronts Politics: The Almost Revolution. Washington, DC: Carnegie Endowment for International Peace. [30] Donor Committee for Enterprise Development, How Donors Can Make the Transition to Strategic Private Sector Engagement: Programming Innovations and Organisational Change, DCED Briefing Note, March 2017. https://www.enterprise-development.org/wp-content/uploads/DCED_Making_the_Transition_to_Strategic_Pivate_Sector_Engagement.pdf [31] Global Partnership for effective Development Co-operation, Private Sector Engagement, https://www.effectivecooperation.org/landing-page/action-area-21-private-sector-engagement-pse [post_title] => The link between open economies and open societies [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => the-link-between-open-economies-and-open-societies [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-18 19:37:20 [post_modified_gmt] => 2021-10-18 18:37:20 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6179 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [4] => WP_Post Object ( [ID] => 6181 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-10-19 00:04:37 [post_date_gmt] => 2021-10-18 23:04:37 [post_content] => The autocrats playbook “The playbook of “wannabe” dictators seems to have been shared widely among leaders in (former) democracies. First, seek to restrict and control the media while curbing academia and civil society. Then couple these with disrespect for political opponents to feed polarisation while using the machinery of the government to spread disinformation. Only when you have come far enough on these fronts is it time for an attack on democracy’s core: elections and other formal institutions.”[1]   This is the analysis of the annual 2021 Democracy Report published by V-Dem, the respected Stockholm-based think tank. It is one shared by most analysts assessing the prospects for democracy in the twenty-first century. Those intent on unaccountable power are targeting first and foremost the institutions they perceive as most effective at checking that power. At the top of that list are independent media. Those efforts are proving highly effective in part because authoritarians are prepared to invest substantial resources and long term political focus and in part because their task is made ever easier by broader trends that greatly favour their success.   A decade ago, there held a widespread assumption that a combination of technological and economic dynamics which dramatically decreased the cost of publishing and disseminating information would unleash fresh democratic energy and lend new wind to the democratic surge that had characterised much of the 1990s and 2000s. Despite the multiple and manifest benefits of increased access to the internet, in democratic terms the opposite has proved true.   Misinformation and disinformation has increasingly characterised what are now the dominant means through which much of humanity communicates. The business models that once sustained independent media and the generation of trustworthy information have eroded as advertising revenue has migrated online. The pandemic has wreaked further devastating damage on media revenues and has been widely acknowledged, including by the UN Secretary General, as a potential “media extinction” event.[2] Estimates for global revenue loss of newspapers alone have been put at $30 billion.[3]   Authoritarian and other non-democratic actors are using the emergency as just the latest opportunity to strengthen media that is favourable to them and destroy media that could hold them to account. Domestically, they are increasingly doing this by applying financial, as well as political measures by deploying government advertising in their interest, seizing or attacking the financial assets of independent media or making the cost of doing journalism ever more risky and expensive. Internationally they are financially investing in media favourable to their interests or taking other measures that weaken or delegitimise independent media.   Efforts to defend independent media by contrast are poorly resourced, highly fragmented and insufficiently effective. The UK has played a leading role in working to defend independent journalists and journalism through its Defend Media Freedom campaign and the founding of an important new Media Freedom Coalition consisting now of 50 governments and strong civil society engagement.[4] This has leant much needed diplomatic muscle and created important mechanisms for coordination of media defence efforts across government and civil society.   Despite this and other important efforts, such as from the UN and multiple NGOs (including my own), the steady march of political capture of media, the intensifying economic crisis confronting independent media, and the ever more organised and often fatal attacks on journalists and the media houses that employ them intensify every day.   The consequences of this – for democracy, for human progress – become increasingly obvious. Democracy ceases to function if power cannot be held to account or if the concerns of people are not articulated and reflected in public and political debate. Societies cannot respond effectively to the dangers and challenges that confront them. The epidemic of misinformation and disinformation that has accompanied the COVID-19 pandemic (part of what the WHO calls an ‘infodemic’) is the most obvious recent example of this. Humanity is faced with intense, complex and interconnected challenges chief of which is climate change. Navigating those challenges democratically and peacefully will be extremely difficult – and impossible if societies do not have access to information they can trust in forms that are relevant to their lived reality.   Autocrats have increasingly mastered this new information and communication environment. They have understood the sheer range of options they have available to them. They can control information their people have access to by co-opting and neutralising any media that is inconvenient to their interests. They can create so much confusion and distrust among people over what and what not to believe that any genuinely trustworthy source can no longer attract credibility amidst the polluted sea of misinformation and disinformation to which most people have access. They can use state power to intimidate, imprison or attack independent journalists or, increasingly to financially subsidise media that is favourable to their interests and financially punish those that are not. Appledaily in Hong Kong is just the latest example of how the financial seizure of assets is the increasingly popular tool in the playbook.   And a chaotic digital infrastructure that can so easily amplify and encourage misinformation and disinformation, bury trustworthy information and amplify the most extreme views in society is providing immense tactical advantage to those who depend for their power on a citizenry that has no reliable access to information that is independent of that power.   Those defending independent media are confronted with intensely hostile terrain, with much more limited tools and far more constrained financial and political firepower than those undermining it.  There are extraordinary, imaginative, courageous and determined efforts by independent media, as well as organisations that exist to support them, to confront these challenges but for some time now, independent media has been in decline around the world. No matter how smart, agile or determined media and media support organisations are, media keep weakening, information and communication spaces keep deteriorating, autocrats and others bent on co-opting power become stronger and richer. Independent media are increasingly forced to sustain themselves by disappearing behind paywalls or taking other measures that make them less and less accessible to the vast majority of people in society. As information inequality grows so too does the power of those in the best position to subsidise and finance media that is free to all – and that is increasingly state and political interests with power and money and the will to deploy both.   International donor responses have been at odds with both the scale and character of the threat. According to OECD DAC figures, donor funding to independent media stands at around 0.3 per cent of total development assistance, a proportion that has barely increased over the last decade. Total development spending in autocracies, meanwhile, has increased substantially (increasing by more than 150 per cent over the last decade to closed autocracies). Support to ‘state building’ in closed autocracies has increased by almost 200 per cent over the same timeframe. Total development support to democracies, on the other hand, has decreased.   There can be good reasons to spend development assistance in autocracies especially if that support makes them less autocratic and saves lives, but the results of that seem questionable. Given how effective independent media is at holding power to account, at least doubling or tripling the existing very small volumes of support to media assistance in this context seems more than justified.   There are solutions if there is will to back them It is very possible to confront these threats.   The first step is to acknowledge the severity – in democratic and human development as well as security terms – of the challenge and allocate resources accordingly. The kinds of resources, political and strategic attention and long term commitment required to confront the challenge will not emerge unless the scale of it is understood. If, as so much evidence suggests, there really is a media extinction taking place and if, as evidence also suggests, citizens the world over simply cannot engage effectively in democratic life because their information and communication environments have become so dysfunctional, it is impossible to conceive that democracies will flourish or societies will prosper. Those intent on power and influence who are focusing their efforts so effectively on either co-opting media or rendering information and communication spaces dysfunctional for democratic discourse, will win.   Second, resource the response proportionately to the scale of the threat. This is not a marginal issue of domestic, foreign or development policy but it is treated like it. Some of the most severe effects are in low and middle income countries and yet, as highlighted above, media support constitutes an extremely small just 0.3 per cent of international development assistance is currently allocated to support to “media and the free flow of information”. While there is growing policy concern internationally focused on media sustainability funding sources more generally remain minimal. International funding support is poorly coordinated. The international community needs to make a clear, hard headed assessment of where it needs to put its resources if it is to resist autocracy and encourage successful democratic development. The autocrats have made their assessment and are succeeding. Democracy supporters need to make theirs. They have not yet done so.   It is in this context that the International Fund for Public Interest Media has been conceived, with the backing of the UN Secretary General, IPFIM is designed to greatly increase the resources available to independent media by providing a clear, independent, legitimate and efficient mechanism through which bilateral development donors, technology companies and others can channel resources. The Fund has a ten year strategy both to resource independent media and to develop systemic solutions to the current market conditions that are making it impossible to sustain media especially in low and middle income countries. A minimum $100 million has been set as an initial annual target. A clear exit strategy means that the Fund is not designed to be open ended. The initiative is attracting strong interest from many donors and is likely to be launched in late 2021.   Third, commit to the kind of long-term, coherent strategic intent that many authoritarians appear to have. Support to media is currently not only very limited in financial terms, it is also highly fragmented, projectised and short term. Very few independent media, especially with significant potential to reach large numbers and particularly in low and middle income countries, has a viable business model available to support it. Ensuring that independent and trustworthy media exist in the future will depend on a systemic approach capable of creating an enabling economic as well as political environment. Autocrats are playing a long game. Democrats, who find it inherently difficult to look beyond the electoral cycle, find long term approaches difficult. That needs to change if current losses are to be reversed. The International Fund – as a multilateral body with multiple sources of income and so more resilient against decisions taken by any one donor – provides one way of doing that. So too does more structured support to existing media support organisations and investment in better lesson learning and coordination. For example, BBC Media Action leads the UK Government supported Protecting Independent Media for Effective Development consortia, one of largest efforts to improve coordinated action and learning in media support).The resourcing of media and other forms of democratic support needs to be more sustained and strategic if it is to be effective in the face of authoritarian threats.   Fourth, integrate media and communication considerations much more effectively across foreign, diplomatic and development policy. This applies to health, the WHO has made clear how concerned it is about the ‘infodemic’ that has accompanied the COVID-19 pandemic. It applies to climate change which has been, and will increasingly be, subject to intense misinformation and disinformation. The recently published report from the International Panel on Climate Change concluded that “because climate change affects so many aspects of people’s daily work and living, climate change information can help with decision-making, but only when the information is relevant for the people involved in making those decisions. Users of climate information may be highly diverse, ranging from professionals in areas such as human health, agriculture or water management to a broader community that experiences impacts of changing climate.”[5] And it applies across most of the international foreign, international development and security agenda. There are very few areas of human life or foreign and development policy which will not be shaped in the future by the character of information people have access to.   Fifth, focus on the public interest but support approaches that can take risks and innovate. The future is being reinvented fast and no one is suggesting that the past should be its template. There are few answers so far to the current business model challenge in media especially in low and middle income countries (which is why a long term strategy to address the issue systemically over a ten year period is a necessary part of the solution). ‘Traditional’ media have often been unreliable, sensationalist and controlled by very few in society. New forms of financing and defending the media will almost certainly look very different from those that existed in the past. That future needs to be forged by an effective multidisciplinary and multi-stakeholder dialogue involving media, civil society, technology platforms, governments, international development banks, advertisers and the rest of the private sector.   Sixth, create more effective learning systems which can enable media support strategies to adapt fast to a complex and dynamic set of trends and that can provide clear practical guidance on what works and does not. The UK has invested heavily in evaluation and research in its international development support but has not always prioritised this in the area of media support.   This is a competition for the future – failure to act means losing that competition Democracies cannot and should not compete with autocrats on their terms. They should learn and understand how and why autocrats are investing attention and money in controlling the media and why they are so successful in doing so.   The answer to autocratic co-option of independent media is not democratic co-option of independent media. The answer to the insistence by autocrats that media serves their interests is not to insist media serves democratic government interests.   The answer – the solution – is far more powerful than that. It is to support independent media that serves the public interest and provides publics with news, information, storytelling, and platforms for public debate that publics can trust and that reflect their priorities. The current international effort and system for doing that is simply insufficient.   The International Fund for Public Interest Media is just one solution to this crisis. There will need to be many others from effective regulation of technology companies to more effective reform of state media by countries committed to democracy to improving media literacy to tackling online harms and disinformation.   The business model that has traditionally supported media’s public function in society for much of humanity is disappearing. There is no obvious replacement for that business model, which is why autocrats are finding their work so relatively simple. So far it is only the extraordinary courage, resilience and ingenuity of thousands of journalists and others worldwide which has formed the resistance to full scale authoritarian takeover. They now need far more and far better organised support. If countries committed to democracy are to start winning, they need to confront authoritarians in areas they least want to be confronted, while also ensuring healthy media environments at home. Independent media needs to be at the core of that effort.   James Deane is Head of Policy at BBC Media Action and co-founder of the International Fund for Public Interest Media to which he is also a consultant. He has more than 35 years’ experience in supporting media around the world and in developing strategies to provide widespread access to trustworthy information and public debate. He was a founding member of the Panos Institute, another media support organisation, and has advised numerous governments and donors on media support issues. He is also chair of Global Voices, a citizen journalist network.    [1] V-Dem, Democracy Report 2021, Autocratization Turns Viral, March 2021, https://www.v-dem.net/en/publications/democracy-reports/ [2] International Fund for Public Interest Media, see website: ifpim.org [3] Prof. Rasmus Kleis Nielsen, Federica Cherubini and Dr Simge Andı, Few winners, many losers: the COVID-19 pandemic’s dramatic and unequal impact on independent news media, Reuters Institute, November 2020, https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/few-winners-many-losers-covid-19-pandemics-dramatic-and-unequal-impact-independent-news-media [4] FCDO, Media Freedom Coalition: an overview, Gov.uk, July 2021, https://www.gov.uk/government/publications/media-freedom-coalition-an-overview/media-freedom-coalition-an-overview [5] IPCC, Climate Change 2021: The Physical Science Basis, August 2021, https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_Full_Report.pdf [post_title] => Learning from autocrats: The future centrality of media support [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => learning-from-autocrats-the-future-centrality-of-media-support [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-18 19:40:17 [post_modified_gmt] => 2021-10-18 18:40:17 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6181 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [5] => WP_Post Object ( [ID] => 6183 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-10-19 00:03:26 [post_date_gmt] => 2021-10-18 23:03:26 [post_content] => For digital democracy to succeed across the world, we need an open reformation in our democratic systems, practices and mindset. Far from radical, this is essential if we are to promote liberal democracy and open societies across the globe.   If the pandemic has taught us anything, it is that new ways of doing things are possible – if not preferable – and open access, data and content have played a critical role from developing a vaccine in record speed to citizen science initiatives tackling the virus in local communities. At Creative Commons we are proud of the part we play in enabling sharing in the public interest through our open licenses, creating open access to knowledge, culture, research and data worldwide. The Open COVID Pledge, freeing thousands of patents to be used in the fight against the virus, is just one example of our leadership in opening up knowledge for public good.^[1]   Across the world, our digital lives have enabled us to continue working and living when our physical world has been closed or limited. And now as we slowly return to a new normal, what can we learn from what we have just experienced to promote the benefits of digital democracy in the support of open societies across our world?   Digital democracy and human rights Contained in the G7 Open Societies statement from July is the commitment to “protect digital civic space” through “capacity building and ensur[ing] that the design and application of new technologies reflect our shared values, respect human rights and international law, promote diversity and embed principles of public safety”.^[2] Taking human rights and international law, if digital democracy is to succeed human rights on-line and off-line must be protected and promoted. For what is legal off-line should be legal on-line and by default what is illegal off-line should be illegal on-line, where this supports democratic values. To protect individual human rights, digital democracy and an open society, we need to ensure that human rights today reflect our digital reality particularly as we seek to balance privacy with progress, our data rights with innovation.   Article 27(1) of the Universal Declaration of Human Rights is clear – ‘everyone has the right to freely participate in the cultural life of the community, to enjoy the arts and share in scientific advancement and its benefits’. On culture, during lockdown only those with internet access could enjoy a cultural life and even then it was limited to what collections galleries and museums could legally take place on-line. With internet access no longer available in public libraries, the poorest and most vulnerable were left even more isolated than before. Only those that could afford to subscribe to certain content channels could view the latest films or consume up to date content – a life line when we were locked down. Yet the benefits of open scientific research could be clearly evidenced during the pandemic when sharing research and open data literally helped save countless lives. Not only did official scientific research, the majority of which was publicly funded with an open access requirement, illustrate the impact of open practices but citizen driven open initiatives to understand and tackle the virus contributed to local understanding and decision-making. It is a tragedy that open research sharing did not go further to open patent sharing and so once again the Global South suffers.   Two thoughts stem from here – where institutions and individuals were familiar with open practices and principles on-line, where trained individuals could volunteer or public funding supported, their application evidenced impact and results with scientific breakthroughs such as vaccines in record time. Those organisations that did not have the skills, resources or where the practices were not part of the culture and mindset, clearly lost out. Museums who digitised stayed accessible, those who did not remained closed. If we can learn anything from the pandemic and apply it to digital democracy, it is that for digital democracy to succeed and for an open society to flourish, we need digital skills, data skills, an open culture, clear communication and most importantly resources to support these actions. In a data driven society, digital democracy for open societies will only succeed if there is trust in the technology and its benefits.   China In China we see the opposite of digital democracy – digital autocracy. I remember visiting China in 2008 being made aware that we were clearly being observed as foreigners. Fast forward to 2021 and there is no need for humans to be involved in day-to-day surveillance when cameras and biometric facial recognition can observe both foreigners and the population as a whole. The Chinese state-run biometric facial recognition technology holds data that controls an entire population in real time. No other country has this level of surveillance conducted by the state. Jaywalk in the street and a camera can pick up your indiscretion and ping you on your phone as a warning. If a multiple offender, it could potentially lead to a low social scoring, affecting job opportunities, an entire family’s standing in the eyes of the state or worse still, arrest.   For many Chinese, this is not a violation of human rights but about the state's responsibility for their individual personal safety. For many the state's intervention is welcomed by those where safety comes before freedom. For outsiders looking in this appears the epitome of Big Brother, the Orwellian control of a population with chilling effects. Yet as we condemn China, the UK and many G7 democracies use similar technology which has led to wrongful convictions and poor decision-making, affecting prisoners, asylum seekers and people of colour. If we are to succeed in creating technology, as the G7 has described, which respects human rights and the rule of law we will need to lead on creating trusted open and accountable systems, with a human hand of care looking after the public's interest. Currently there is a rash of regulation hurtling towards policymakers – some in the name of on-line safety which could have the chilling effect of stifling free speech, banning on-line content which would otherwise be legal off-line and detrimentally affecting individual human rights and freedom of expression. Proposals in Australia, according to Digital Rights Watch, could see new laws which would allow for hacking into your computer, your online accounts and any networks you had been in contact with.^[3] This would happen without you knowing or even without requiring a warrant. Clearly the on-line/offline human rights issue will become increasingly important as regulation is considered by Parliaments across the world.   Open Reformation in practice To be a leader in digital democracy, we need to be aware of the complexity and trade-offs required both to defend and promote open societies. It is no coincidence that just as summer holidays ended and schools returned, there was an announcement by the Chinese Government that they would be restricting the amount of time minors played video games to an hour a day on Fridays, weekends and holidays.^[4] Many parents with teenage kids, me included, on the surface could not agree more about limiting screen time. But surely that is a parent’s job, not the state’s? Gaming today, what you eat tomorrow? Digital democracy could help society collectively find an alternative inclusive approach to this issue opposite to autocracy, using open, inclusive methods to reach consensus and make decisions. During the pandemic Taiwan has stood out on using digital democracy to empower citizens and promote an open society.   If ever there was an open reformation approach, Taiwan is its embodiment. Yet, their success is hugely down to leadership and that of one inspiring, wise and radical individual, Audrey Tang, Taiwan’s first ever digital minister. Tang understands technology. She is a free software programmer and in line with her open values makes herself available for interviews, conferences, summits and podcasts. She took the time recently to talk to Creative Commons in our Open Minds podcast where her passion and enthusiasm for open content licensing shines through.^[5] Her approach is often described as ‘radical transparency’ but her direct openness has benefited the world, helping to understand what open can empower and change.   Taiwan is both walking the walk and talking the talk driven both by geopolitical necessity but also reckoning that society has changed and democracy needs to reflect a new reality. In a recent interview for Noema, Tang quotes the Taiwanese President, Tsai Ing-wen who said “Before, democracy was a showdown between two opposing values. Now, democracy is a conversation among many diverse values.” This is why vTaiwan (virtual Taiwan) has at its core the belief that “the government and the citizens must have the same information so that there is a trustworthy basis for public conversation”.^[6] Open information helped Taiwan during the pandemic whilst the UK Government struggled with the very concept of open sharing information and data. If the UK is to promote open methods, information available to the government must be available to citizens, warts and all. What Taiwan teaches us is that to be effective in digital democracy technical understanding is critical. Taiwan’s success is down to their leadership and what open software enables. There are very few governments across the globe with a free software developer at the helm of digital policy-making and yet with Web 2.0 (mobile, social and the cloud) moving to Web 3.0 (Sir Tim Berners Lee coined the Semantic Web) (edge computing, AI and decentralised networks) we need to bridge the knowledge and culture gap before it becomes a chasm.^[7]   Open digital tools Interoperability To be a leader in digital democracy we need to place open digital tools at the heart of government decision-making. These tools, freely accessible to use, are also more cost effective compared to their proprietary alternatives. Huge amounts of data and knowledge remain locked away even after a decade of open government initiatives.^[8] Often this is not by design; data does not talk to data, lack of interoperability between systems creates barriers and for the vast majority of civil servants and government ministers who are not data specialists this world is alien, complex and ironically feels so far from open that for the majority it feels in accessible, closed and elitist. This leads to those who understand this world to be evangelical concerning its benefits and whilst those who do not are at best ambivalent at worst hostile. For digital democracy to succeed and open societies to flourish we need a ladder of engagement making the world of Web 3 mainstream and accessible. This will help dispel myths, create understanding and foster trust.   Digital Open Champions (DoCs) What if, barring reasons of national security, that all UK Government data were openly licensed in the same format and then promoted by those departments for citizen use or even cross departmental collaboration and experimentation? What if there’s a new leadership/coordination of data scientist/ethics driven civil servants, (the US announced a similar idea), who can communicate with a lay audience – let's call them Digital Open Champions (DoCs)?^[9] A fast track of young, student recruits who can navigate this virtual world supported by their political masters. This could be painted as a recruitment exercise to attract a new, enthusiastic and change-driven cohort who want government to be run for the people by the people, with data at its centre. Mirroring Code for America’s volunteering leadership work, DoCs would not just be recruited in central government but in local government helping communities and volunteers create solutions to local problems.^[10] DoCs would form the first remote and distributed cross departmental team breaking silos in central, local and devolved governments. However, part of their role, similar to the not for profit world, would be not just technical proficiency but also communication for impact and change.   Storytelling and Ethics Freeing the data is one step, communicating clearly and effectively the potential usage is another. Just like in the not for profit world, impact stories would determine success and create more budget relieving resources for even greater open reformation. This open reformation would also consider aspects of content, data and knowledge from an equity and ethical lens – creating the first ethical data collective separate from government, but which individuals could opt into if they desired as a trusted source of learning and inspiration. As social media platforms are forced to become interoperable – whether that is due to anti-trust or through platform regulation – users potentially could take their data and apply it where they want for the causes they care about and Web 3 will allow this to happen whilst preserving privacy. Could Web 3 be the key to unlock digital democracy benefiting citizens, parliaments and governments and by default promote open societies?   Conclusion We are only at the beginning of this journey, but by considering the power of open data, content and sharing as it empowers digital democracy in support of open society principles, we are at a moment where open tools stand in defence of our central belief in democracy where:

• Global Britain has the potential to showcase the use of open software, openly licensed content, research and data, as a leading player in the open reformation by both leading at home through Digital Open Champions but promoting abroad through FCDO support.
• Open tools championed by the FCDO can promote an open global research space for the global public good.
• Design and application of new technologies can reflect our shared democratic and ethical values.
• Open technologies can help deliver a shared future, supporting healthy democracies and open societies across our world.

  Catherine Stihler is CEO of Creative Commons (CC), the global organisation behind the legal tools which powers the open web. As an international leader in the open movement, Catherine has served as CEO of the Open Knowledge Foundation and spent two decades as a Member of the European Parliament (MEP) for Scotland leading on copyright reform and tech. She is currently the elected Chair of the governing body of the University of St Andrews, having been the 52nd Rector and in 2018 she received an honorary doctorate for her contribution to the university. In 2019 she received an OBE in the Queen's Birthday honors list for political service.   [1] For more information see: https://opencovidpledge.org/ [2] Cabinet Office, G7 2021 Open Societies Statement, July 2021, https://www.gov.uk/government/publications/2021-open-societies-statement [3] Digital Rights Watch, Australia’s New Mass Surveillance Mandate, September 2021, https://digitalrightswatch.org.au/2021/09/02/australias-new-mass-surveillance-mandate/ [4] Vincent Ni, China cuts amount of time minors can spend playing online video games, The Guardian, August 2021 https://www.theguardian.com/world/2021/aug/30/china-cuts-amount-of-time-minors-can-spend-playing-video-games [5] Creative Commons, Open Minds Podcast: Audrey Tang, Digital Minister of Taiwan, July 2021 , https://creativecommons.org/2021/07/13/open-minds-podcast-audrey-tang-digital-minister-of-taiwan/ [6] vTaiwan, see website: https://info.vtaiwan.tw/ [7] Fabric Ventures, What Is Web 3.0 & Why It Matters, December 2019, https://medium.com/fabric-ventures/what-is-web-3-0-why-it-matters-934eb07f3d2b [8] Open Government Partnership (OGP), see website: https://www.opengovpartnership.org/; Open Data Charter, see website: https://opendatacharter.net/; and Open Data Barometer, Global Report, Fourth Edition, May 2017, https://opendatabarometer.org/4thedition/report/ [9] U.S. General Services Administration, Biden Administration Launches U.S. Digital Corps to Recruit the Next Generation of Technology Talent to Federal Service, August 2021, https://www.gsa.gov/about-us/newsroom/news-releases/biden-administration-launches-us-digital-corps-to-recruit-the-next-generation-of-technology-talent-to-federal-service-08302021 [10] For more information see: https://www.codeforamerica.org/ [post_title] => Digital democracy [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => digital-democracy [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-18 19:45:29 [post_modified_gmt] => 2021-10-18 18:45:29 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6183 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [6] => WP_Post Object ( [ID] => 6185 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-10-19 00:02:05 [post_date_gmt] => 2021-10-18 23:02:05 [post_content] => Promoting and upholding electoral integrity around the world is an important way to support open societies internationally. It is an area where the UK can play a significant role in assisting to build international election observation capacity. However, before looking at what can be done in detail, it would be useful to assess where election observation stands today.   Election observation post-1990 Initially, there was great enthusiasm shown for democracy and elections in the early 1990s at the end of the cold war. To be able to vote for whom one wanted was a new reality for many people. Elections were acknowledged as being the cornerstone of democracy and the ultimate display of human rights because they involved the rights of assembly and association, freedom of the media and the right to vote. Elections were recognised as being a crucial step in a country’s development, with the potential benefits of election observation being well understood. The process could play an important role in promoting transparency and accountability as well as enhancing public confidence in the electoral process. To achieve this end, elections needed to be observed and reported on in order to assist and guide countries with their electoral development. International observation by the UN and the Organisation of American States goes back nearly 40 years. Against this background, election observation quickly developed from a ‘one day’ event, to a more thorough scrutiny of the whole electoral process from start to finish.   The rights associated with elections are intended to enable a voter to vote freely without any pressure and to make a real and informed choice of a candidate thanks to an independent media.

• All candidates are expected to be able to campaign on the same footing against a backdrop of equal and universal suffrage;
• Voters must be confident that their vote can be cast freely in secret, kept secure and counted correctly; and
• Above all a voter must have confidence in the system as a whole and of course women, minorities and the disabled must all be allowed to participate.

  Election observation organisations An increasing number of different bodies now observe elections: international organisations, international parliaments, international NGOs, Civil Society organisations and domestic NGOs. The ODIHR/OSCE was one of the first international organisations to undertake comprehensive election observation. OSCE missions are either ‘Full’ with a Core Team, Long Term Observers (LTOs) and Short Term Observers (STOs) or ‘Limited’ without STOs. Over the years the ODIHR has developed an excellent methodology for observing elections and frequently forms a common endeavour with the Parliamentary Assembly of the OSCE. Most Election Observation Missions (EOMs) around the world operate according to principles which are basically similar, but there is no universally agreed document containing election principles or how to observe them.[1]   Comprehensive observation enables missions to look at issues which can have a profound effect on the conduct of an election such as voter and candidate registration, training of local election commissions, the campaigns of candidates, the operation of the media and access to it for all candidates, financing of the media and TV and the candidates’ campaigns and moreover whether there is an effective complaints and appeal system.   Election observation today More recently, election observation has become more complex and the popularity of and enthusiasm for EOMs around the world has distinctly waned. Why is this?   First, over the last 18 months COVID has put a damper on observation. It is no longer easy for observers to go to other countries to observe elections. The result: they are usually ‘Limited’ elections which means that there are no STOs. As a result there is no systematic observation of voting, counting and tabulation on Election Day. Consequentially there can be no in-depth report on the whole of the election process.   Second, due to current circumstances states often have financial overspend problems and therefore, there is less money to spend on financing Long Term and Short-Term Observers. Consequently, they have often been obliged to limit the number of elections to those in which they will send observers and have to decide on which elections they will send them to. In some instances ‘Full’ or ‘Limited’ Missions have been replaced by smaller Expert Missions which cannot report on the whole election. Even before COVID-19 donor countries were proving to be less willing to support international observation and have sent less observers to OSCE Missions. They have also not been sending observers to conflict affected countries where security costs are very high.   Even more importantly, governments who are in power wish to stay there and manipulate elections in order to be able to do so and they have become smarter in achieving this. Instead of stuffing ballot boxes and winning with 95 per cent of the vote they have started, for example, to make it difficult for voters entitled to vote to register; redrawn electoral boundaries to their advantage; made some polling stations inaccessible; and disenfranchised voters by making it obligatory to produce certain documents, like a driving license (which not everyone has). In addition, the intimidation of civil servants and the buying of votes is taking place. In some instances the playing field is tilted before Election Day, making it hard to prove fraud and consequently ensuring victory. These practices are of course totally unacceptable because elections are for voters to choose those whom they wish to govern them not for the government of the day to choose. Everyone who is entitled by law to vote should not be prevented in any way from being able to do so. Inclusivity is paramount, particularly in relation to minority groups. COVID has provided a successful smoke screen for many countries to introduce legislation curtailing a voter’s rights without being detected until it is too late. Countries are also limiting the number of observers they will allow into their country to observe an election, although this is the prerogative of the election observation body to decide how many observers they need. This means that observation will not take place in that country. This happened recently when the ODIHR pulled out of observing the Russian election because the authorities wanted to reduce the number of observers. Corruption is rife and truth in short supply.   Another problem of today, which creates challenges in relation to election observation, is observing the media.   A short time ago the purpose of media observation was to see whether coverage of elections was fair, honest and representational in relation to newspapers (local and national), TV and the radio. That is often not the case today. In addition to the traditional coverage, media observation now includes social media, ‘bots’, fake news, hate speech, foreign interference, and cyber-attacks. Missions are finding it difficult to devise a methodology to report upon all forms of social media because of cost and access to social media companies’ data. Online violence especially against women in politics drives many potential candidates out of the process because action being taken against the perpetrators is unlikely.   An alarming development is the bleak picture that exists in relation to the treatment of female and male journalists who are being physically attacked, intimidated, threatened, and murdered. Female journalists are particularly vulnerable. The various tactics which are used against them are calculated to reduce the ability of an opposition to campaign and negates the concept of informed choice.   It is a feature of the times that verbal, written interference and physical attacks on the press is not solely done by governments but by businesses as well. Journalists are subject to vexatious legal threats to keep them quiet. These are referred to as Strategic Litigation against Public Participation (SLAPPS).   These practises have made it even more difficult for voters to decide where the truth may be, and it is beginning to result in a reduced turn out by voters and spoilt ballot papers. It is also having the effect of creating an even greater divide between those who are in power and younger members of society and minorities who increasingly feel that they are being ignored. However, there is some evidence that voters are beginning to give voice to their concerns and show their dissatisfaction for their leaders by peaceful and persistent demonstrations.   Furthermore to the above concerns key recommendations – that always appear in the Final Report of an election Observation Mission, such as those of the ODIHR – intended to improve the electoral process in a country are being consistently ignored. They repeatedly appear in Final Reports of an election in the same country without being acted upon thus demonstrating a weakness in effective election observation.   This trend is being exacerbated by COVID-19. The effects of climate change are becoming ever more apparent and are involving enormous amounts of expenditure by governments, and the rise in the cost of living is having a negative effect too. Other serious challenges will doubtless be posed by new technology and the rise of populism and nationalism. What is to be done to reverse this trend when the gulf between the ‘haves’ and the ‘have nots’ is widening around the world?   Possible solutions It is encouraging to see that the UK is interested in increasing its support for electoral integrity. In the recent Integrated Review reference is made to establishing a new UK capability “to support election observation and activity to strengthen existing multilateral efforts.”[2] Much needs to be worked out what this capacity will be and how it can provide value given the wide range of bodies already well involved in this work.   My conclusions are as follows:

• I would suggest that the launch of this ‘UK capability’ needs to be accompanied by a significant amount of publicity alongside as much support from different observation bodies involved in this field as possible.
• Given that it would take time to set up a unit in the FCDO – if it proves feasible to do so – to observe elections and given that the WFD already has significant election observation experience and is the FCDO’s ‘arm’s length body’ for international democracy assistance, a capacity could be developed there. For example, the WFD could be a resource, supplying election experts to FCDO posts, other countries and organisations who request them rather than trying to organise full EOMs around the world at this stage. That would require considerable financial resources and could come later and play a similar role to that of the Carter Centre, the National Democratic Institute and the International Republican Institute in the US.
• Three main models, possible modus operandi, should be considered: establishing long-term partnerships; ‘ad hoc’ partnerships for specific elections; and maintaining flexibility to move around different options in order to manage ‘ad hoc’ needs as they arise. These would make excellent guiding principles for their operation. Flexibility and adaptability could assist in making election observation more effective.
• Working with local NGOs who obviously know about elections and with international election organisations, pooling resources is a practical way to ensure that all aspects of an election are covered. This is particularly important now, since there is currently a general lack of financing and personnel. It would be a good way to concentrate expertise and maximise resources. Those who are observing together should of course all assess the elections against the same principles as much as possible.
• It would be most helpful to election observation in general if the UK and other international actors could strongly advocate that the Recommendations in a Final Report are implemented within a limited time period after the publication of a Final Election report and not in the year before the next election. The utility of election observation can only be maximised if Recommendations are effectively addressed. At present they are not implemented, despite offers of assistance from the observing bodies and in the absence of enforcement machinery to make states comply. The OSCE, for example, has long tried to encourage states to implement its recommendations but with limited success. The position should be changed if election observation is to be more effective.
• Media freedom, inclusivity and social media, on which it is suggested that observation missions should concentrate, are all very important aspects of an election but when observing, however, it is important that all facets of it are observed. Election financing of the media and of the candidates needs to be observed by financial experts as well.
• The implementation of legal provisions in relation to an election overall is also important. The law, for example, must allow anyone who wishes to take legal proceedings in relation to the election to be able to have their case dealt with prior to Election Day. It is also important to ensure that where electronic devices are used for voting that appropriate legal safeguards are in place. The issues at the core of new technologies are accountability, transparency and confidence. The system must be secure, have the capacity for an independent audit and there should always be a paper trail.
• Trying to observe ‘social media’ and other interferences with an election is difficult, labour intensive and requires specialists. Some organisations such as the EU, ODIHR and the OAS are already developing a methodology to deal with these new intrusions, to which WFD has contributed a valuable input. However, more needs to be done and election observation organisations should work together to come up with a comprehensive set of guidelines to be applied when observing media by all observer organisations. WFD can help to do this on behalf of the UK Government given its ongoing participation in these efforts.
• Although slightly outside the remit of the Initiative, it is also essential to ensure that the youth of today are not excluded from the political process. The UK Government might like to consider what it can do to encourage establishing and developing Youth Parliaments through working with organisations that have parliaments as for example the OSCE and the Council of Europe. The young have voices and views and many of them will be the Members of Parliaments of tomorrow. Now might be a good time to energise young minds and empower the next generation. Consideration should also be given as to how to engage citizens more in politics and hear their views before an election takes place.

  The Initiative is a most helpful and timely suggestion to revive and support the valiant efforts that some organisations are making to continue with election observation and to make it even more effective than it is now. It deserves the active support of the world of election observation in order to obtain its goals and I am sure that the WFD will be successful in reviving the value and importance of election observation and electoral integrity.   Dame Audrey Glover has been involved at a senior level with the OSCE for many years. She has been head of OSCE/ODIHR Election Assessment Missions (with rank of Ambassador) on many occasions including: Turkey (May-July 2018), Italy (February-March 2018), FYROM (September-October 2017), USA (Oct-Nov 2016), Mongolia (May-July 2016), Azerbaijan (Sept-Nov 2010) and Georgia (Apr-Jun 2010). She had previously served as Director of the Office of Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR) at the OSCE from 1994 to 1997. She has also served as Senior Adviser to the Ministry of Human Rights in Iraq (2004 – 2006), Head of the UK Delegation to the UN Human Rights Commission (1998-2003), Convener of International Law Course at Lauterpacht Centre Cambridge (1998 – 2011) and Legal Counsellor at the Foreign & Commonwealth Office (1989-1994). She is a board member of the Prison Reform Trust, the Graham Turnbull Trust and is an adviser to the board at the British Institute of Human Rights.   [1] The 2005 UN Declaration of Principles for International Election Observation and Code of Conduct for International election observers has been signed up to by a number of the more respected international observer bodies but this far from universally used as a current reference point, particularly by groups such as the CIS which have not signed the declaration. For more see: ACE Project, Declaration of Principles for International Election Observation, https://aceproject.org/electoral-advice/dop/the-declaration-of-principles/ [2] HM Government, Global Britain in a competitive age: The Integrated Review of Security, Defence, Development and Foreign Policy, March 2021, https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/975077/Global_Britain_in_a_Competitive_Age-_the_Integrated_Review_of_Security__Defence__Development_and_Foreign_Policy.pdf [post_title] => Enhancing electoral integrity in modern day society: A role for the UK? [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => enhancing-electoral-integrity-in-modern-day-society-a-role-for-the-uk [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-18 19:48:24 [post_modified_gmt] => 2021-10-18 18:48:24 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6185 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [7] => WP_Post Object ( [ID] => 6188 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-10-19 00:01:33 [post_date_gmt] => 2021-10-18 23:01:33 [post_content] => London, United Kingdom, late 2020: six select committees of the House of Commons call a citizens’ assembly to understand public preferences on how the UK should reduce greenhouse gas emissions to net zero by 2050 because of the impact these decisions will have on people’s lives.[1] The assembly brings together people from all walks of life, shades of opinion, and from throughout the UK to form a representative sample of the UK’s population.[2] Its members have access to a range of sectoral experts providing accessible, actionable information on policy options. The outcomes of their discussions are presented to the six select committees. The committees will use them as a basis for further work on implementing the assembly’s recommendations.   Islamabad, Pakistan, early 2021: for the first time in the history of the Parliament of Pakistan, a Committee of the National Assembly – the one on climate change – adopts an annual work plan drafted in consultation with, and voted upon by, a broad platform of policy experts, academics, and civil society organisations. The Committee Chairwoman Hon. Munaza Hassan is praised by the Speaker for this democratic innovation as an example for the whole House.   Kampala, Uganda, mid-2021: a high-level roundtable on the Nationally Determined Contributions (NDCs) under the Paris Agreement in the run-up to COP26 is convened by Climate Change Committee Chairman Honourable Lawrence Biyika Songa. With the main public policy climate actors in one room, alongside civil society organisations, Hon. Songa can solicit support and build consensus among the committee Members around the national climate bill. The bill had been introduced in 2018, but it stalled since, as the key climate change stakeholders had been engaging in silos. A week later the bill is tabled for a second and third reading and is passed without opposition.   What do these developments have in common? They are examples of environmental democracy principles in action that resulted in tangible progress: people being given an opportunity to access actionable environmental and climate information and participate in decision-making – and, in doing so, creating the political space for ambitious climate policies, as well as providing vital momentum for implementation.   The latter two examples are also results of some of recent WFD’s efforts embedding an environmental democracy approach across its wide portfolio of democracy support programmes.[3] It has been encouraging to see that, far from questioning this innovation, parliamentary champions have welcomed it with open arms. As Hon. Songa closed the high-level roundtable, he thanked WFD ‘(…) for this engagement, because it has always been a challenge to mobilise all these stakeholders to discuss the bill (…)’. Indeed, environmental democracy practices do not undermine representative democracy – rather, they provide a solution-oriented toolbox strengthen it.   The environmental democracy lens: Bridging political, governance and scientific imperatives WFD’s move to embed the environmental democracy approach in democracy support programming was inspired by a holistic understanding of the hybrid nature of global environmental challenges, and mindful of the constraints for solutions to be found.   Many of today’s environmental concerns are, at their core, political issues, and failures of governance. Environmental science is not disputed, but so far political systems worldwide have failed to produce the decisive action required to address adequately climate change and environmental degradation. Despite the ever-growing number of international environmental agreements and treaties, the Environmental Rule of Law report of UN Environment revealed that implementation at the national level is poor, and that many countries have neither the required capacity nor the political will to deliver on their commitments.[4]   Yet a failure to avoid dangerous warming and further degradation of earth’s life-support systems will destabilise societies and hit the most vulnerable peoples and countries first. A feedback loop between unbridled environmental degradation and the degradation of human rights and, ultimately, of the rule of law, seems inevitable. On September 13^th, the UN High Commissioner for Human Rights Michelle Bachelet warned that environmental threats are worsening conflicts worldwide: “The interlinked crises of pollution, climate change and biodiversity act as threat multipliers, amplifying conflicts, tensions and structural inequalities, and forcing people into increasingly vulnerable situations,” Bachelet said.[5] “As these environmental threats intensify, they will constitute the single greatest challenge to human rights of our era.”   The constraints for solutions are physical in the first place: the carbon budget available for humankind to keep global warming below the safer threshold of 1.5C recommended by science is small, so time is short. The shift to more sustainable production and consumption patterns and ecosystems management is just as urgent, having regard to planetary boundaries.   However, the constraints are political and financial as much as they are time-related and physical. The policies required to deliver the objectives of the Rio Conventions, from the post-2020 global biodiversity framework under the Convention on Biological Diversity (CBD) to the Paris Agreement require not just rapid but profound changes in our lifestyles, from the way that we eat, heat and cool our homes, and travel, to the way we invest our savings. Some of these changes will be unpopular.   In addition, some of the changes, as well as the unavoidable impacts of the climate change already locked in, will also be complex and costly in the short term, and decisions will need to be made on how bills and efforts are shared. Different climate policy options will place the financial burden and the effort on different social groups, and people will expect the sharing to be fair, or else they will object to the measures, even if they agree with the need for action on climate and sustainability. Compensations for losses and damages, even at local level, will ultimately need to be tackled. Unfair or ill-communicated policies will leave room for populists to question the need for action and undermine precious public support for the climate policy objectives.   In democratic countries, these changes will not occur without sustained and massive societal buy-in, or else democratic institutions will not be able to deliver them. No mainstream political party will campaign on an ambitious Paris-compatible platform unless it believes that will earn it enough votes, nor advance it inadvertently once in office. In addition, in most countries democratic institutions are being made fragile under the wave of populist authoritarianism that is sweeping the world. Younger democracies remain more vulnerable still to these threats.   In the meantime, the COVID-19 pandemic has put additional stress on the purse of donor countries, which were expected to live up to their commitments on multilateral climate finance, and to invest in accelerating the shift to a green economy at home.   Environmental democracy: Past and present The foundations of environmental democracy were established in Principle 10 of the Rio Declaration on Environment and Development, which emerged from the 1992 UN Earth Summit:[6]   “Environmental issues are best handled with the participation of all concerned citizens, at the relevant level. At the national level, each individual shall have appropriate access to information concerning the environment that is held by public authorities, including information on hazardous materials and activities in their communities, and the opportunity to participate in decision-making processes. States shall facilitate and encourage public awareness and participation by making information widely available. Effective access to judicial and administrative proceedings, including redress and remedy, shall be provided.”   The Declaration defines the three critical rights that form the pillars of environmental democracy: transparency and openness, participation, and accountability and access to justice. They are mutually reinforcing.   Since 1992 the principles of environmental democracy have been embedded more comprehensively in other international and regional instruments. These include the 1998 Aarhus Convention, with 47 parties across Europe and Central Asia, and the 2018 Escazu Agreement with 22 signatories across Latin America and the Caribbean, and new provisions focused on protecting environmental human rights defenders. It appears that the flame of environmental democracy is slowly catching.   Unfortunately, the flame is not catching fast enough: environmental defenders were killed in record numbers in 2020, according to Global Witness’ report of September 13^th.[7] The number of such deaths last year was more than double the figure in 2013, but Global Witness believes its data represents an undercount because it depends on the level of transparency, press freedom and civil rights in the countries surveyed. Since 2012, when Global Witness started gathering data on killings of environmental defenders, the evidence suggests that as the climate crisis intensifies, violence against those protecting their land and our planet also increases.   In order to catalyse and accelerate action implementing Principle 10, the 11th Special Session of the UN Environment Programme (UNEP) Governing Council/ Global Ministerial Environmental Forum adopted a set of guidelines ‘for the development of national legislation on access to information, public participation and access to justice in environmental matters’ in Bali, Indonesia, in 2010.[8]   However, in relative terms, over the last decades bilateral and multilateral donors have not prioritised investing in enhancing the environmental rule of law in recipient countries, even as an insurance policy for the durability of their investment on flagship pilot projects. Accordingly, national and multilateral agencies targeting environmental problems often had neither the mandate, the budget lines nor the in-house expertise to ‘do politics’, which is how the policy and governance agendas are often perceived. Similarly, international democracy support actors lacked the mandate, expertise, and resources to address environmental governance matters in their programming. This has impaired the effectiveness of both sets of actors to tackle issues that straddle the traditional environmental protection and governance spheres, such as corruption and policy capture, which in most resource-rich younger democracies are inextricable from environmental decision-making.   Open data on the environment, open societies – or the reverse Environmental openness, the right to freely access information on the environment, is required to help citizens, civil society, media, businesses, the courts, and the international community understand what is happening in relation to the environment and how their governments are responding. Environmental openness is a precondition for effective environmental rule of law.   Open data has a transformative potential because it allows the release of data into the public domain that can be freely used, reused, and redistributed by anyone. If this information is in open data formats, then it enables a raft of digital tools to be built by civil society watchdogs using the information.   Environmental openness, so that environmental information is available proactively or upon request, has been legislated upon all around the world, beyond the countries which are Parties to the Aarhus Convention and the Escazu Agreement. Most countries have regulated access to information in a legal act. However, some countries, which have regulations and laws to access information even if not designed exclusively for environmental issues, encounter enormous socio-cultural, institutional, and political barriers for their adequate and timely application.   Despite the importance of this principle and regardless of provisions in force, many countries are still reluctant to opening up critical climate- and environment-related data. Moreover, many countries are hesitant to invest in the necessary infrastructure that would allow for information to be published in open data standards, which means that governments’ data remains locked away or in unusable formats.   A lack of environmental openness entails significant risk for sound environmental governance, and for the rule of law more broadly. The most significant of these risks is the fostering of an enabling environment for corruption and policy capture, which will lead to unfettered environmental degradation and related impacts on the lives of people, often the most vulnerable in society.   At the same time, corruption and policy capture undermine access to information on the state of the environment and access to participation. Research shows that gaps between the legal provisions and the implementation of these provisions are frequent and affect major activity areas (e.g. fisheries management, land use and deforestation) in resource-rich countries. Despite the growing number of initiatives that seek to improve access to information and transparency of data around natural resources and environmental projects, opacity around environmental issues and natural resource-based economic development is still the rule in many resource-rich countries, including most of those in Global Britain’s foreign policy priority countries in Africa and the Indo-Pacific region.   This makes it much harder to ensure appropriate policies on the environment. Critically, it also needs to be viewed in light of recent trends towards de-democratisation and rising authoritarianism, and of the impact of corruption on economic development of countries.[9]   Democracy that delivers: New synergies for invigorating open societies There is a clear link between a well-functioning democracy and addressing environmental crises. The foreign policy goals of Global Britain of open societies and strong democracies on one hand, and of protecting our planet on the other, are mutually dependent. As such, actions to strengthen environmental governance also strengthen democracy and open societies. Therefore, working on the nexus of sustainable environmental governance and the democratic process is bound to deliver benefits on both fronts, and to maximise the effectiveness of investment on multilateral climate technology cooperation as well as on open governance.   However, scaling up this approach will require unprecedented synergies between environmental civil society organisations and policy experts and governance practitioners, as well as across government departments.   Global Britain post-COP26: Environmental democracy, climate openness Some of the fundamental concepts related to environmental democracy outlined in the Rio Declaration were codified in Article 6 on Action for Climate Empowerment (ACE) of the United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) in 1992, and subsequently incorporated into the Paris Agreement. ACE encompasses actions to promote climate awareness, education and training, access to information, public participation, and international cooperation.   Although pledges concerning ACE are non-binding, they are in fact the political lifeblood of the Paris Agreement and the 1.5°C to 2°C target, particularly for democratic countries.   This is so because a failure by these Parties to promote climate awareness, education and training, access to information, and public participation will surely result in said democratic governments running out of steam, political space, and democratic legitimacy to ratchet up climate action at an accelerated pace every five years, as they have committed to do under the Paris Agreement. The lack of global ambition evidenced in the updated NDCs submitted in the run-up to COP26 suggests that, at present, some Parties already seem to lack the requisite short-term political space to take the concrete, immediate measures that will make the difference for the 1.5°C target and find it more feasible to send high climate ambition into the long grass for now, with net zero commitments by 2050, that is, safely beyond the next electoral cycle. On the other hand, not even the most climate-active totalitarian regimes, such as China, have a better record than most democracies, and otherwise most of them have a far worse score than democracies, which suggests that scarcity of political space for sufficient climate action is not a constraint exclusive to democracy.[10]   In July Members of Parliament from five countries – Canada, Georgia, Indonesia, Kenya, and Pakistan – added their names to a statement titled ‘Why the empowerment agenda at COP26 matters for the success of the Paris Agreement’ that calls for public empowerment to be a top priority at the conference.[11] The publication of the statement follows the announcement on July 7^th that the COP26 presidency programme will include a focus on public empowerment. The statement suggests UNFCCC Parties ought to adopt a more ambitious work programme for climate empowerment at Glasgow next November, place it at the heart of their national climate planning, and count on parliaments – the institutions representing people and making decisions on climate change – as delivery partners. This will make life easier for the parties going forward, and ‘(…) In doing so, the Parties will also be providing a much-needed shot in the arm to democracy’.   In conclusion, Global Britain, with its democratic tradition, its experience testing climate democracy innovation, and the name of one of its main and best-known cities, Glasgow, as the COP26 host, embedded in the name of the next multi-annual agreement on ACE, has a unique opportunity to mainstream the environmental democracy approach in foreign and development policy to enhance effectiveness and maximise the impact of available resources. This will provide it with tools to turbo-charge climate action with democratic innovation, empower civil society champions and their elected representatives, and help Global Britain attain its global climate and open societies objectives.   Global Britain’s embrace of this environmental democracy approach would require the Foreign, Commonwealth & Development & Office to:[12]

• Adopt a set of principles and multi-annual frameworks for action aligned to the principles of climate and environmental democracy, informed by its strong skills in political analysis, with the aim of bringing environmental actors together in a coherent long-term effort to influence decision-making on climate and environmental governance.
• This includes supporting institutions that hold governments accountable, strengthening civil society and climate and environmental coalitions, increasing awareness of climate risks and opportunities, environmental rights and environmental justice, and encouraging the free flow of accurate and up-to-date climate and environmental information.
• In the aftermath of COP26, priority should be given to supporting actions at country level in key nations focused on the democratic scrutiny of government action to deliver on the commitments under the updated NDCs, including parliaments’ progress in adopting the required legislation and reviewing its enforcement, and the implementation of ACE programmes.
• Put in place grant and contracting arrangements allowing medium-sized grants to be awarded to the specialist not-for-profit sector for climate and environmental democracy support activities.

  Rafael is WFD’s Environmental Democracy Adviser. He has over 15 years of experience strengthening national parliamentary capacity on climate and environmental governance worldwide from the Secretariat of GLOBE International, the world’s oldest independent parliamentary network on the environment.   [1] Climate Assembly UK, see website: https://www.climateassembly.uk/ [2] Climate Assembly UK, Who took part?, https://www.climateassembly.uk/detail/recruitment/index.html [3] WFD, Global environmental crises – a democratic response, https://www.wfd.org/approach/environmental-democracy/; WFD, Our approach, https://www.wfd.org/approach/ [4] UNEP, Environmental Rule of Law: First Global Report, January 2019, https://www.unep.org/resources/assessment/environmental-rule-law-first-global-report [5] UNHR Office of the High Commissioner, Environmental crisis: High Commissioner calls for leadership by Human Rights Council member states, September 2021, https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=27443&LangID=E [6] Environment Commission for Latin America and the Caribbean, Principle 10 of the Rio Declaration on Environment and Development, 1992, https://www.cepal.org/en/infografias/principio-10-la-declaracion-rio-medio-ambiente-desarrollo#:~:text=Principle%2010%20seeks%20to%20ensure,for%20present%20and%20future%20generations [7] Global Witness, Last line of defence, September 2021, https://www.globalwitness.org/en/campaigns/environmental-activists/last-line-defence/ [8] UNEP, Guidelines for the development of national legislation on access to information, public participation and Access to justice in environmental matters, February 2010, https://wedocs.unep.org/bitstream/handle/20.500.11822/11182/Guidelines%20for%20the%20Development%20of%20National%20Legislation%20on%20Access%20to%20information%2c%20Public%20Participation%20and%20Access%20to%20Justice%20in%20Environmental%20Matters.pdf?sequence=1&isAllowed=y [9] UNODC, UNODC’s Action against Corruption and Economic Crime, June 2021, https://www.unodc.org/unodc/en/corruption/index.html [10] Climate Action Tracker by Climate Analytics, New Climate Institute, Potsdam Institute for Climate Impact Research (PIK). It currently rates China’s ambition as Highly Insufficient, while the USA, the US and the UK’s are rated as ‘Insufficient’. The Gambia is one of the few countries currently rated as ‘Paris-compatible’, see: https://climateactiontracker.org/countries/china/ [11] WFD, Why the empowerment agenda at COP26 matters for the success of the Paris Agreement, July 2021, https://www.wfd.org/wp-content/uploads/2021/07/Climate-Empowerment-Agenda-Statement-1.pdf [12] WFD’s approach to Environmental Democracy, June 2020, https://www.wfd.org/wp-content/uploads/2020/11/Global-environmental-crises-a-democratic-response_WFD_2020-updated.pdf [post_title] => How open societies can save the planet: The environmental democracy approach [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => how-open-societies-can-save-the-planet-the-environmental-democracy-approach [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-18 19:54:56 [post_modified_gmt] => 2021-10-18 18:54:56 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6188 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [8] => WP_Post Object ( [ID] => 6089 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 15:08:03 [post_date_gmt] => 2021-09-30 14:08:03 [post_content] => 2021 жылғы 10 маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстандағы адам құқықтары жөніндегі әрі қарайғы шаралар туралы» жарлыққа қол қойды. Ол мүмкіндігі шектеулі азаматтардың адам құқықтары, адам саудасы құрбандарының құқықтарын қамтамасыз ету, бірлестіктер бостандығы құқығы, сөз бостандығына құқық беру, адамның өмір сүруге және қоғамдық тәртіпке құқығын қамтамасыз етуді басым бағыттар ретінде бөліп көрсетті. Бұл жарлық соңғы екі жыл бойы Қазақстанда наразылық пен ереуілдердің күшеюіне байланысты туындады, сондықтан азаматтық бостандық реформасының болашағы қандай болуы мүмкін?   Қазақстандағы жоғарыдан төменге реформасының болашағы Азаматтық бостандықтар мен адам құқын жақсартудағы міндеттемелерін түсіндірудің бірнеше тиімді әдістері бар. Бір жағынан алып қарағанда Тоқаев бірнеше маңызды реформалардың жүзеге асуын қадағалады, соның ішінде 2019 жылы өлім жазасының жойылуы және ауылдық округтер мен шағын қалалардың әкімдеріне тікелей сайлау өткізу енгізілді. Тоқаевтың 10 маусымдағы жарлығында арнайы айтылған алаңдаушылықтар Қазақстанның саяси жүйесін түбегейлі өзгертпесе де, саясаттағы мақсатты өзгерістер көптеген адамдардың өміріне әсер етуі мүмкін.   Екінші жағынан алып қарағанда, 10 маусымдағы жарлықты Тоқаевтың инаугурациядан кейінгі «халықтың үнін еститін мемлекет» идеясынан туындаған деп қарастыруға болады. «Халықтың үнін еститін мемлекет» үкімет пен қоғам арасындағы ашық диалог пен ынтымақтастықты дамытуға арналған. «Халықтың үнін еститін мемлекет» құру мақсатында азаматтар электронды үкімет порталдарынан басқа, азаматтардың азаматтық әкімшілікке немесе мемлекеттік қызметтерге шағым түсіре алатын онлайн өтініш беруге рұқсат беру туралы мәселе көтерілді. «Халықтың үнін еститін мемлекет» бастамасы интернетте ең көп шу шығаратындар  мен супер президенттік реформаға тез жауап беретін реактивті микроменеджмент ретінде сынға ұшырады.[1]   2020 жылдың маусымында бейбіт шеру өткізу ережелеріне енгізілген өзгерістер сияқты осы жарлыққа сәйкес Қылмыстық кодекске аздаған өзгерістер енгізілуі мүмкін. Жаңа заң мемлекетте қазақстандықтардың бейбіт шеруге шығу бостандығы мүмкіндігін сақтай отырып, шектеулерді сәл ғана жеңілдетті. Жаңа заңға сәйкес, бейбіт шеру ұйымдастырушылар оны өткізуге рұқсат алу үшін жергілікті билікке алдын ала хабарлауы қажет. Шеру өткізу орнын анықтау да жергілікті биліктің рұқсатымен шешіледі. 2020 жылдың 6 маусымында жаңа заңды сынау үшін жиналған наразылық білдірушілерді жаппай тұтқындау бұл «реформаның» шынайылығынан гөрі жасандылығы басым екенін көрсетті.   Билік «әлеуметтік» (соншалықты қауіпті емес) деп санайтын салаларда, мысалы, мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін білім мен оған қолжетімділікті жақсарту немесе әйелдерге жұмыс орындарын ашу сияқты маңызды реформалар жүргізілуі мүмкін болса да, қазақстандықтарды қамтамасыз етуге күш-жігерді жұмсау үшін «Азаматтық бостандыққа қолданыстағы шектеулерді жай ғана өзгертуді болжайды.[2] Кез келген өзгертулер «үкіметтік емес ұйымдармен өзара әрекеттесу тиімділігін арттыру» үшін енгізіледі.[3]   Бұл тиімділік ассоциациялар мен бейбіт шерулер бостандығы сияқты адам құқықтарын қорғауда қалай көрінеді? Адам құқығы саласында жасалған істердің салдары қандай? Режимнің тиімділік туралы түсінігін екі жолмен бейнелеуге болады: біріншіден, мықты азаматтық қоғам үкіметке қоғамдық тауарларды тиімді таратуға көмектесе алады - наразы азаматтарды әлеуметтік қызметтермен тікелей әрекет етуге шақыратын неолиберализм; екіншіден, азаматтық қоғамның ландшафты қоғамдық өмірді мемлекетке түсінікті ететін ҮЕҰ тіркеу заңдары тиімді және түсінікті болуы керек.   Азаматтық қоғам басқарудың тиімді құралы ретінде 2019 жылы 4 ақпанда Астанада болған бес қыздың өлімі бүкіл Қазақстан бойынша резонанс туғызды және елде «аналардың» наразылығын күшейтті. Ереуілшілердің арасында алауыздық пайда болды: кейбіреулері әр түрлі мемлекеттік мекемелерде наразылық шерулерін жалғастырса, ал басқалары әлеуметтік қызмет көрсетуді қолдау үшін жергілікті билікпен жұмыс жасауды жөн көрді.   Алғашында шеруге жиналғандар өртке жауапты құзырлы органдардың отставкаға кетуін талап етті, біртіндеп олардың талаптары күрделене түсті, атап айтқанда, әлеуметтік жеңілдіктер мен жеке тұрғын үй сұрады. Олар Қазақстан мұнай байлығының тең бөлінбегеніне наразылығын білдіріп, элита жарқыраған ғимараттар салып, Қазақстанның халықаралық мәртебесінің игілігін көріп отырған кезде, қарапайым азаматтардың азап шегіп жатқанын сынға алды.   Аналардың талаптары өзгергендіктен, олар әртүрлі әкімшілік деңгейдегі бірқатар мемлекеттік органдарды нысанаға алуға тырысты: әкімдіктің кеңселеріне, Ақ Ордаға, Еңбек министрлігіне, Нұр-Отан партиясы ғимаратының алдына жиналды. Кейбір жағдайларда мемлекеттік қызметкерлер наразылық білдіруші әйелдермен жеке кездесу арқылы жиналғандарды таратуға тырысты; басқа жағдайларда полиция әйелдерді ұстады немесе оларды сүйреуге дейін барды.   2020 жылдың ақпанында сол кездегі президент Нұрсұлтан Назарбаев үкіметтен халықтың өмір сүру деңгейін жақсартпағаны үшін отставкаға кетуін сұрады және көпшілігі тікелей көпбалалы отбасыларға берілетін әлеуметтік бағдарламаларға миллиондаған доллар бөліп, көмек көрсетті[4]. Бірақ Тоқаев қызметке кіріскеннен кейін халық үкімет тарапынан берілетін материалдық көмекке тәуелді болмау үшін әлеуметтік қызметтерді қысқартуды жақтап, өз позициясын айтарлықтай өзгертті.[5]   «Халықтың үнін еститін мемлекет» уақыт өте келе материалдық талаптан метасаясатқа ұласқан аналардың наразылығын тыңдауды тоқтатты. 6 ақпанда Астана әкімдігінің жанында өткен демонстрация кезінде бір әйелдің айтқан талаптары ерекше назар аудартты: «Ешкім де саяси немесе әлеуметтік санаты үшін қудаланбауы керек, ешкім де өзгеге бостандық бергені үшін қудаланбауы керек. Ешқандай цензура болмауы керек, ертең осының барлығын халық теледидар арқылы көруі және естуі тиіс».[6]   Кейбір аналар әлеуметтік қызметтердің жағдайын да, азаматтардың сөз бостандығын да сынға ала отырып, рұқсат етілмеген наразылық акцияларын жалғастыра берді, ал басқалары өздерінің жеке мүддесі үшін билік пен билеуші ​​партияны ашық сынға алудан бас тартты.   Мысалы, 2020 жылдың наурызында «Нұр-Сұлтанның мықты аналары» деп аталатын қоғамдық қорды әйелдер тіркеді. Құрылтайшылар аналардың наразылығын қолдамады: «Бірақ біз мемлекеттен жәрдемақы, көмек, баспана сұрағандармен бірге болдық»,  - деді ««Нұр-Сұлтанның мықты аналары» ұйымының директоры Райгүл Серікбаева 2021 жылы мамырда Tengrinews.kz тілшісіне.[7] «Нұр-Сұлтанның Мықты аналары» ұйымының талабы бойынша кем дегенде төрт баласы бар отбасыларға айына күнделікті күндізгі бала күтіміне қолжетімді 5 000 теңгеден (шамамен 11 АҚШ доллары) төлеуді ұсынады және басқалар үшін 10 000 теңге. Мемлекет мұғалімдердің еңбекақысын көтерді, ал «Мықты аналар» ұйымы  аналардың пәтер жалдау ақысына жауап береді. Күндізгі күтім қызметтерінен басқа, мұғалімдер балаларға мемлекеттік тілде және мектеп пәндері бойынша сабақ береді, сонымен қатар үкімет порталы арқылы жеңілдікпен тұрғын үй алуға қалай жүгіну керектігін білмейтін аналарға кеңес береді және компьютерлік сабақтар ұсынады.   «Мықты аналар» Қазақстанның астанасы Нұр-Сұлтан қаласындағы көптеген әйелдердің мұқтаждығына үкіметтің қаржылық қолдауымен, жергілікті бюрократтар мен партияның жаңа мүшелері белсенділігімен көмек берді. Нұр-Сұлтандағы «Мықты Аналар» ұйымын қолдайтын әйелдер 2021 жылғы 5 наурызда Инстаграмм желісінде жариялаған жазбасында Қазақстанда азаматтық қоғамның рөлі туралы былайша сипаттайды: «Біздің елде ҮЕҰ белсенділері әйелдерді әлеуметтік қорғау, олардың стандарттарын жақсарту үшін арнайы жобалар ұсынады,  жергілікті билік пен халық арасындағы алтын көпір болады!».[8]   Тоқаевтың бұл жарлығы белсенді, өз ісіне адал азаматтар мемлекеттік қызмет көрсетудегі кемшіліктерді бірден сынға алмас үшін жасалған тиімді әдістің бірі. Азаматтардың өз қоғамдастықтарының өміріне белсенді қатысуы дұрыс мақсат болып табылады; осы салада талмай еңбек ететін көптеген адамдар өз қоғамдастығындағы мұқтаж жандарға көмек қолын созуда. Алайда, бұл азаматтардың құқықтарын тікелей әрекет ету мен қорғау үшін қоғамдық қатынастарда негізсіз шектеулер қояды, олар азаматтық қоғамдағы қызметтерді ұсыну арқылы мемлекеттік биліктің табиғаты туралы қоғамдық дискуссияны тудыруы мүмкін.   ҮЕҰ тіркеу процесі арқылы тиімді азаматтық қоғам құру Қазақстанда қоғамдық бірлестіктерді реттейтін мықты құқықтық база бар, ал тіркеусіз қоғамдық ұйым құру заңсыз болып табылады. Осы заңға қарамастан, азаматтық қоғамда жұмыс істейтін барлық топтар тіркелмеген. Кейбір топтар бұл процесстен мүлде аулақ болып, бейресми түрде ұйымдастырылуды жөн көреді; бұл үкіметтің шектеулері мен қадағалауларынан аулақ болудың әдісі, сонымен қатар ол топтар тез қудалауға ұшырайды. Басқа топтар тіркелгісі келеді, бірақ мүмкіндік берілмейді немесе оларды тіркеуден бас тартады. Билік өкілдері мұны процедуралық тұрғыда түсіндіреді, ол құжаттар толық емес немесе қате ұсынылған деп көрсетеді, бірақ бұл негізінен ықтимал қауіпті әрекетке тосқауыл қоюдың жабық әрекеті болып табылады. Мысалы, 2017 жылдың желтоқсанында Жанар Секербаева мен Гүлзада Сержан құрған сектораралық феминистік бастама «Феминита» оқиғасы - Қазақстандағы билік қоғамдық бірлестіктерді бағындыру үшін тіркеу процесін қалай қолданатынын көрсетеді.   «Феминита» командасы алғашқы рет 2017 жылдың желтоқсанында Әділет министрлігіне қажетті құжаттарды тапсырады; бірақ Жарғысындағы сәйкессіздікке байланысты қабылданбағаннан кейін, Секербаева мен Сержан құжаттарды 2018 жылдың ақпанында қайта тапсырады. Олардың өтініші қайтадан қанағаттандырылмады, билік «Феминита» алғашқы  жіберілімдегі қателіктерді түзете алмағанын негізсіз алға тартты. Екі белсенді 2018 жылдың 20 желтоқсанында құжатты үшінші рет тіркеуге өтініш береді; 2019 жылдың 3 қаңтарында Әділет министрлігі Жарғының рәсімделуіндегі кеткен кемшіліктерге сілтеме жасай отырып, тіркеуден бас тартудың ресми стандартты нұсқасын жіберді.   Секербаева мен Сержан Әділет министрлігінің Алматы қалалық әділет департаментіне қатысты шағым түсірді. Медеу аудандық сотының судьясы Тимур Жұмамұратов «Феминита» ұйымының мақсаты - қоғамға қауіп төндіреді деп шешті, бұл жарғы «рухани-моральдық құндылықтарға қайшы және қоғамда отбасының рөлін дамытпайды» деп мәлімдеді. Сонымен қатар, Жұмамұратовтың айтуынша «Феминита» қоғамдық қорға тән емес қызмет түрін, яғни саяси саланы өзгертуді талап етеді. Ресми органды «Феминита» қоры жарлығындағы: «Қазақстандағы дене және ақыл-ес мүмкіндіктері шектеулі әйелдер, ЛБТИК (лесби, бисексуал, трансгендер, интерсекс, квир) қауымының және жыныстық қызмет көрсететін әйелдердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін қолдау жасайтынын және дамытатындығын» білдіретін тармағы алаңдатады деген қорытындыға келді’.[9]   2019 жылғы қыркүйекте Медеу аудандық сотының шешіміне шағымданғаннан кейін «Феминита» қорды тіркеудің басқа жолын табуға тырысты.[10] 2019 жылдың қазанында Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы баяндамашылар тобы «Феминита» атынан Әділет министрлігіне тіркеуге өтініш берді. Бұл жолы да оларды тіркеуден бас тартылды, бірақ Әділет министрі Марат Бекетаев құқық қорғау органдарының құрметті қорғаушысы, Қазақстандық адам құқықтары мен заңдылықтың халықаралық бюросының директоры Евгений Жовтистен «Феминита» мен Әділет Министрлігі арасындағы келіссөз орнатуға көмектесуді сұрады. 2020 жылдың 2 шілдесінде «Феминита» мен Жовтис және Әділет министрінің орынбасары арасындағы онлайн -кездесуден кейін министрлік өкілдері күтпеген мәлімдеме жасады. Олар «Феминита» жарғысына енгізілген «түзетулер» мақұлданғанын және ұйым тіркелетінін мәлімдеді. Бұл мәлімдемені жоққа шығарған Секербаева, «Феминита» Әділет министрлігі ұсынған түзетулермен келіспейтінін айтты. Секербаева жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарына берген сұхбатында: «Бізді тіркеуге мәжбүрлегеніне қарсымыз, өйткені қандай да бір есептіліктің уақыты жақындап қалды», - деп Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің орындалуы туралы ұлттық баяндаманың жақында жасалатынын айтты.[11]   Билік халықаралық беделге қауіп төнгенін сезіп, «Феминитаны» қоғамдық қор ретінде тіркеу арқылы тығырықтан шығуға асықты. Бұл шешімнің оңтайландырылған «тиімділігі» болды; Әділет министрлігі «Феминита» жарғысындағы алаңдатарлық баптарды топтың келісімінсіз жойды. Бұл мемлекет пен қоғам арасындағы қарым-қатынастағы мемлекеттің әлеуметтік тәртіп туралы түсінігін бұзбайтын және оны халықаралық ұйымдардың бекітуіне ұсынуға болатын «тиімділік» туралы көзқарасы еді.   Жоғарыда келтірген екі мысал мемлекет пен қоғам арасындағы қарым-қатынастың тиімділігі белсенді плюралистік азаматтық қоғам бар дегенді білдірмесе керек. ЕҚЫҰ 2021 жылдың қаңтарында Қазақстанда өткен парламенттік сайлауды бәсекелестіктің жоқтығын және бейбіт шерулер мен сөз бостандығына қатаң шектеулерді, отбасы мен әлеуметтік жағдайды жақсартуды талап еткен демонстранттарды үкімет тарапынан басу жағдайларын, қарым-қатынастың тиімділігі жеткілікті деңгейде тәуелсіз емес екенін көрсету үшін Феминитаны өз шарттары бойынша тіркеуге мәжбүрлеу әрекеттерін сынай келе, сайлауды «тиімді өтті» деп сипаттады.   Қазақстанда адам құқықтары мен азаматтық бостандықтарды қамтамасыз етудегі тиімділік (тиімсіздік)? Тоқаевтың Қазақстандағы адам құқықтары жағдайын кең ауқымда жақсарту үшін ҮЕҰ - мен өзара әрекеттесуді арттыру туралы пікірі сол салада кемшіліктердің бар екенін аңғартты. Бәлкім ол ҮЕҰ күрделі бюрократиялық жұмысты неғұрлым арзан әрі тиімді атқаруы үшін неолибералдық мағынадағы тиімсіздікті меңзеген болар. Бірақ Тоқаев басымдық берген құқықтар жиынтығы Қазақстанның адам құқықтары саласындағы жағдайын жақсарту мүмкіндігіне сәйкес келетін тұжырымдамалық алшақтықты білдіреді.   Тоқаев азаматтардың «қоғамдық талап ету» құқығы, сондай-ақ сөз бостандығы, бейбіт шерулер мен бірлестік бостандығы сияқты азаматтық бостандықтарға баса назар аударды. Биліктің қалауымен анықталатын қоғамдық талап ету құқығын сөз бостандығы мен бейбіт шерулер еркіндігі деңгейіне қою елде тәртіпті сақтау үшін наразылық пен қоғамдық өмірге қойылған  шектеулерді ақтауға мүмкіндік берді. Бұл құқық санатының ішінде жалған дихотомияны құру ондаған жылдар бойы режимнің билікке деген талаптарының негізі болған тұрақтылық пен әлеуметтік тәртіпті баяндауда маңызды рөл атқарады.   Қоғамдық тәртіп пен сөз бостандығына құқықтың бұл баламасы Қазақстанның заңнамалық кодексінде бекітілген: Қазақстанның конституциясы бейбіт шерулер мен сөз бостандығына кепілдік береді, бірақ Қылмыстық кодекстің көптеген ережелері бұл құқықтарды заң мен тәртіп негізінде шектейді. Конституция мен Қылмыстық кодекс арасындағы мұндай тиімсіз сәйкессіздіктерді тез арада жою қажет; 2020 жылғы маусымдағы қоғамдық шерулер туралы заңда қабылданған алғашқы қадамды қоспағанда, Қазақстандағы қоғамдық өмірге шектеулерді азайту үшін қосымша реформа қажет. Бірақ бұл сәйкессіздіктер міндетті түрде нормативтік мәселе емес, өйткені ол Қазақстанда саясаткерлер арасында өзгерістердің, реформалардың және жетілдірудің әр түрлі теорияларын ойлап табуда.   Кейбіреулер билікті тәрбиелеу мен мемлекеттік органдармен ынтымақтастық орнату арқылы біртіндеп жүзеге асатын реформаға сенеді. Бұған заң бұзушылықтарды мұқият бақылау және оларды түзету үшін тиісті заңды қолдану кіреді; Ол саяси партияны тіркеу үшін қажетті барлық кедергілерден өтуді, үгіт-насихат жүргізуді және өзіне қажет орынды алуды қамтиды. Басқалары біртіндеп реформалауға қарағанда, Қазақстанның басқару жүйесін суперпрезиденттіктен парламенттік жүйеге өзгерту сияқты ауқымды өзгерістерді қалайды. Олар үкіметтің жұмыс топтары мен комитеттеріне наразылық білдірудің қажетті процесін айналып өтуді ақтау үшін олардың конституциямен қорғалатын бейбіт шерулерге құқығын көрсете отырып, тікелей әрекет ету мен көшедегі наразылық шараларын таңдайды. Бұл идеологиялық және тактикалық плюрализм «тиімді» болмауы мүмкін, бірақ барлығының саясатқа қатысу құқығын қамтамасыз ету Қазақстандағы адам құқықтарының жағдайын жақсартуда маңызды орынға ие.   Colleen Wood is a PhD candidate at Columbia University. Her research is supported by the National Science Foundation, and her writing has been published in Foreign Policy, the Washington Post, and The Diplomat.   Image by Francisco Anzola under (CC).   [1] CAA Network, Season 3. Power and Society in Central Asia. Episode 2. Hearing state or political parties, March 2021, https://www.caa-network.org/archives/21539/cezon-3-vlast-i-obshhestvo-v-czentralnoj-azii-epizod-2-slyshashhee-gosudarstvo-ili-politicheskie-partii [2] Laura Kopzhassarova, How Accessible is Kazakhstan for People with Disabilities?, CABAR, April 2021, https://cabar.asia/en/how-accessible-is-kazakhstan-for-people-with-disabilities; Zhanar Sekerbaeva, “Feminita” urges to abolish the list of prohibited occupations for women, Feminita, July 2020, https://feminita.kz/2020/07/feminita-urges-to-abolish-the-list-of-prohibited-occupations-for-women/ [3] Official Site of the President of the Republic of Kazakhstan, “On further measures of the Republic of Kazakhstan in the field of human rights,” June 2021, https://akorda.kz/ru/o-dalneyshih-merah-respubliki-kazahstan-v-oblasti-prav-cheloveka-9505. [4] Diana Jacobs, Kazakh Mothers: Proving A Force For Change, Current Time, February 2019, https://en.currenttime.tv/a/kazakhstan-mothers-protests/29880082.html [5] Orken Joyamergen, New mechanism for providing TSA. What is the reason for the discontent?, Radio Azattyk, January 2020, https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-social-benefits-paid-to-families-with-children/30375765.html [6] Azattyq TV, Mothers with many children in Astana are making social demands – RFE / RL, YouTube, February 2019, https://www.youtube.com/watch?v=mvxY2G5BCHg [7] Renat Tashkinbaev, “We are the same women who went to the rallies.” How mothers with many children have changed. Tengrinews, May 2021, https://tengrinews.kz/article/myi-samyie-jenschinyi-kotoryie-vyihodili-mitingi-izmenilis-1580/?fbclid=IwAR3W9_i-C1KgRunYRDp4tFBFSptRDgKwMWDCGf_37UF_Z9XNFrbRVGFfRgg [8] Strong_mothers_NS, Instagram post, Instagram, March 2021, https://www.instagram.com/p/CMB-tWxJeaW/ [9] KIBHR, Shame, disgrace and fear of change, May 2019, https://bureau.kz/novosti/sobstvennaya_informaciya/styd_sram_i_strakh_peremen/ [10] Human Rights Watch, Kazakhstan: Feminist Group Denied Registration, September 2019, https://www.hrw.org/news/2019/09/13/kazakhstan-feminist-group-denied-registration [11] Dinara Zharkeeva, The Ministry of Justice will register the public fund “Feminita” in Kazakhstan, informburo, July 2020, https://informburo.kz/novosti/minyust-zaregistriruet-obshchestvennyy-fond-feminita-v-kazahstane.html [post_title] => Қазақстандағы адам құқықтары мен азаматтық бостандықтар: тиімділік мәселесі? [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d2%9b%d0%b0%d0%b7%d0%b0%d2%9b%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%d0%b4%d0%b0%d2%93%d1%8b-%d0%b0%d0%b4%d0%b0%d0%bc-%d2%9b%d2%b1%d2%9b%d1%8b%d2%9b%d1%82%d0%b0%d1%80%d1%8b-%d0%bc%d0%b5%d0%bd-%d0%b0%d0%b7%d0%b0 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-30 14:47:29 [post_modified_gmt] => 2021-09-30 13:47:29 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6089 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [9] => WP_Post Object ( [ID] => 6092 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 15:07:36 [post_date_gmt] => 2021-09-30 14:07:36 [post_content] => Қазақстанға даму парадигмасын бір жағынан рулық капитализмнен және барлық маңызды салалардың монополизациясынан (экономикадан азаматтық қоғамға) және адамдардың мемлекетке тәуелділігін мемлекеттің күшімен еркін экономикалық дамудың құқық пен қоғамдық мүддені қорғайтын тәуелсіз азаматтық қоғамның жаңа парадигмасына өзгерту қажет.   Назарбаев билігінің консолидациясы шынайы саяси оппозиция мен тәуелсіз БАҚ-тың болмауына, репрессивті аппараттың (полиция, прокурор, сот пен ұлттық қауіпсіздік органдары) күшеюіне және Қазақстандағы азаматтық кеңістіктің күрт қысқаруына әкелді. Бұл процесс соңғы 25 жыл бойы жалғасып келеді. Нәтижесінде, мемлекетке тәуелді адамдардан құралған қоғам осал және өз елін бақылай алмайды немесе өз мүдделерін қорғай алмайды. Мемлекетке тәуелділік әр түрлі формада болады: зейнетақыдан бастап студенттер мен шәкіртақыға, көп балалы отбасылар мен мүгедектерге жәрдемақы мен жұмыссыздық бойынша тағайындалатын жәрдемақыларға дейін. Біздің ойымызша, бұл экономикалық тәуелділіктің бар екендігінің көрінісі, өйткені бұл монополияланған экономикада тәуелсіз адамдарға жұмыс табу мүмкіндіктері шектеулі.   Қазіргі уақытта Қазақстандағы саяси билік құқық қорғау органдары қолдайтын олигархиялық топтар арасында бөлінеді. Біздің ойымызша, бұл жүйені өзгерту конституциялық реформадан басталып, әкімшілік-аумақтық реформамен жалғасып, өзін-өзі басқарудың жаңа жүйесін құруға тиіс, ол басқа барлық заңнаманы, соның ішінде сайлау жүйесін түбегейлі реформалауға әкеледі.   Конституция - құқықтық жүйенің негізі. Қазақстандағы конституциялық реформа тек Қазақстан Конституциясының өзгеруін ғана емес, сонымен қатар сайлау заңнамасындағы өзгерістерді, Президент пен Парламенттің құзыретін, саяси партиялар, кәсіптік одақтар мен үкімет құрылымы туралы заңнаманы, сондай-ақ басқа да мәселелерді қамтуы тиіс. Өзін-өзі басқарудың нақты жүйесін құру үшін ел аумақтарын аймақтарға бөлу жүйесін өзгерту қажет. Біздің ойымызша, қазіргі кездегі аймақтар саны барлық қаржы аударымдарын орталықтандыру мен монополиялау идеясының бір қолда екенін көрсетеді. Мысалы, аумағы бірнеше Еуропа елдеріне тең Қарағанды ​​облысын бір адам - облыс әкімі басқарады.   Біз қазіргі 19 облыстың орнына 44 өңірге бөлуді ұсынамыз. Саяси жүйені монополияландыруға келетін болсақ, бюджетті орталық және жергілікті деп неғұрлым әділ бөлу қажет. Бұл халыққа шешім қабылдауға және басқаруға қатысуға мүмкіндік береді, мысалы, өз облысының немесе ауданының бюджетін жасауға атсалысады. Біздің ойымызша, бұл инфрақұрылымдық жобаларға оң әсер етеді және орталықтан тәуелсіз бизнестің дамуына серпін береді, сондай-ақ олигархтардың күші мен ықпалын әлсіретеді. Құқықтық мемлекет пен күшті азаматтық қоғам жергілікті деңгейдегі олигархтардың ықпалының шектеу факторы бола алады.   Қазақстандық қоғамның әр түрлі топтары (соның ішінде саяси белсенділер, тіркелмеген саяси партиялар, ҮЕҰ, қарапайым халық) әлеуметтік желілерде президенттік басқару формасын парламенттікке өзгерту мәселесін талқылауда. Қоғамның бір бөлігі парламенттік форманы диктатура мен билікті бір қолға шоғырландыру үшін панацея ретінде ұсынады. Алайда Қазақстандағы қазіргі жағдайда таза парламенттік форма парламенттік олигархизация тәуекелдеріне апарады. Біз бұл тарихи сәтте Қазақстанға аралас президенттік-парламенттік басқару формасы қажет деп есептейміз. Бұл ретте Қазақстанның тарихында ерекше рөлге ие және әлі де беделді тұлған бар екенін есте ұстау керек.   Қоғамда Назарбаевтан кейінгі өтпелі кезеңде халықтың көшбасшысы кім бола алады деген мәселе үнемі талқылануда. Парламентаризм институттары Еуропаға ұқсас болып әлі қалыптасқан жоқ, сондықтан өтпелі кезеңде біз президентті сақтап қалуды және аралас билік жүйесінің, президенттік-парламенттік жүйенің пайдасына таңдау жасауды қажет деп санаймыз.   Өзгерістерге деген қоғамдық талаптарды білдіруде азаматтық қоғам шешуші рөл атқаруы керек. Қоғамның талабына сәйкес, біздің ұйым Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясына негізделген Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясының жобасын (бұдан әрі - Жоба) әзірледі. Бұл жоба әзірлену үстінде және әлі жарияланған жоқ. Біздің жоба қазіргі уақытта қоғамда болуы тиіс өзгерістердің тұжырымдамасына негізделген. Оны дайындау барысында АҚШ, Сингапур, Польша, Украина және Қазақстандағы заманауи конституционализмнің тәжірибесі зерттелді. Бұл ретте поляк тәжірибесі (қазіргі басқарушы партияның соңғы өзгерістерінен басқа) бірқатар жағдайлардың ұқсастығына байланысты басымдыққа ие болды (унитарлық мемлекет, бұрынғы кеңестік тәжірибе және еуропалық қоғамдастыққа сәтті интеграция).   Жобада президенттік-парламенттік республиканың аралас жүйесін құруды ұсынады. Мәжіліс пен Сенатқа сайлауды жалпыға бірдей және тікелей өткізу ұсынылады, бұл пропорционалды жүйеден (Мәжіліс) және жанама сайлаудан (Сенат) бас тартуды білдіреді. Сайлау бір мандатты мажоритарлық округтерде өтеді. Партиялардың демократиялық жүйедегі рөлі - адамдарды бір идеологиялық платформаға біріктіру. Партиялық тіркеуге кедергілерді ескере отырып, биліктегі үкіметтен тәуелсіз саяси партия құру мүмкіндігі қазіргі уақытта нөлге жақын (қазіргі кезде заң бойынша партияны тіркеу үшін 20 000 мүше болу қажет).[1] Бұл үшін партиялар туралы заңға қосымша түзетулер енгізу және талаптарды 20 000 адамнан 200-ге дейін қысқарту қажет болады. Бұл өзгерістер қазіргі партиялардың қоғамдық сенімге ие болмауына және олардың екі тарапта, яғни үкімет пен оппозициялық лагерьде де жасанды құрылым болуына байланысты. Бұдан біз психологиялық аспектіні де көреміз. Біздің қоғамда қалыптасқан дәстүрге сәйкес ұйымдарға қарағанда жеке тұлғаларға көбірек сенім артады.   Жоба бұдан былай «мықты» президент биліктің шамадан тыс шоғырлануы нәтижесінде емес, шынайы саяси билікке ие тұлға ретінде қызмет етеді деп болжайды. Билік пен міндеттердің бөлінуі саяси бәсекелестік жүйесін құруға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, Президент біздің ұсыныстарымыз бойынша белгілі бір жағдайларда Парламентті таратуға құқылы. Парламент мүшелері (депутаттар) жеке тұлға, немесе партия өкілі ретінде сайланғандар Парламентте фракция құра алады.   Үкіметті Президент құрады және Мәжілістен сенім дауысын алады. Біздің тұжырымдамада Үкімет Парламент алдында есеп береді. Бас прокурордың өкілеттіктері Әділет министріне беріледі (бұл прокуратура реформасына әкелуі тиіс). Сондай-ақ, заң жобасының мәтініне жергілікті өзін-өзі басқару туралы нормалар енгізілді, онсыз жергілікті деңгейде сыбайлас жемқорлықтан тазартудың тиімді процесін бастау мүмкін емес.   Қазіргі уақытта біз президенттің және қазіргі парламенттің конституциялық және өңірлік реформа арқылы осындай модернизацияны жүзеге асыруға деген ұмтылысын көріп отырған жоқпыз. Себебі олардың басты міндеті - қазіргі билікке өз монополиясын сақтау және оны қолдау. Біздің ойымызша, қоғам осындай жағдайға байланысты бірқалыпты немесе кездейсоқ өзгерістердің қозғаушысы бола алады.   Жаңа конституциялық реформаның міндеттері

• Үлгіні таңдау: суперпрезиденттік республиканы сақтау, президенттің өкілеттіктерін парламент пайдасына азайту немесе парламенттік республика құру. Бұл үшін үкіметтен басқа жоғары биліктің барлық негізгі институттарының сақталуы қажет. Үкімет Президент жанындағы Министрлер Кабинетінің құрамына кіреді.
• Биліктің үш тармаққа бөлінуін қайта қалпына келтіру, атап айтқанда:
  • Атқарушы билік - Президент пен оның кабинеті;
  • Заң шығарушы орган - Сенат пен Мәжіліс; және
  • Сот билігі - Жоғарғы Сот, конституциялық нормаларды бұзу туралы істерді қарауға құқылы.

• Бақылау және баланс жүйесі: билік тармақтарына өкілеттіктерді нақтылау арқылы қол жеткізуге болады, соның ішінде өзара қарым-қатынасқа қатысты, ол үшін парламентті тарату тәртібін, вето қоюға, импичментке және президент жанындағы министрлер кабинеті мүшелерін отставкаға жіберуге құқықты нақтылау қажет.
• Әкімшілік-аумақтық реформа билік тармақтарын қалыптастыруға байланысты бірқатар міндеттерді шешу құралы болып табылады. Бұл мәселеде біз Қазақстанның аумақтық бөлінісін түбегейлі өзгертуді ұсынамыз. Реформа нәтижесінде республикалық маңызы бар 19 облыс пен қаланың орнына 44 аумақтық қауымдастық құрылады. Сонымен қатар, жергілікті билік органдарын құру және жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құру үшін жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң қабылдау және жергілікті өзін-өзі басқару (ЖӨӨБ) туралы заңға өзгерістер енгізу қажет болады.
• Парламенттің өкілдік функциясын қалпына келтіру, ол үшін Сенат депутаттарының санын 88-ге дейін көбейтуді ұсынамыз. Сенат депутаттарын халық тікелей сайлайды, олардың саны әр аумақтық бірлестіктен екі кандидат, ал олардың саны енді 44 болады. Мәжіліс депутаттарының саны - 219 адам. Мәжіліске сайлау мажоритарлық көп мандатты округтерде сайлаушылардың санына пропорционалды түрде өтеді.
• Депутаттардың императивті мандатын алып тастау: депутаттық мандат оның партиялығына қарамастан, бүкіл өкілеттік мерзіміне жарамды. Депутат парламенттегі партиялық фракцияға да, атқарушы биліктің қысымына да тәуелсіз әрекет етуі керек.
• Парламенттің заң шығару функциясын қайта қалпына келтіру: депутаттарға бюджет туралы заң жобасынан басқа барлық заң жобалары бойынша заң шығару бастамасына құқық беру. Бұл ұсыныс депутаттардың императивті мандаты жойылғаннан кейін ғана өзгерістердің екінші толқынында жүзеге асырылуы тиіс.
• Сот реформасы: біз Жоғарғы Сот судьяларының санын тоғыз судьяға дейін қысқартуды ұсынамыз. Бұл ретте үш субъект Жоғарғы Сотқа судьяларды тағайындай алады - Президент (екі судья), Мәжіліс (төрт судья) және Сенат (үш судья). Сот реформасы аясында біз келесі шараларды жүзеге асыруды ұсынамыз:
  • Заңдарды конституциялық емес деп тануда соттардың рөлін күшейту;
  • Атқарушы биліктің, мемлекеттік органдардың, кеңестер мен кәсіпорындардың заңсыз актілерін тануда соттардың рөлін күшейту;
  • Адамдардың мүддесі үшін - қоғамдық мүдделерді қорғау үшін талап қоюға мүмкіндік беретін ережелерді енгізу; және
  • Прокуратураны тарату және оның Әділет министрлігіне бағынуы. Бұл жағдайда өкілеттіктердің шоғырлануына жол бермеу үшін Әділет министрлігіне бағынуға ұсынылған Қылмыстық-атқару жүйесі комитетін Парламент құрған немесе өкілеттік берген тәуелсіз органға айналдыру керек.
• Қосалқы органдардың - Қауіпсіздік Кеңесінің, Құқықтық саясат жөніндегі кеңестің және т.б. өкілеттіктерін үйлестіру арқылы билік тармақтарының өкілеттіктерін қайта қалпына келтіру. Мұндай қосалқы органдардың қызметі билікті бөлу принципіне сәйкес келуі және мемлекеттік билік органдары мен тармақтарының артықшылықтарын бұзбауы тиіс.
• Қоғам мен жеке азаматтың шешімдер қабылдаудағы және мемлекеттік істерді басқаруға қатысудағы рөлін күшейту. Бұл президенттік сайлауда өзін-өзі ұсынуды қалпына келтіруді, сондай-ақ мәслихаттарға (жергілікті өкілдік органдарға) және жаңа жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мажоритарлық сайлауды қалпына келтіруді қажет етеді.
• Мемлекеттік аппаратты қысқарту және шешім қабылдау деңгейін халыққа жақындату. Әкімшілік-аумақтық реформа нәтижесінде басқарудың облыстық және аудандық деңгейлері жойылады. Оның орнына жергілікті территориялық өзін-өзі басқарудың үш деңгейлі жүйесі құрылады, атап айтқанда, аумақтық қауымдастық (АҚ), ауылдық округ және ауыл (ауыл-қазақша ауыл дегенді білдіреді). Аумақтық қауымдастық пен ауылдық округ деңгейінде өздерінің бюджеттері мен мәслихаты болады.
• Мемлекеттік басқару кейбір мемлекеттік функциялар аумақтық қауымдастық (АҚ) деңгейінде және одан жоғары кеңселер немесе департаменттер өңіраралық деңгейде қалады. Мысалы, шекара немесе кеден қызметі.
• Мемлекеттік органдар мен Аумақтық қауымдастық арасындағы құзыреттілік мәселелері бойынша даулар әкімшілік сот төрелігінің ауданаралық соттарында шешілетін болады.

  Біздің ойымызша, сот реформасы - Қазақстан модернизациясының ең маңызды бөлігі.   Бизнестегі кәсіпкерлік бастамаларды қолдау қажет. Бизнесті жүргізу үшін заманауи цифрлық технологияларды қолдана білу халықтың мемлекетке тәуелділігін азайтуға мүмкіндік береді. Тәуелсіз адам - тәуелсіз азаматтық қоғам құра алады. Осы үдерістермен бірге азаматтық қоғамның белсенділері Үкіметті әділет жүйесін реформалауға итермелеуі керек. Соңғы жүз жылда билік НКВД (қазіргі Ішкі істер министрлігі) мен BCHK-ның (КГБ - Ұлттық қауіпсіздік комитеті) қолында болды, олардың мақсаты - билік пен басымдылықтарды қорғау. Бұл репрессивті жүйені жою керек, ал адам құқықтары негізінде ешқандай құқық бұзушылықсыз барлық адамдар үшін ортақ құндылық болып табылатын жаңа құқық қорғау жүйелерін құру қажет. Бұл өзгерістердің барлығы Қазақстанға аса қажет парадигмалық өзгеріске әкеледі.   Aina Shormanbayeva and Amangeldy Shormanbayev are human rights defenders at the International Legal Initiative (ILI) with more than 20 years’ experience in protecting human rights in Kazakhstan. Since 2010 they are working in International Legal Initiative, one of the leading independent human rights defending organisations of Kazakhstan. Amangeldy Shormanbayev is a specialist on constitutional law, election, rule of law and political rights. Aina Shormanbayeva is a specialist on civil rights, as well as economic and social rights.   [1] Article 10(6) of the Law of Republic of Kazakhstan about political parties #344-II of 15 July 2002. See (in Russian) https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1032141&doc_id2=1032141#activate_doc=2&pos=22;-188&pos2=4;-80 [post_title] => Конституциялық реформа - Қазақстандағы өзгерістердің негізі [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%ba%d0%be%d0%bd%d1%81%d1%82%d0%b8%d1%82%d1%83%d1%86%d0%b8%d1%8f%d0%bb%d1%8b%d2%9b-%d1%80%d0%b5%d1%84%d0%be%d1%80%d0%bc%d0%b0-%d2%9b%d0%b0%d0%b7%d0%b0%d2%9b%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%d0%b4%d0%b0 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-30 14:50:23 [post_modified_gmt] => 2021-09-30 13:50:23 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6092 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [10] => WP_Post Object ( [ID] => 6094 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 15:06:35 [post_date_gmt] => 2021-09-30 14:06:35 [post_content] => 2021 жылдың 6 шілдесінде Қазақстанда Алматы қаласының полициясы бірнеше ондаған бейбіт шеруге шығушыларды қоршауға алды. Наразылық акциясы қала басшылығына шеруді өткізу туралы алдын ала хабарлау қажеттілігі туралы заң талаптарын бұзған. Наразылық білдірушілер тіркелмеген Қазақстанның демократиялық партиясының (ҚДП) жақтастары мен мүшелері болды, тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың туған күні 6 шілде – елдің астанасы Елорда күнінде шерушілер Қазақстанда қытайлық бизнестің кеңеюі мен Қазақстанның бұрынғы президентінің жеке басына табынушылыққа наразылық білдірді.   Өткен жылы ҚДП мен Қазақстандағы басқа да саяси қозғалыстардың митингтер өткізуге талпынысы дәл осылай – полиция кеттлингімен өтті. 6 шілдеде наразылық білдірушілер, соның ішінде мүгедек арбасындағы әйел де, митинг басталғаннан кейін, көп ұзамай басына балаклава және үстіне қара футболка киген, басында балаклавасы барлар мен «Полиция» деген жазуы бар оқ өткізбейтін сауыт киген спортшылардың құрсауында қалды. Қара киімді бұл адамдар бүкіл операция кезінде бірде-бір сөз айтқан жоқ. Полициядан «шара қолдануды» сұрамас бұрын, әдетте қалалық әкімшілік демонстранттарға митингінің заңсыз екенін еске салады, себебі олар ресми түрде алдын ала хабарлама жібермеген және пандемияға байланысты шектеулер сақталады.   Қазақстандағы кеттлинг әдетте үш сағаттан он сағатқа дейін созылады. 6 шілдедегі оқиға шамамен он сағатқа созылды. Акция барысында бейбіт шеруге қатысушылар егер бірден үйге кетуге келіспесе, қоршаудан босатылмады. Олардың көпшілігі сонда қалуды таңдады.   Осыдан алты ай бұрын, 2021 жылы 10 қаңтарда, парламенттік сайлау күні, наразылық білдірушілердің екі тобы Алматыда нөлден төмен температурада алты және сегіз сағатқа дейін қоршауда тұрды. Бұл ҚДП партиясын қолдаушыларының шағын тобы мен одан да аз ғана топ «Оян Қазақстан» жастар қозғалысы (Оян қазақ, Қазақстан). КДП жақтастарының тобына азық-түлік пен сусындарды беруге рұқсат етілмеді. Сегіз сағат бойы блокада кезінде олардың барлық достары немесе туыстары жасырын түрде бірнеше шағын бөтелке су мен бірнеше қағаз шыныаяқ ыстық шай ғана алып өтуге мүмкіндігі болса, Оян Қазақстан тобына достары көшеден тағамдар мен ыстық сусындарды еркін бере алды. Оларды босатуды сұрағанына қарамастан, екі топтың адамдары дәретханаға да бара алмады. Бұдан әрі шыдай алмай, КДП партиясындағы бірнеше әйел мен Оян Қазақстаннан бір ер азамат бәрінің алдында дәретке отырды. Полицейлер мұны байқаса да, ешқандай әрекет жасамады.   Қазақстанда полицейлер бұл кеттлинг тәсілін салыстырмалы түрде жақында ғана қолдана бастады, алғаш рет 2020 жылдың маусымында ҚДП жақтаушыларына сынап көрді. Бұрын рұқсат етілмеген бейбіт шерулер кезінде полицейлердің әдеттегі іс-әрекеті - барлық адамдарды полиция машиналарына қатыгездікпен отырғызып, полиция бөлімшелеріне апару болатын. Содан кейін оларды бірнеше сағаттан кейін босату немесе бейбіт шерулер туралы заңды бұзғаны үшін әкімшілік іс қозғайтын. Кеттлинг, керісінше, ешқандай заңды негізсіз қолданылады: полиция адамдарды тоқтату мен тұтқындаудың әдеттегі тәртібін сақтамайды, ал шаршаған демонстранттарға соңында ешқандай ақы төлемей кетуге рұқсат етіледі. Шенеуніктер кеттлинг  тәсілін бейбіт шерудерді күшпен таратуға қарағанда адамгершілік әдіс деп есептейді. Шынында да, осы уақытқа дейін қоршауға алынған наразылық білдірушілерге қатысты белгілі бір іс қозғалған жоқ, бірақ бұл тәсілдің өзі гуманистік немесе заңды болып табылмайды.   Бұл жаңа тәсіл әу бастан-ақ адам құқықтары саласындағы ұлттық және халықаралық заңды бұзды. Қазақстанда заң бойынша полиция тарапынан азаматтың жеке бостандығын шектеуі іс жүзінде қамауға алу болып саналады және оған тек болған қылмыстың немесе қоғамдық тәртіпсіздіктердің алдын алу немесе жолын кесу үшін ғана рұқсат етіледі.[1] Алайда, осы уақытқа дейін Қазақстанда полицейлерді қудалаудың барлық жағдайында алдын алуды қажет ететін қылмыстар, әлеуметтік зорлық -зомбылық немесе тәртіпсіздіктер болған жоқ. Әрқашан наразылық білдірушілер тарапынан заң бұзушылық - олар өздерінің бейбіт шерулері туралы билікке алдын ала хабар бермеу болып табылды.   2020 жылғы желтоқсанның соңында Алматыда 16 желтоқсан Тәуелсіздік күнінде саяси белсенділерді үш сағат бойы кеттлингте ұстағаннан кейін, Ішкі істер министрі наразылық білдірушілердің өздері тарқағысы келмейтінін мәлімдеді. Ол полицияның қандай заңға немесе ережеге сүйене отырып, бейбіт шеруге шығушыларды бірнеше сағат бойы көшеде тұтқында ұстағандарының заңдық негіздері немесе олардың неліктен тамақ, су алғызуға немесе заңгерді кіргізуге құқы болмағанын айтқан жоқ. Министр бұл кеттлинг тәсіліне наразылық білдірушілерге өздерінің заңсыз әрекеттері себеп болғанын, олар өздерінің бейбіт шерулері  туралы қалалық әкімшілікке алдын ала хабарламағанын айтты және Министр зардап шеккендерге бақылаушы органдарға шағымдануға кеңес берді.   Ол журналистке  2021 жылы 28 ақпанда біреуі Нұр-Сұлтанда және біреуі Алматыда (алматылық белсенділерге қатысты он жарым сағатқа бұғатталған) болған полиция кеттлингінің тағы да екі жағдайына түсініктеме бере отырып, мемлекеттік Омбудсмен  бұл қоғамдық тәртіпсіздіктердің алдын алу үшін қолданылатын заңды шара және мұндай тактика басқа елдерде кеңінен қолданылатынын және оларға ЕҚЫҰ стандарттарымен рұқсат етілгенін мәлімдеді:   “«Бұл мәселе бойынша ЕҚЫҰ ұсыныстары бар. Бұл негізінен қауіпсіздік шарасы. Азаматтық қоғам белсенділерімен ашық талқылаудан кейін бұл құқықтық норма ретінде бекітілуі тиіс”.[2]   Шынында да, кеттлинг туралы ЕҚЫҰ-ның бейбіт шерулер бостандығын бақылау жөніндегі анықтамалығының жақында жаңартылған басылымында айтылған.[3] Бұл құқық қорғау органдарының қызметкерлері шеруге қатысушыларды қоршап, олардың қоршауға [және] ұстауға («кеттлинг» немесе «қоршап алу») негізделген [у] тобын бақылау стратегиясы» ретінде сипатталады.”[4]   Алайда, қазақстандық ресми өкілдер бұл нұсқаулықта кеттлингті норма ретінде пайдаланбауды қатаң түрде ұсынатынын, «тек бейбіт шеру кезінде зорлық-зомбылықты болдырмас үшін басқа мүмкіндік болмаған жағдайда» ғана қолдануды ұсынатынына назар аудармайды. ЕҚЫҰ-ның бағалауы бойынша, кеттлинг көбінесе кездейсоқ қолданылады және бұл бостандық пен қозғалыс еркіндігіне құқықтың бұзылуына әкелуі мүмкін. Нұсқаулықта БҰҰ-ның бейбіт шерулер құқықтары жөніндегі арнайы баяндамашысы мен Ассоциациясы 2013 жылы кеттлингтің «таңдаусыз және теңсіз сипатына орай бейбіт шеру бостандығына құқықты іске асыруға зиянды екенін» атап өтті және бұл тәжірибеге қарсы шықты.[5]   ЕҚЫҰ-ның басқа «Полиция жиындарындағы адам құқықтары жөніндегі анықтамалықта» «тек бейбіт шерудің алдын ала хабарлау талаптарын орындамағаны үшін шерушілерге ешуақытта күш қолдануға болмайды және полиция күш қолданудан аулақ болуға тиіс, бейбіт шерулер заңсыз болса да, зорлық-зомбылық көрсетілмеуі тиіс»,- делінген.^[6] ЕҚЫҰ -ға сәйкес бейбіт шерулерді бақылайтын бастапқы ереже - «жаман мінез-құлықпен күресуді күтпей, жақсы мінез-құлық танытуды көтермелеу».   Бұл Қазақстанның бейбіт шерулер бостандығына қатысты адам құқықтары жөніндегі халықаралық стандарттарды алғаш рет қате түсіндуріуі емес. 2020 жылғы мамырда қабылданған «Бейбіт шерулер туралы» қолданыстағы заңда бейбіт шерулер пайдасына презумпция туралы айтылған, бірақ ЕҚЫҰ-ның бейбіт шерулер бостандығы жөніндегі негізгі қағидаларынан айырмашылығы, бұл принцип мемлекеттің негізгі міндеттемелерінің бірі болып табылады. Құқықтық немесе әкімшілік рәсімдер мен негізгі талаптар сақталмаған жағдайларда бейбіт шерулерге қатысты төзімділік пен ұстамдылықтың «міндеттемесі» болуы тиіс. Қазақстанда бұл халықтың жауапкершілігі және бейбіт, бірақ заңсыз шерулерге қарағанда заңды шерулерге артықшылық беруді білдіреді.[7] Тіпті бір адамдық бейбіт пикеттер, егер олар заңға сәйкес билікке алдын ала ескертусіз өткізілсе, олар таратылады.   Мәселен, 2021 жылы шілдеде Нұр-Сұлтанда ондаған полицей суретші Асхат Ахмедяров пен эко-белсенді Әлия Ахмалишеваны қоршауға алды. Белсенділер Қазақстанның батысындағы Бозжыра табиғи паркінің коммерциялануына наразылық білдірді, бірақ билікке алдын ала ескертусіз жасады.   Заңды қорғау үшін кеттлингтің тағы бір қайғылы оқиғасы 2021 жылы мамырда Нұр-Сұлтанда болды. Орынбековтер отбасы, яғни әкесі, шешесі мен кишкентай тоғыз жасар баласымен жергілікті биліктің тұрғын үй жағдайын жақсартуға ешбір көмегі тимегеніне наразылық білдіру үшін президент әкімшілігіне шағым жасамақ болған кезде полиция қоршауға алды.   Бейбіт шеру бостандығы мен басқа да адам құқықтарын шектеу мақсатында мұндай заң бұзушылықтар авторитарлық мемлекеттерде жиі кездеседі. Бұл адам құқықтары жөніндегі Еуропалық соттың Примов пен басқаларға қарсы Ресей үкіміне қатысты шешімінде жақсы көрініс тапты: «Дегенмен, қоғамдық жиналыстарды реттейтін ережелер, мысалы, алдын ала хабарлау жүйесі қоғамдық іс-шаралардың үздіксіз өтуі үшін маңызды. Себебі, билік жол қозғалысы ережелерін бұзуды барынша азайту және басқа да қауіпсіздік шараларын қолдану үшін оларды сақтау өзіндік мақсат бола алмайды”.[8]   Қазақстанда заңды қорғау полицейлердің бейбіт шеруге шығушыларға кеттлингті қолдануы арқылы өздерінің заңды бұзушылығына ресми ақталуына айналуда, бұл - ұлттық заңнамада жоқ тәсіл.   2021 жылы 11 маусымда өткен баспасөз брифингінде ҚР Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев Қазақстанда полицейлердің кеттлингті қолдануы туралы былай деді:   “Әр түрлі елдің заңдары мен әдістері де әр түрлі. Кеттлинг - бұл полицейлердің қоршау арқылы блокада жасаудың және бақылаудың әдеттегі стандарт тактикасы. Бұғаттауға қолданылатын әдістерге физикалық тұрғыда күш көрсету ретінде көлік құралдарын, темір қоршауларды және полиция қызметкерлерін қолдану жатады. Ол бүкіл әлемде қолданылады және бұл жаңалық емес.   Біз «кеттлинг» сөзін [қолданбаймыз], біз оны «бір топ адам қоғамдық тәртіпті бұзған жерді бұғаттау» деп атаймыз. Бұл тактика ішкі бұйрықтар мен нұсқаулықтарда егжей-тегжейлі жазылған.   Шынында да, біз бірнеше рет рұқсат етілмеген наразылық акциялары өтетін жерлерді жауып тастадық, бірақ басқа елдердің полициясымен салыстырғанда біз суды, дыбыстық зеңбіректерді немесе басқа да оқ-дәрілерді пайдаланбадық. Әрқашанда біздің полицейлер атыс қаруынсыз, резеңке оқсыз және газ тапаншасыз тұрады және бұл заң бұзушылықтарды тек физикалық күш көрсетулермен басады.   Ешқандай азаптау болған жоқ. Біз барлығына қоршаудан шығып кетуге рұқсат бердік. Біз тамақ пен су ұсындық. Ешқандай зорлық болған жоқ. Мұндай жағдайларда әрқашан жедел жәрдем мен дәрігерлер болады».[9]   2021 жылы 10 қаңтарда Алматыда болған кеттлингті қолдану оқиғасынан кейін, кем дегенде төрт наразылық білдіруші жедел жәрдем шақырды, олардың бірі жүкті әйел, екіншісі дәретханаға баруға рұқсатты күтіп, есінен танып қала жаздаған 18 жасар қыз. Содан кейін  бірнеше наразылық білдіруші адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетін қорлайтын, заңсыз тұтқындағанын және билікті асыра пайдаланғанын айтып, Алматы полициясына қарсы қылмыс туралы хабарлады.   Қазақстан заңнамасына сәйкес, полицейлердің әрекеттеріне қатысты істерді мүдделер қақтығысын болдырмау үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы агенттік тексереді. Бұл жағдайда наразылық білдірушілер полицияға қарсы қылмыстық іс қозғаған сәттен-ақ Алматыдағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі оны полицияның өзіндік тәртіп қызметіне тапсырды. Ешқандай қылмыстық іс ашылған жоқ, себебі ішкі тексеруден бір ай өткен соң полицейлердің әрекетінде ешқандай заң бұзушылықтар табылмағанын және наразылық білдірушілердің ешқайсысы заңсыз әрекеттен зардап шекпегенін айтып, істі сыбайлас жемқорлыққа қарсы агенттікке қайтарды.   Полицияның әрекеті бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы агенттік тергеуді ашудан бас тартқаны туралы наразылық білдірушілердің сотқа берген тағы бір шағымы нәтижесіз қалды. Сот полицейлердің қорытындысымен келісіп, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің қылмыстық іс қозғамау туралы шешімін өз күшінде қалдырды. Жоғарғы сот бұл шешімді өзгеріссіз қалдырды.   Алматы полициясының ішкі тергеу нәтижелері бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігіне берген есебінде 2021 жылдың 10 қаңтарында әлеуметтік желілерде таралған Алматыда өтетін рұқсат етілмеген митингілер туралы ақпаратқа сүйене отырып, «қаладағы қоғамдық-саяси жағдай тұрақсыздығының алдын алу үшін» заңның орындалуын қамтамасыз етуге қалалық полиция 3482 полиция қызметкері мен 334 полиция автокөлігін жіберді. Есепте сол күнгі зорлық-зомбылық немесе тәртіпсіздік оқиғалары туралы ештеңе айтылмаған. Онда тек полицейлердің бағалауы бойынша сол күні «қоғамдық-саяси жағдайды тұрақсыздандыруға» полиция кедергі келтірген бүкіл қала бойынша наразылық білдірушілердің жалпы саны жүзге жетпейтіні айтылды. Жүздеген бейбіт демонстранттарға қарсы үш жарым мың полиция қызметкерінің шығуы көптеген адам құқықтарының бұзылуына әкелді, бұл мемлекеттің бейбіт шерулерді жазалауы кезінде болатын жағдай.   Бейбіт шерулер туралы жаңа заң 2020 жылдың маусымында кеттлингтің ең алғаш қолдануы тіркелген күні күшіне енді. Бұл заң бейбіт шерулердің ұйымдастырылуы мен өткізілуін мұқият реттейді және ұйымдастырушылар мен қатысушыларға шеру алдында және оның барысында не істеу керектігін түсіндіреді. Кез келген ауытқу осы заңды бұзу болып саналады және ескертуге, айыппұлға немесе он тәулікке дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады. Егер бейбіт шерулер билікке алдын ала хабарламай өтсе, жаза 15 тәулікке дейін ұзартылады. Бұл заң бастама ретінде ұсынылды, үкімет бейбіт шерулер енді биліктің рұқсатынсыз, бірақ қарапайым хабарлау процедурасымен өткізілуі мүмкін деп мәлімдеді. COVID-19 пандемиясы бұл заңды толық тексеруге мүмкіндік берген жоқ, бірақ тәжірибе көрсеткендей, бұл заң бейбіт шеру бостандығын насихаттау үшін емес, келіспеушілікті басу үшін қолданылады.   Полицияның кеттлингті қолдануы жөніндегі ұсыныстары әмбебап және түсінікті. Оларды ЕҚЫҰ-ның полиция жиындарына арналған Адам құқықтары жөніндегі нұсқаулығынан «Басқарудағы келіспеушіліктер мен зорлық-зомбылық» тарауындағы «Тарату» бөлімінен табуға болады. Негізгі идея - кеттлинг зорлық -зомбылықтың өршуіне жол бермеу үшін тек соңғы шара ретінде және агрессивті демонстранттарға қарсы қолданылуы керек. Қазақстан бейбіт шеруге щығушыларды басқаруда демократиялық полиция қағидаттарын ұстануға және адам құқықтары бойынша өз міндеттемелерін орындауға тиіс. ЕҚЫҰ мүше елдердің Ұйым стандарттарын адал қолдануын қамтамасыз етуі керек және ЕҚЫҰ атауын адам құқықтарының бұзылуын жасыру үшін қолданбау керек.   10 қаңтарда полицейлердің қысымынан зардап шеккендер БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комитетіне үндеу дайындауда.   Tatiana Chernobil is a human rights lawyer and independent consultant from Almaty, Kazakhstan. Tatiana specialises in human rights monitoring, advocacy, and training on issues of fundamental freedoms, non-discrimination, freedom from torture, police accountability, and others. Tatiana is a graduate of Adilet Law School in Almaty, Kazakhstan and of the International Human Rights Law Master Programme at Notre Dame University Law School Civil and Human Rights Centre in South Bend, Indiana, USA. Tatiana was a member of NPM in Kazakhstan in 2015-2017. She is an expert member of the Coalition of NGOs of Kazakhstan against Torture and a mentor at the Soros-Kazakhstan Foundation’s training courses for young human rights defenders.   Image by Upyernoz under (CC).   [1] See, for example, Normative Ruling #2 of the Constitutional Council of the Republic of Kazakhstan of April 13^th, 2012 (https://adilet.zan.kz/rus/docs/S1200000002 in Russian only). In it the Constitutional Council ordered to consider “any restrictions on the freedom of a stopped person including on the freedom of movement such as forcefully containing someone in a certain place, forcefully taking them to a police station (capturing, locking in a room, enforcing to go somewhere or to stay still, etc.), as well as other actions that significantly limit one’s liberty, regardless of assigning that person any procedural status or of completing any other formal procedures” a de-facto arrest (italics added). [2] Nurgul Tapaeva, Ombudswoman has called kettling a measure to promote security, Radio Azattyq, RFE/RL, March 2021, https://rus.azattyq.org/a/31127170.html [3] OSCE, Handbook on Monitoring Freedom of Peaceful Assembly, Second Edition, December 2020, https://www.osce.org/odihr/monitoring-peaceful-assembly [4] Ibid, page 54. [5] Human Rights Council, Report of the Special Rapporteur on the rights to freedom of peaceful assembly and of association, Maina Kiai, United Nations General Assembly, June 2013, A/HRC/23/39/Add.1, para. 37, https://undocs.org/A/HRC/23/39/Add.1; OSCE, Handbook on Monitoring Freedom of Peaceful Assembly, Second Edition, December 2020, https://www.osce.org/odihr/monitoring-peaceful-assembly [6] OSCE, Human Rights Handbook on Policing Assemblies, March 2016, page 62, https://www.osce.org/odihr/226981; Ibid, page 100. [7] European Commission for Democracy Through Law (Venice Commission) and OSCE Office For Democratic Institutions and Human Rights (OSCE/ODIHR), Guidelines on Freedom of Peaceful Assembly (3rd edition), CDL-AD (2019)017re, Strasbourg / Warsaw, July 2020, https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2019)017rev-e; Ibid, Point 21, page 9. [8] European Court of Human Rights, Primov and Others v. Russia, 17391/06, June 2014, para 118, http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-144673 [9] Bagdat Asylbek, [Minister] Turgumbayev on the Kettlings out in the Freezing Weather: There Have Been No Torture, People Just Wouldn’t Want to Leave, Radio Azattyq, RFE/RL, June 2021, https://rus.azattyq.org/a/31302246.html [post_title] => Қазақстандағы полиция кеттлингі (kettling) [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d2%9b%d0%b0%d0%b7%d0%b0%d2%9b%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%d0%b4%d0%b0%d2%93%d1%8b-%d0%bf%d0%be%d0%bb%d0%b8%d1%86%d0%b8%d1%8f-%d0%ba%d0%b5%d1%82%d1%82%d0%bb%d0%b8%d0%bd%d0%b3%d1%96-kettling [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-30 14:52:46 [post_modified_gmt] => 2021-09-30 13:52:46 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6094 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [11] => WP_Post Object ( [ID] => 6096 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 15:05:01 [post_date_gmt] => 2021-09-30 14:05:01 [post_content] => Осыдан он жыл бұрын жазда Қазақстанның батысындағы жүздеген мұнайшылардың жұмыс берушілермен болған қақтығысы елдің жаңа тарихындағы ең ұзақ және ең ауыр ереуілдердің бірі ретінде қалды. Жеті ай бойы шешімі табылмаған жұмысшылардың ереуілі - 2011 жылдың желтоқсан айының ортасында қантөгіспен аяқталды. Сол кезде полиция мен үкіметтің қарулы күші әскерлері жұмысшылар мен басқа да қатысушыларға оқ жаудырып, кемінде 12 адам қаза тапты. Бірнеше айдан кейін билік ондаған адамдарды соттады, олардың арасында белсенді жұмысшылар да бар. 2014 жылдың маусымында және 2015 жылдың қарашасында үкімет кәсіптік одақтардың жаңа репрессивті заңдарын және жұмысшылардың ұйымдастыру, ұжымдық келісімдер мен ереуілдерге құқықтарын шектейтін жаңа Еңбек кодексін қабылдады. Содан бері Қазақстан билігі тәуелсіз кәсіптік одақтарға қарсы күресті бастады, нәтижесінде кәсіптік одақтар белсенділері саяси себеппен айыпталып, кәсіптік одақтар қызметіне тыйым салынды, ал тәуелсіз кәсіптік одақтар мен конфедерациялар жабылды немесе уақытша тоқтатылды.   Бұл эсседе 2011 жылдың жазында Жаңаөзенде болған оқиғаға қысқаша шолу жасалып, кейіннен Қазақстандағы тәуелсіз кәсіптік одақтардың жойылуына әкеліп соқтырған тәуелсіз кәсіптік одақтарға қарсы күш қолданылуы туралы егжей -тегжейлі баяндалады және Қазақстан үкіметіне ұсыныстармен аяқталады.   2011 жылғы мұнайшылар ереуілі 2011 жылдың мамырында Батыс Қазақстандағы үш жеке компанияның екі мыңнан астам мұнайшысы ереуілге шығып, еңбекақыны көтеруді және еңбек жағдайын жақсартуды талап етті.[1] Бұл үш ереуіл бір жарым айдан жеті айға дейін созылды. Жергілікті сот ереуілді заңсыз деп тапты, себебі олар аяқасты басталды (ереуілдің құқықтық талабына сай емес) және билік ереуілдің жетекшілері деп санайтын адамдарға әкімшілік айыппұл салды. Human Rights Watch (HRW) ұйымы қазақстандық биліктің кәсіптік одақтардың заңды талабына жауап ретінде халықаралық еңбек және адам құқықтары туралы заңдарды қалай бұзғанын құжаттады[2]  және кәсіптік одақтар заңгері ретінде ол жұмысшылармен жалақы теңсіздігі туралы сөйлескені үшін «әлеуметтік араздықты қоздырды» деген айыппен алты жылға заңсыз түрде бас бостандығынан айырылды.[3]   Үкімет ереуілді және ереуілге шыққан жұмысшыларды жаппай жұмыстан шығаруды тоқтатуға тырысқанымен, жүздеген жұмысшылар оған құлақ аспады. Қазақстандағы ең ұзаққа созылған ереуіл, сайып келгенде, 2011 жылдың 16 желтоқсанында аяқталды, Жаңаөзеннің орталық алаңында қақтығыстар басталып, оған жауап ретінде полиция мен үкіметтің қауіпсіздік күштері мұнайшылар мен сол жерге жиналған басқа адамдарға оқ жаудырды. Жалпы, ресми мәліметтер бойынша, кем дегенде 12 адам қаза тауып, жүздеген адам жараланған. Бас прокуратураның мәліметінше, қақтығыс кезінде тағы үш адам қаза тапты: екеуі дене жарақаты салдарынан және бір адам өрт салдарынан, ал қақтығыс барысында ондаған полиция қызметкері жараланды.[4]   HRW хаықаралық ұйымы зорлық-зомбылықтан кейін Жаңаөзенде адамдарға жасалған қатыгез қарым-қатынас пен азаптау туралы маңызды және сенімді ақпараттарды тіркеді, соның ішінде полицияда қамауда болған кезде алған жарақаттан қайтыс болған 50 жасар ер адам туралы мәліметтер де бар.[5] Содан кейінгі айларда билік ашық түрде қарсы шыққан мұнайшылар мен басқаларын зорлық-зомбылыққа шақырғаны үшін тұтқындады және қудалады. Ұсталған 37 адамның барлығын дерлік соттады, олар құқық қорғау органдары қызметкерлері азаптады деп айыптағанына қарамастан, оларды өзіне немесе басқаларға қарсы куәлік беруге мәжбүрледі.[6] Билік келесі айларда саяси оппозиция өкілдерін қудалап, тәуелсіз және оппозициялық БАҚ -ты жауып тастады.[7]   Бұл оқиғалар жоғары билік өкілдерін, соның ішінде Қазақстан президентінің өзін еңбек қатынастарына назар аударуға итермеледі. Еңбек және адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттарға сәйкес жұмысшылардың кәсіптік одақтар құру құқығын қорғау үшін қолданыстағы заңнамаға өзгерістер енгізудің орнына, Қазақстан билігі тәртіпсіздіктер үшін жұмысшыларды жазалады және кәсіптік одақтардың қызметіне мемлекеттік бақылауды күшейту жөніндегі шаралар қабылдады. Қазақстанның сол кездегі президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2012 жылдың шілдесінде көпшілік алдында берген түсініктемесінде әлеуметтік және еңбек дауларын қоздыратын адамдарды «арандатушылар мен паразиттер» деп атап, заң шығарушыларға кәсіптік одақтар туралы жаңа заң жобасын жасауды тапсырды.[8] 2014 жылдың маусымында кәсіптік одақтардың жаңа қатаң заңы қабылданды, ол тәуелсіз жұмысшылар ұйымдарын қудалауға жол ашты.[9]   Қазақстандағы тәуелсіз кәсіптік одақтардың жойылуы 2014 жылғы кәсіптік одақтар туралы заң жұмысшылардың бірігуіне және кәсіптік одақтар құруға мүмкіндіктерін шектеді және Қазақстан билігінің жұмысшылар ұйымына ықпалын арттырды. Осы сәттен бастап барлық қолданыстағы кәсіптік одақтар жаңа және күрделі екі сатылы тіркеу процесі бойынша заң қабылданғаннан кейін бір жыл ішінде Әділет министрлігінде қайта тіркелуі керек болды. Заң сонымен қатар жергілікті кәсіптік одақтардың өнеркәсіптік одаққа қосылуын және кәсіптік одақтардың конфедерациясы немесе федерациясы сияқты жоғары кәсіптік одақтар органына қосылуын талап ететін мүшелікке міндетті талап енгізді. Міндетті мүшелік талабы кәсіптік одақтардың өз құрылымын еркін анықтау құқығын қорғайтын еңбек құқықтарының халықаралық стандарттарын толығымен бұзады.[10]   Тіркеу талаптары Қазақстанда құрамындағы мүше саны аз тәуелсіз кәсіподақтарды қайта тіркеуді қиындатты. Елдің ең ірі тәуелсіз ұлттық кәсіподағы, «Қазақстанның еркін кәсіподақтар конфедерациясы» (ҚЕКК),  заңның географиялық және өкілдік талаптарына сәйкес келмеді. Әділет министрлігі Қазақстанның еркін кәсіподақтар конфедерациясының (ҚЕКК) бірнеше рет жасаған шынайы талпыныстарына қарамастан, оларды қайта тіркеуден бас тартты. [11]  ҚЕКК президенті Лариса Харьковская 2016 жылы HRW-ке берген сұхбатында ҚЕКК-ке қосылғысы келген өнеркәсіптік деңгейдегі бірде-бір кәсіптік одақ сол жылы қайта тіркеуден өтпегенін айтты. [12]   Содан кейін ҚЕКК Қазақстан Республикасы Тәуелсіз кәсіптік одақтар конфедерациясы (ҚРТКОК) деген жаңа атаумен тіркелуге өтінім берді. 2016 жылдың ақпанында ҚРТКОК тіркеу процесінің бірінші кезеңін сәтті аяқтады. Тіркеу процесін аяқтау үшін ҚРТКОК әлі де ұлттық кәсіподақ мәртебесін растауы қажет болды. Тіркеудің қатаң талаптары мен уақыт шектеулері ҚРТКОК пен оның төменгі деңгейдегі еншілес ұйымдары жаңа тіркеу талаптарын орындауға, заңды сақтауға қиналды.   2016 жылдың желтоқсанында Әділет министрлігі ҚРТКОК-ты елдегі кәсіптік одақтардың шектеулі заңын сақтамағаны үшін тарату туралы шешім қабылдады, сонымен қатар медицина қызметкерлері, үй шаруасындағылар мен кеншілерден құралған үш ілеспе өндірістік кәсіптік одақты да таратты. 2017 жылдың 4 қаңтарында Қазақстанның оңтүстігіндегі Шымкент қаласының экономикалық соты Қазақстанның тәуелсіз кәсіптік одақтары конфедерациясын түпкілікті жабу туралы шешім шығарды. [13] Сонымен қатар, үкімет оған еншілес үш өндірістік кәсіптік одақтың қызметіне тыйым салды.   Саяси себептер бойынша қылмыстық істер қозғалған кәсіптік одақ белсенділеріне қарсы әрекеттер Әділет министрлігі кәсіптік одақтардың тәуелсіз органдарын біржола жабу туралы шешім қабылдағаннан кейін, билік ҚРТКОК басшысы Лариса Харьковскаяны және ҚРТКОК-ның мәжбүрлі түрде жабылуына қарсы наразылық акциясына қатысқан тағы екі кәсіптік одақ жетекшілері Әмина Елеусінова мен Нұрбек Құшақбаевты саяси астарлы қылмыстық істер бойынша қудалады.   2017 жылдың 7 сәуірінде Құшақбаев сотта заңсыз деп танылған ереуілге жұмысшыларды шақырған «қылмысы» үшін екі жарым жылға бас бостандығынан айырылды. [14] Ол сондай -ақ 80 000 АҚШ доллары көлемінде материалдық шығын төлеуге міндеттелді және кәсіптік одақ қызметімен айналысуға екі жылға тыйым салынды. 2017 жылдың 16 мамырында тағы бір қазақстандық сот кәсіптік одақ жетекшісі Әина Елеусінованы қаржыны жымқырды деген саяси астарлы айыппен екі жылға бас бостандығынан айырды.[15] Сот оны 5 жылға кәсіптік одақ қызметіне қатысуға тыйым салып, 26 300 доллар шығын өтеуге міндеттеді.   2017 жылдың 25 шілдесінде Шымкент соты Қазақстан тәуелсіз кәсіптік одақтар конфедерациясының басшысы Лариса Харьковскаяны қызмет бабын асыра пайдаланды деген айып тақты. Оның қозғалыс бостандығын шектеді, 400 сағат қоғамдық жұмысқа тартылды және кез келген үкіметтік емес ұйымдарда, соның ішінде кәсіптік одақтарда басшылық қызметке тұруға бес жылға тыйым салынды.   Қазақстан билігі кәсіподақ жетекшісі Ерлан Балтабайды да қудалады, ол өз әріптестерінің тұтқындалуы мен сотталуынан кейін Қазақстандағы еңбек құқықтарына қатысты ашық позиция ұстанды. [16] 2019 жылдың 17 шілдесінде Шымкент соты Балтабайды кәсіподақ қаржысын жымқырды деген айыппен саяси негізде айыпты деп таныды және жеті жылға бас бостандығынан айырды. Оған жеті жылға азаматтық қызметпен, соның ішінде кәсіптік одақ қызметімен айналысуға тыйым салды. [17]  2019 жылдың тамызында президенттің оған кешірім бергенімен, 2019 жылдың қазанында қажетті айыппұлды төлемегені үшін бес айға бас бостандығынан айырылды. Оған кәсіптік одақ қызметімен айналысуға әлі де тыйым салынған.   Халықаралық шешімдер Қазақстанда 2014 жылы кәсіптік одақ қызметін шектейтін заңның қабылдануы мен енгізілуі, кейінгі жылдардағы биліктің тәуелсіз кәсіптік одақтарды құруға жол бермеу жөніндегі іс әрекеттері халықаралық қоғамдастықтың, әсіресе Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) назарын аударды. 2015 жылдан бері Қазақстанды ХЕҰ конвенцияларына мемлекеттердің сәйкестігін тексеруге арналған ХЕҰ органы - Стандарттарды қолдану комитеті бірнеше рет тексеріп, сөгіс берді. Бұл комитет үкімет, кәсіподақ пен жұмыс берушілер ұйымының үшжақты органы болып табылады, олар жыл сайын халықаралық еңбек стандарттарын сақтамаудың кейбір аса ауыр жағдайларын қарастырады, Қазақстанның кейбір халықаралық серіктестері елдегі еңбек тәртібінің бұзылуы қаншалықты маңызды екенін көрсетеді.   Халықаралық қауымдастықтың Қазақстандағы жұмысшылар құқығының жағдайына айтарлықтай негативті түрде назар аударуы нәтижесінде Қазақстанды жұмысшылар құқығының мәртебесіне қатысты кейбір сыни пікірлерге жауап беруге тура келді. 2018 жылдың мамырында Қазақстанда ХЕҰ-ның жоғары деңгейдегі мониторингтік миссиясы өтті, оның барысында кәсіптік одақтар туралы және басқа да проблемалы еңбек заңдарын реформалауға уәде берді. Екі жылдан кейін, 2020 жылдың мамырында, Қазақстан кәсіптік одақтар туралы заңға кәсіптік одақтарды тіркеудің нормативті-құқықтық базасын жақсартуға көмектесетін және мүшелікке міндетті талапты алып тастауға уәде етілген түзетулер қабылдады.[18]   Түзетулер заңнамадағы еңбек құқықтарының кейбір мәселелерін шешуге көмектескенімен, Қазақстан билігінің тәуелсіз жұмысшылар ұйымдарына деген теріс көзқарасы әлі де сақталуда. 2021 жылы 5 ақпанда Шымкент қаласының мамандандырылған ауданаралық экономикалық соты Отын-энергетика саласы қызметкерлерінің тәуелсіз өнеркәсіптік кәсіптік одағының (ОЭСҚТӨК) қызметін қазақстандық кәсіптік одақтар заңнамасына сәйкес тіркеуден бас тартты деген айыппен алты айға қызметін тоқтатты, бұл бірлестік бостандығы мен жұмысшылардың ұйымдастыру құқығына тағы бір ауыр соққы болды.[19]  Өнеркәсіптік одақ Қазақстанда әлі де белсенді жұмыс істейтін санаулы кәсіподақтардың бірі болды.   Қазақстандағы жұмысшылар ереуілге шығуға құқылы ма? Ереуілге шығу құқығы Қазақстанның Конституциясы мен Еңбек кодексімен кепілдендірілгенімен, іс жүзінде жұмысшылар ереуілге шығу туралы мәселені қарағанға дейін күрделі және ұзақ медиация рәсімдерінен өтуі тиіс, бұл жұмысшылардың заңды түрде ереуілге шығуын қиындатады, ал кейбір жағдайларда тіпті мүмкін емес етеді. Сонымен қатар, 2014 жылы Қазақстанда жұмысшыларды сот заңсыз деп таныған ереуілді жалғастыруға итермелейтін әрекеттері үшін қылмыстық жазалау шаралары енгізілді (Қылмыстық кодекстің 402 -бабы). 2020 жылдың мамырында Қазақстан құқық бұзушылық үшін санкцияның ең төменгі мөлшерін үш жылға бас бостандығынан айыруға дейін азайтты.   Осы жылдар ішінде Қазақстан мұнай-газ секторын қамтитын «қауіпті өндірістік объектілерде» жұмыс істейтіндердің, сондай-ақ «теміржол және азаматтық авиация қызметкерлерінің, медициналық қызметкерлер мен техникалық қызмет көрсету қызметкерлерінің, жеткізушілер (соның ішінде қоғамдық көліктегі, сумен жабдықтау, электр, жылу және байланыс саласындағы жұмысшылар)» ереуілдеріне жалпы тыйым салды. ХЕҰ-ның тұрақты қысымымен Қазақстанның Еңбек кодексіне 2020 жылдың мамырында өзгертулер енгізілді, қызмет көрсету саласы мен мұнай-газ қызметкерлеріне аз немесе үзіліссіз қызмет көрсеткен жағдайда ереуілге шығуға рұқсат беріледі.[20]   Заңды ереуіл ұйымдастыруда кедергілерді ескере отырып, жұмысшылар күрделі ұжымдық келісімдерден аулақ болу үшін өз наразылықтарын білдіруге іс жүзінде қысқа мерзімді ереуілді дұрыс деп санайды. Бұл оларды жұмыстан шығу қаупінен, сондай-ақ әкімшілік немесе қылмыстық қудалаудан сақтайды. Бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметіне сүйенсек,  2021 жылдың ақпанында жалақыны көтеруді талап еткен ереуілге қатысқаннан кейін Батыс Қазақстандағы мұнай компаниясынан оннан астам жұмыскерлері жұмыстан шығарылды. [21]  2021 жылдың сәуірінде Жаңаөзенде ереуілге шыққан мұнайшыларға жұмыс беруші ереуілдің «заңсыз» екенін айтып, олардың жұмыс орындарына баруын талап етті. [22]   Адам құқықтары жөніндегі халықаралық заңға сәйкес, заңсыз ереуілге қатысқаны үшін кез келген жаза қылмысқа немесе жасалған кінәға пропорционалды болуы керек. ХЕҰ ереуілге қатысқаны үшін санкциялар ұлттық заңнаманың өзі бірлестік бостандығының халықаралық стандарттарына сәйкес келетін жағдайда ғана қабылданатынын ашық айтты, бірақ бұл талап Қазақстанда сақталмайды.[23]   Жұмысшылардың мобилизациясынан жаңа үміт күтуге болады ма? Жоғарыда аталған көптеген проблемаларға қарамастан, Қазақстан жұмысшылардың мобилизациясы жалғасуда. 2021 жылдың басынан бері бұқаралық ақпарат құралдарында Қазақстандағы шағын еңбек ұжымдары өз бетінше бейбіт шерулерді ұйымдастыру арқылы кәсіптік одақ құруға деген ұсыныстарын жариялау мүмкіндігі туралы ақпараттар көбейіп келеді.   Наурыз айында Батыс Қазақстанның Ақтөбе облысында ереуілге шыққан мұнайшылар өз мүдделерін қорғау үшін жаңа одақ құруға дауыс берді. Мамыр айында Қазақстанның астанасы Нұр-Сұлтандағы құрылысшылар «Үміт» атты жаңа кәсіптік одақ ұйымының тіркелгенін хабарлады. Олар сайлаған кәсіптік одақ жетекшісі Қайрат Айдар «Азаттық» радиосына берген сұхбатында құрылысшылардың 2020 жылдың желтоқсанында қауіпті еңбек жағдайына қарсы ереуілінен кейін кәсіптік одақ құру туралы шешім қабылдағанын айтты.[24] Алматыда тамақ тасушылардың көпшілігі азық-түлік жеткізілімінде келісімшарт бойынша жұмыс істейді, жалақының аздығына және жұмысшылардың жұмыстан босатылуына қарсы ереуілден кейін олар да кәсіптік одақ құру туралы шешім қабылдады. [25]   Жұмысшылардың кәсіптік одақтарды ұйымдастыру және біріктіру жөніндегі бастамалары билік органдарының Қазақстанда тәуелсіз кәсіптік одақтардың құрылуын басу және болдырмуға тырысқан әрекеттері аясында ерекше маңызға ие. Жұмысшыларды жалдаушы компаниялар да, қазақстандық билік те олардың іс-әрекетіне кедергі келтірмеуі тиіс. Керісінше  жұмысшылардың өз кәсіптік одақтарын ұйымдастыруына және тіркелуіне рұқсат етіп, ешбір қысымшылықсыз және қуғынсыз жұмыс істеуіне жағдай жасауы керек.   Қорытынды Соңғы он жыл ішінде Қазақстан үкіметінің тәуелсіз кәсіптік одақтарға қарсы әрекеттерінің  жалғасуы елдегі адам құқықтары мәселесіне дақ түсіргенімен, байыпты оптимизм сақталуда. Соңғы айларда елдің әр түрлі өңірлеріндегі жұмысшылар өз құқықтарын қорғау үшін ұйымдасуда. Халықаралық Еңбек ұйымы, жергілікті және халықаралық кәсіптік одақтар мен адам құқықтары жөніндегі органдар тарапынан ұзақ уақыт бойы елдегі кәсіптік одақтар құқығының шектеулі екенін сынға алуы Қазақстанды кәсіптік одақтар туралы заңнаманы реформалауға және басқа да бірқатар заңнамалық оң өзгерістерге итермеледі.   Ал Қазақстанға қысым азаймады. Стандарттарды қолдану жөніндегі комитет биылғы Халықаралық еңбек конференциясында Қазақстан бойынша ең ауқымды және нақты тұжырымдары мен ұсыныстарын жариялады. Сонымен қатар, комитет Қазақстан үкіметінен жағдайды бағалау үшін ХЕҰ-ның Қазақстанмен тікелей байланыс жасау қызметін ұйымдастыруды және Қазақстан үкіметінен келер жылғы конференцияға дейін «Конвенцияны сақтау бойынша қабылданған шаралар туралы» комитетке есеп беруді сұрады».[26]   Қазақстанда жұмысшылар құқығының бұзылуын болдырмау үшін қажетті құқықтық реформа жасалуы керек. Қазақстанның халықаралық серіктестері, соның ішінде Еуропалық Одақ (және оған мүше мемлекеттер), Ұлыбритания мен АҚШ, елдегі болып жатқан еңбек заңдарының бұзылуына алаңдаушылық білдіруде және олар Қазақстан үкіметін халықаралық ұйымдарды құрметтеуге және Еңбек құқығының стандарттарын сақтауға шақыру арқылы қолдай алады[27].   Human Rights Watch (HRW) Қазақстан үкіметін қазақстандық заңнаманы адам құқықтарының халықаралық стандарттарына жақындату және тәуелсіз кәсіптік одақтар мен бірлестіктер құру үшін жағдайды жақсарту үшін келесі шараларды қабылдауға шақырады:  

• Халықаралық Еңбек Ұйымы Стандарттарды қолдану жөніндегі комитетінің 2015, 2016, 2017, 2019 және 2021 жылдары қабылдаған шешімдеріне толықтай сай болу;
• Тәуелсіз кәсіптік одақ белсенділерін қудалауды тоқтату, соның ішінде Лариса Харьковская, Әмина Елеусінова және Ерлан Балтабайдың кәсіптік одақ қызметіне шектеулерді алып тастау;
• Қазақстанның тәуелсіз кәсіптік одақтар конфедерациясын жабу және отын-энергетика саласы қызметкерлерінің өнеркәсіптік кәсіптік одақ ұйымының қызметін алты айға тоқтату туралы сот шешімінің күшін жою және ҚРТКК пен ITUFEW-ке тіркеуге және кедергісіз жұмыс істеуіне рұқсат беру;
• Қылмыстық кодекстің «жұмысшыларды сот заңсыз деп таныған ереуілге қатысуға шақыруды» бірлестік бостандығына, ұйымдастыру құқығына және ереуілге шығу құқығына сәйкес келмейді деп санайтын 402-бабының күшін жою.

  Mihra Rittmann, senior Central Asia researcher, leads Human Rights Watch’s work on Kazakhstan and Uzbekistan, covering a wide range of human rights issues including freedom of assembly, association, and speech. In recent years Rittmann has researched and written reports on labor and disability rights in Kazakhstan. She previously lived and worked in Uzbekistan and Kyrgyzstan, documenting the aftermath of the June 2010 ethnic violence in southern Kyrgyzstan and the persecution of Uzbekistan’s human rights defenders. Before she joined Human Rights Watch, Rittmann spent a year as a Fulbright Scholar in Moscow, collecting oral histories from former political prisoners of the Gulag, the Soviet prison camp system. Rittmann holds a master’s in human rights from the University of Essex and is a graduate of the University of Chicago. She speaks Russian.   Image by Francisco Anzola under (CC).   [1] Rittmann, Mihra, Striking Oil, Striking Workers: Violations of Labour Rights in Kazakhstan’s Oil Sector, HRW, September 2012, https://www.hrw.org/report/2012/09/10/striking-oil-striking-workers/violations-labor-rights-kazakhstans-oil-sector. [2] Ibid. [3] HRW, Kazakhstan: Appeals Hearing Should Vindicate Labour Rights, September 2011, https://www.hrw.org/news/2011/09/14/kazakhstan-appeals-hearing-should-vindicate-labor-rights. [4] “Text of the speech of Nurdaulet Suindikov, the official representative of the Prosecutor General of the Republic of Kazakhstan” (“Текст выступления официального представителя Генеральной прокуратуры Республики Казахстан Суиндикова Нурдаулета”), Prosecutor General of the Republic of Kazakhstan, February 2012, http://prokuror.kz/rus/novosti2/?cid=0&rid=4302. [5] HRW, Kazakhstan: Protect Detainees from Torture and Ill-treatment, December 2011, https://www.hrw.org/news/2011/12/22/kazakhstan-protect-detainees-torture-ill-treatment and HRW, Kazakhstan: Detainee Dies After Police Beating, December 2012 https://www.hrw.org/news/2011/12/22/kazakhstan-detainee-dies-after-police-beating. [6] HRW, Kazakhstan: Oil Workers Convicted in Flawed Trial, June 2012, https://www.hrw.org/news/2012/06/04/kazakhstan-oil-workers-convicted-flawed-trial. [7] HRW, Kazakhstan: Opposition Leader Jailed, October 2012, https://www.hrw.org/news/2012/10/09/kazakhstan-opposition-leader-jailed, and Human Rights Watch, Kazakhstan: Growing Crackdown On Free Speech, December 2012, https://www.hrw.org/news/2012/12/13/kazakhstan-growing-crackdown-free-speech. [8] “It is necessary to establish legal responsibility for provoking labour conflicts – Nazarbayev” [“Нужно установить правовую ответственность за провоцирование трудовых конфликтов – Назарбаев”]. Zakon.kz, June 2012, https://www.zakon.kz/4500376-nuzhno-ustanovit-pravovuju.html. [9] Rittmann, Mihra, We are Not the Enemy, Violations of Workers Rights in Kazakhstan, November 2016, https://www.hrw.org/report/2016/11/23/we-are-not-enemy/violations-workers-rights-kazakhstan. [10] ILO Convention 87 stipulates laws should not “unduly affect organisational structure and composition of the unions.” ILO Freedom of Association and Collective Bargaining Training Sheet (copy on file with Human Rights Watch). [11] See: HRW Report, We are Not the Enemy, Violations of Workers Rights in Kazakhstan, Restrictions on Freedom of Association and the Right to Organize, which details Kazakhstan’s restrictive new trade union law, https://www.hrw.org/report/2016/11/23/we-are-not-enemy/violations-workers-rights-kazakhstan#_ftn71. [12] HRW interview with Larisa Kharkova, April 2016. [13] HRW, Kazakhstan: Trade Union Shut Down, January 2017, https://www.hrw.org/news/2017/01/10/kazakhstan-trade-union-shut-down. [14] HRW, Kazakhstan: Union Leader Jailed, April 2017, https://www.hrw.org/news/2017/04/13/union-leader-jailed-kazakhstan. [15] HRW, Kazakhstan: Trade Union Leader Jailed, May 2017, https://www.hrw.org/news/2017/05/17/kazakhstan-trade-union-leader-jailed. [16] Erlan Baltabay spoke on behalf of KNPRK during the 2017 review of Kazakhstan by the International Labour Organisation’s Committee on the Application of Standards in Geneva, Switzerland in June, 2017. [17] HRW, Kazakhstan: Union Leader Jailed, July 2019, https://www.hrw.org/news/2019/07/19/union-leader-jailed-kazakhstan. [18] HRW, Kazakhstan Adopts Long Promised Amendments to the Trade Union Law, December 2020, https://www.hrw.org/news/2020/12/17/kazakhstan-adopts-long-promised-amendments-trade-union-law. [19] HRW, Kazakhstan: Independent Union Under Threat of Suspension, January 2021, https://www.hrw.org/news/2021/01/28/kazakhstan-independent-union-under-threat-suspension. [20] Kazakhstan Labour Code, art. 176, 2-1. [21] Zhursin, Zhanagul and Dilara Isa, “Workers are increasingly going on strike. What does it mean?” [Работники всё чаще выходят на забастовки. О чём это говорит?], Radio Azattyk, February 2021, https://rus.azattyq.org/a/31097676.html. [22] Toiken, Saniyash, “The company proposed to striking workers in Zhanaozen to go back to work” [Бастующим в Жанаозене работникам компания предложила возобновить работы], April 2021, https://rus.azattyq.org/a/31216965.html. [23] The CEACR has stated that “sanctions for strike action, including dismissals, should be possible only where strike prohibitions are in conformity with the principles of freedom of association.” CEACR: Direct Request concerning Freedom of Association and Protection of the Right to Organise Convention, 1948 (No 87) Kazakhstan (ratification: 2000), adopted 2003, published 92^nd ILC session (2004), http://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:13100:0::NO::P13100_COMMENT_ID:2224882 [24] Zhoyamergen, Orken, “Capital builders registered a trade union to protect their rights” [Столичные строители зарегистрировали профсоюз для защиты своих прав], Radio Azattyk, May 2021, https://rus.azattyq.org/a/31265431.html. [25] Mazorenko, Dmitriy, Kazakhstani couriers are pushing back against the gig economy, Open Democracy, June 2021, https://www.opendemocracy.net/en/odr/kazakhstani-couriers-are-pushing-back-against-gig-economy. See also: Mazorenko, Dmitriy, “Couriers of all Kazakhstani food delivery services create a union” [Курьеры всех казахстанских сервисов доставки еды создают профсоюз], Vlast.kz, May 2021,  https://vlast.kz/novosti/45043-kurery-vseh-kazahstanskih-servisov-dostavki-edy-sozdaut-profsouz.html. [26] Committee on the Application of Standards, International Labour Conference, 109^th Session, Geneva 2021, CAN/PV.CCL, June 2021, https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_norm/---relconf/documents/meetingdocument/wcms_804447.pdf. See also: HRW, ILO Slams Kazakhstan for Longstanding Labour Rights Abuses, June 2021, https://www.hrw.org/news/2021/06/22/ilo-slams-kazakhstan-long-standing-labor-rights-abuses. [27] The European Union, the United States, the United Kingdom, and Canada, all expressed concern about the lack of meaningful progress on labour rights in Kazakhstan during the June 2021 ILO Committee on the Application of Standard’s review of Kazakhstan. Previously, the European Parliament has twice endorsed the ILO’s conclusions. See: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2019-0203_EN.html. [post_title] => Тәуелсіз жұмысшылар ұйымдарына тұрақты қысым көрсетудің қазақстандық мысалы [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d1%82%d3%99%d1%83%d0%b5%d0%bb%d1%81%d1%96%d0%b7-%d0%b6%d2%b1%d0%bc%d1%8b%d1%81%d1%88%d1%8b%d0%bb%d0%b0%d1%80-%d2%b1%d0%b9%d1%8b%d0%bc%d0%b4%d0%b0%d1%80%d1%8b%d0%bd%d0%b0-%d1%82%d2%b1%d1%80%d0%b0 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-30 14:55:06 [post_modified_gmt] => 2021-09-30 13:55:06 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6096 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [12] => WP_Post Object ( [ID] => 6098 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 15:04:16 [post_date_gmt] => 2021-09-30 14:04:16 [post_content] => 2020 және 2021 жыл пандемия мен карантинге байланысты болған оқшаулаулаудан бастап, уақыт сайын өзгеріп отырған бостандыққа шектеу мен оны жазалау шараларын өзгертумен есте қалуда.   Қазіргі кезде COVID-19-ға дейінгі кезеңмен салыстырғанда бұқаралық ақпарат құралдары мен журналистер ең қиын кезеңді басынан кешіруде. Шенеуніктердің, министрліктер мен ведомстволардағы және соттардағы жауапты тұлғалардың онлайн жұмысқа көшуіне байланысты ақпаратқа қол жеткізу, оны алу мен тарату нашарлады. Бұл шенеуніктерге брифингте журналистердің қолайсыз сұрақтарын жауапсыз қалдыруға, бұқаралық ақпарат құралдарының сұрақтары мен жауаптарын үзуге, микрофондарды өшіруге, мемлекеттік тілдегі баспасөз-хабарламаларын кешіктіріп беруге және басқа да мәселелерге жол берді. Zoom платформасындағы онлайн-кездесуде әріптесінің микрофонын өшіруге байланысты басқа бір журналист тарапынан оны қайта қосуды талап еткен және олардың қатты наразылығын тудырған бірнеше жағдай орын алды. Журналист Серікжан Мәулетбайға қатысты іс «Әділ сөз» қорының мониторингінде көрініс тапты   Журналистер маңызды департаменттермен болған көптеген онлайн кездесулер кезінде тікелей сұрақ қою мүмкіндігінен айырылды. Журналистер сұрақтарды чатқа алдын ала жіберуі талап етілді, содан кейін кездесу кезінде модератор оларды оқып берді. Баспасөз конференциясын ұйымдастырушылар сұрақтарды өздері алдымен сүзгіден өткізді, сондықтан көбінесе «қолайсыз» сұрақтар модератор мен спикерлердің талқылауына қосылмады.   Журналистерге полиция тарапынан да шабуыл жасау жағдайы кездесуде. «Астана» мен «Информбюро» телеарналарының (олардың бірі - Бахром Абдуллаев) журналистері кешке қарай Шымкент облысында өрт болған жерге келіп, репортаж жасау кезінде полицияның шабуылына ұшырады. Көпшіліктің наразылығынан кейін полиция қызметкерлері журналистерден кешірім сұрады, полиция олардың ештеңенесін сындырмағанын және журналистерде арнайы кеудеше болмағандықтан қателік жіберілгенін түсіндірді. Осындай оқиға зергерлік бұйымдар шығаратын зауыттың жабылуына және оның басшысының қамауға алынуына наразылық білдірген ауыл тұрғындарының ереуілін түсіру кезінде дәл сол журналистерге полиция шабуыл жасаған.   «Азаттық» радиосының тілшісі Сания Тойкен - еліміздің әр түрлі және күрделі өңірлерінде жұмыс істеген және мол тәжірибесі бар журналист, Халықаралық әйелдер медиа қорының (IWMF) «Журналистикадағы ерлігі үшін» номинациясының жалғыз лауреаты. Полиция оны бірнеше рет ұрып-соғып, кәсіби қызметіне кедергі келтірді. Ол «Әділ сөз» қорының тілшісіне: «2020 жылдың 24 қазанында азаматтық киім киген орта жастағы ер адам менің телефонымды тартып алып, жерге лақтырды. Мен орнымнан тұрып, телефонымды қайтарып алу үшін оның артынан жүгірдім, себебі бұл корпоративтік телефон болғандықтан, мен оған жауаптымын, бірақ маған ешкім көмектеспеді. Мен одан телефонымды қайтаруды сұрадым. Содан кейін адамдар менің телефонымды бұл адамнан тартып алмақ болды. Көпшіліктің арасынан бір полицей мені танып, ол адамды жіберуді сұрады». Журналист телефонын полиция бөлімшесінде қайтарып алады, онда ол түсірген барлық бейнелер мен материалдар өшіріліп тасталған. Сонымен қатар, сараптама қорытындысы Сания сол оқиға салдарынан жарақат алғанын растады.[1]   2021 жылдың шілдесінде Алматы қалалық ІІД баспасөз қызметінің жетекшісі С.Әзірбек Сәния Тойкенді «ұятсыз» деп атады, оның мінезін әдепсіз деп сипаттады және журналистің марқұм анасын қызына нашар тәрбие берді деп айыптады. WhatsApp арқылы бұл ауызша қақтығыс туралы журналист С.Әзірбектен де, олардың орынбасарынан да өз сұрағына жауап ала алмады. Сондай-ақ, оған бұдан былай ақпаратты тек журналистер көп жұмыс істейтін ресми байланыс арналары арқылы ала алатыны ескертілді.   Қарапайым азаматтардың ойы: Егер шенеуніктер мен полицейлер журналистермен бірге келісімге келмесе, онда олар бізге не үшін қажет? 2020 жылдың 9 маусымында «Azattyq Ruhy» ақпараттық-талдау порталының түсіру тобына, яғни журналист Ришат Асқарбекұлы мен операторға отбасылық қайғылы оқиға болған үйдің жанында әйелдер тобы шабуыл жасады (69 жастағы алматылық тұрғын. күйеу баласы мен қызын атып, содан кейін өзіне қол жұмсаған). Әйелдердің бірі журналистің қолынан телефонды жұлып алып, бар күшімен асфальтқа лақтырған. Содан кейін ол камераны алу үшін операторға шабуыл жасаған. Журналист пен түсірілім тобы полициямен хабарласып, шабуыл туралы мәлімдеме жасады. Дегенмен, журналистерге жасалған шабуыл қылмыстық жауапкершілікке сирек тартылады, ал полицияның журналистерге жасаған шабуылы мүлде жазаланбайды.   Карантин кезеңінде журналистерге қалалар мен облыстарды аралау қиынға соқты. Оларда тіпті редакциялық жолдама, журналистік мүшелік куәлігі немесе жеке куәлігі болса да, әкімдіктен, жергілікті атқарушы органнан рұқсат алуға міндетті болды. Журналистерге жедел жәрдем мен науқастарды, тіпті емханадан тыс жерде де, суретке түсіруге немесе бейнеге түсіруге тыйым салынды. Қоғам вирус туралы, жұқтырғандардың саны, өлім мен сауығу, жабдықтардың, дәрі-дәрмектердің болуы туралы нақты және дұрыс ақпаратты талап етті, бірақ журналистерге өте шектеулі немесе қате және қарама-қайшы ақпарат берілді. Қылмыстық кодекстің 158-бабында «Журналистің заңды кәсіптік қызметіне кедергі жасау» туралы айтылғанымен, 2006 жылдан бері сотқа осы бап бойынша бірде-бір шағым түспеген.   Ranking.kz мәліметінше, 2020 жылы елімізде Интернетке қолжетімділіктің болмауына байланысты мұндай оқиғалар жиілеп кетті.[2] Соңғы бір жыл ішінде көрсеткіш 2,7 еседен астамға өсіп, 2000 оқиға тіркелді. Алдыңғы жылдардағыдай, рұқсат етілмеген наразылық акциясының қарсаңында және ереуіл кезінде Интернет бұғатталды.   Заңнамалық өзгерістер Жала жабуға байланысты шара қолдану мәселесі (Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 130-бабы) мәні мен мағынасын дәлелдеу мүмкін еместігіне, сондай-ақ сотталған жағдайда қолданылатын қатаң жазаға байланысты бұқаралық ақпарат құралдары мене заң қоғамдастығында ұзақ жылдар бойы талқыланып келеді. Әдетте, мұндай сот шешімі күшін жойған жоқ, жаза көбінесе ірі көлемдегі айыппұл түрінде немесе тіпті бас бостандығынан айыру түрінде де жасалады. Сонымен қатар, азаматтық іс жүргізу ережесіне сай миллиондаған теңгені моральдық шығын ретінде өндіру мүмкіндігі де болды. Сондай-ақ, қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамға шетелге шығуға шектеу қойылып, жұмысқа орналасуда қиындықтар туындауы мүмкін. «Әділ сөз» қоры Президенттен Жоғарғы Сотқа құқық бұзушылықтың бұл түрін Қылмыстық кодекстің орнына Азаматтық кодекске енгізу үшін жала жабуды декриминализациялау туралы заң жобасын әзірлеуді тапсыруды сұрады.   Алайда, қоғамның - журналистердің, адвокаттардың және құқық қорғаушылардың күткеніне қарамастан, «жала жабу» Қылмыстық кодекстен әкімшілік заңға ауыстырылды. Заңды Бас прокуратура әзірледі. Енді журналистерді жала жапқаны дәлелденсе, оларға ауыр айыппұл салынады және 30 тәулікке дейін (үш жылдың орнына) бас бостандығынан айырылады. Учаскелік полиция қызметкерлері жала жабу істерімен айналысады, олар лингвистиканы мүлдем түсінбейді және әсіресе мәтінді түсінбейді, бұл белсенділер мен олардың отбасыларына қатысты әкімшілік сот шешімдерінің артуына әкелді. Мысалы, Маңғыстау облысының мұнай -газ өндіретін аймағында мемлекеттік қызметшіге қатысты интернетте өз пікірін немесе бағасын жағымсыз, бірақ шынайы түрде білдірген адамдар 180-ден 200 АЕК (500 000 теңге) көлемінде айыппұл төлеуге міндетті, бұл шамамен 1 200 АҚШ доллары (салыстыру үшін: жұмысшылардың орташа жалақысы шамамен 70 000-80 000 теңге).   Қазақстан Республикасының 1999 жылдан бастап қолданыстағы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңы, 2020 жылы енгізілген өзгертулерден кейін сөз бостандығына бюрократиялық бақылауды күшейтті. Қазіргі уақытта тоқырауға ұшыраған, кезінде 2017 жылы сол кездегі Ақпарат және әлеуметтік даму министрі Дәурен Абаев уәде еткен цифрлық дәуірдің шындығына сәйкес келетін принципті жаңа заң бойынша жұмыс жүргізілуде (ол 2020 жылдың мамырынан бастап Президент Әкімшілігі Басшысының бірінші орынбасары қызметін атқарып келеді). 2020 жылдың соңына қарай министрлік «Әділ сөз» қорына министрліктің мамандары бұқаралық коммуникациялар туралы заңның тұжырымдамасының жобасын әзірлегенін хабарлады, бірақ оның мәтінін ешқашан талқылауға жарияламады, бұл әдетте Президент Әкімшілігі мен Үкіметпен өзара келісімге келуді білдіреді.   Құқық қорғаушылар, азаматтық белсенділер, ІТ мамандары, зерттеушілер, журналистер мен адвокаттардың сараптамалық тобы 2020 жылғы 25 маусымда Мемлекет басшысы қол қойған Қазақстан Республикасының Заңы (қысқарта айтқанда «Цифрлық технологияларды реттеу туралы») туралы мәлімдеме жасады және бұл азаматтық қоғаммен талқыланбай және пандемия кезінде қатаң тәртіппен қабылданды. Авторлар цифрлық технологиялар туралы заң жеке деректерді заңсыз бақылауға және таратуға жағдай жасайды деп санайды, себебі жаңа уәкілетті органның тәуелсіздігі, ашықтығы мен есептілігі жоқ. Олар бұл заңның дұрыс жазылмағанын және бұл хат алмасуды, желідегі трафикті және азаматтардың желідегі мінез-құлқын шамадан тыс бақылауға әкеліп соғуы мүмкін екенін, оның интернет-ресурстарына шектеу қоюды, сондай-ақ жұртшылыққа бұл мәселеге азаматтық бақылауды бермеуді талап ететінін айтады.   Үкімет жариялаған бұл өзгерістердің барлығы ақпараттық кеңістіктегі мемлекеттік бақылауды күшейтуге бағытталған.   Galiya Azhenova is Head of the Public Center for Expertise on Information Disputes at the Adil Soz International Fund for the Protection of Freedom of Speech. She has extensive experience in this position related to the organisation and preparation of linguistic research at the request of lawyers, journalists, individuals and legal entities for submission to court and law enforcement agencies to protect their rights. Together with her colleagues, she also works to monitor violations of the freedom of speech of the media and journalists. Previously she was connected with the state TV channel ‘Kazakhstan’, where for 20 years she worked as a journalist, editor and TV presenter in social programs and the news sector.   [1] CPJ, Kazakh police assault, injure journalist Saniya Toiken covering protests in Nur-Sultan, October 2020, https://cpj.org/2020/10/kazakh-police-assault-injure-journalist-saniya-toiken-covering-protests-in-nur-sultan/ [2] See http://ranking.kz/ [post_title] => COVID-19 және ақпараттық кеңістіктегі мемлекеттік бақылауды күшейту [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => covid-19-%d0%b6%d3%99%d0%bd%d0%b5-%d0%b0%d2%9b%d0%bf%d0%b0%d1%80%d0%b0%d1%82%d1%82%d1%8b%d2%9b-%d0%ba%d0%b5%d2%a3%d1%96%d1%81%d1%82%d1%96%d0%ba%d1%82%d0%b5%d0%b3%d1%96-%d0%bc%d0%b5%d0%bc%d0%bb%d0%b5 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-30 14:57:15 [post_modified_gmt] => 2021-09-30 13:57:15 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6098 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [13] => WP_Post Object ( [ID] => 6100 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 15:03:21 [post_date_gmt] => 2021-09-30 14:03:21 [post_content] => Қазақстанда жеке деректерді қорғау COVID-19 індетіне қарсы күресте маңызды болды. Бір жағынан, цифрлық Қазақстандық ұлттық цифрландыру стратегиясының бір бөлігі ретінде денсаулық сақтауды қоса алғанда, қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларында бетті тану, жасанды интеллект пен биометриялық өлшемдерді бейберекет енгізуде. Екінші жағынан, технологиялық шешімдердің барлық оптимизмі мен табыстылығы үшін олардың құпиялылық пен жеке деректердің қорғалуына алаңдатарлық жайттар мен оларға айтарлықтай ауқымды әсері бар.   Қазақстан үкіметінің цифрландыру бойынша жаппай күш-жігері COVID-19-дың таралуын тоқтату үшін азаматтарды (әсіресе белсенділерді) цифрлық бақылау технологиясының көмегімен манипуляциялау мен төтенше жағдай және карантин кезінде жеке деректердің шамадан тыс жиналуы көрініс тапты. Қазақстанның бұл цифрлық технологияларды қолдану әрекеттері негізгі құқықтар мен бостандықтарды қорғау, соның ішінде жеке өмірге қол сұғу мен Құпиялық туралы заңына қайшы келеді. Бұл қазақстандықтардың дербес деректерін сақтау және халықаралық стандарттар мен деректерді қорғау хаттамалары мен кибер қауіпсіздікке төзімділігіне сәйкес келуге қатысты құқық қорғау органдарының заңдылықты бұзу қаупі бар тиімсіз әрекеттерін яғни мемлекеттің ақпараттарды қауіпсіз жинауды, өңдеуді және құрметтеу мен қамтамасыз ету қабілеттілігі мен сенімділігіне күмән туғызатын сыбайлас жемқорлық және ашық емес үкімет әрекеттерін танытты.[1]   COVID-19-бен күресу үшін және физикалық тұрғыда ерекшеліктерді анықтау үшін денсаулық сақтау құралы ретінде жасалған биометриялық құралдардың, соның ішінде SmartAstana және Ashyq сияқты қосымшалардың нақты басымдылықтары арасындағы даулар жылдар бойы жалғасуы мүмкін. Ірі қалаларда және бүкіл ел бойынша эпидемиологиялық жағдайды төмендету қажеттілігінен туындаған технологиялық шешімдер миллиондаған қазақстандықтардың дербес деректерін жинаудың, өңдеудің және сақтаудың ұзақ мерзімді механизмдеріне айналдыруды жалғасуда. COVID-19 індетінің таралуын болдырмау өте маңызды болғанымен, көптеген адамдардың денсаулығы біреудің жеке өмірінен жоғары болуы мүмкін, бұл Қазақстанда толыққанды бақыланатын қоғам құруға жасалған үш қадам ба?[2] Қазақстандықтар жеке деректерді қорғау мәселелерінде қаншалықты тәжірибелі? Халық өздерінің жеке бас деректерін бақылауға қолжетімділікке қаншалықты алаңдайды және бұл мәселеде мемлекеттің рөлін қалай қабылдайды?   Бұл зерттеуде Қазақстанда мемлекеттік деректерді қорғау, технология көмегімен деректерді цифрлық форматқа көшіру, деректерді қорғау туралы ақпараттандыру мен мәдениет арасындағы байланыс қарастырылады. Бұл жеке деректерді қорғау, дағдарысты басқару құралдарын енгізу және ұзақ мерзімді стратегиялық шешімдер бойынша COVID -тен кейінгі уақытта авторитарлық жүйеде кибер тұрақтылыққа қатысты саясат бойынша ұсыныстарға баса назар аудара отырып, Орталық Азия елінде GDPR тәрізді режимнің қажеттілігі мен кемшіліктеріне негізделген. [3]   Деректерді қорғау және қазақстандық цифрландыру бағдарламасы Қазақстанда коронавирустың өршуі арнайы мамандандырылған агенттік құрылғанына қарамастан, жеке деректердің қорғалуына кері әсерін тигізуде. Өмірдің барлық саласы онлайн форматқа көшті: азаматтар күнделікті сауда, интернет-банкинг пен заттарды сатып алу сияқты онлайн қызметтерді қолдана бастады. COVID-19 жағдайында Қазақстан үкіметінің цифрландыруға бағытталған ауқымды әрекеттері көптен күткен жылдам және таңқаларлықтай цифрлық және технологиялық өзгеріс әкелгенімен, жеке өмірге қол сұғу, басқа жерлерге бару еркіндігін шектеу, ауру жұқтырған адамдар туралы ақпараттардың құпиялығын сақтау сияқты жалпыға бірдей қорғалуы тиіс адам құқықтары мен бостандықтары айтарлықтай бұзылған   Жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында жариялаған ауру жұқтырған адам табылған үйдің есіктері қалай дәнекерленгенін және кіреберіс есіктердің жабылғанын; немесе одан әрі қорқыту, қорлау және кемсіту мақсатында әлеуметтік желілерде ауру жұқтырған адам туралы ақпараттың таратылуы; немесе парламент мүшелері мен басқа да мемлекеттік орган қызметкерлерінің ауру жұқтыруы туралы ақпаратты бақылауда ұстау үшін медициналық құпияны қолдану; немесе бейбіт шеру  кезінде сайлаушылар мен белсенділерге кедергі ретінде пайдалану секілді көңілге симайтын мысалдарын еске түсіруге болады. [4] Мұндай мәселелердің барлығы Қазақстанда қалыпты жағдайда адам құқықтары мен бостандықтарының үнемі бұзылуының негізінде жатыр, яғни COVID-19 індеті кезінде жағдай одан да нашарлаған.   Сонымен қатар, жеке деректердің заңсыз таралуы орын алуда, жеке IT мамандары бұл оқиғаларды мұқият қадағалап отырады. Мысалы, «TSARKA» кибершабуылдарды талдау және тергеу орталығы өзінің Telegram каналында 2020 жылы жіберілген кезекті медициналық ақаулар туралы хабарлады. Олардың жүйесі «245 000 телефонмен сөйлесудің аудиожазбасын және бірыңғай мемлекеттік дерекқордан алты ай бойы кез келген авторизация жасалмаған пайдаланушының барлығына қолжетімді болған жеке мәліметтерінің ондаған гигабайт деректерін» анықтады. Бір қызығы, Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі деректердің заңсыз таралуы мен жағдайды одан әрі реттеу фактісін жоққа шығарды, бірақ көпшілікке ешқандай ақпарат мәлім болған жоқ. Осыған ұқсас жағдайды DAMUMED оқиғасынан байқауға болады, онда мәліметтердің заңсыз таралуы және отбасы мүшелері туралы жалған ақпараттар немесе 2018 жылдан бастап дәрігерлерге қаралуы туралы жалған деректерді қолдануына осы күнге дейін тиісті шешім қабылданбады.[5] Тағы бір мысал, 2019 жылы, «TSARKA» Орталық сайлау комиссиясы мен Бас прокуратураның бірнеше дербес деректерінің заңсыз таралуы туралы жария еткенде оған Ішкі істер министрлігі тарапынан дұрыс және ашық тексеру жасалмады.[6] Бұл жағдайлардың барлығы заңның үстемдігі мен құпиялылық туралы заңдармен, Конституциямен және адам құқықтары жөніндегі халықаралық заңмен кепілдік берілген адам құқықтарын құрметтемеуді көрсетеді.   Цифрландырудың өзіндік қаупі бар екені даусыз. Қазақстанда цифрлық трансформация мемлекеттің басым рөліне, АКТ секторына шамадан тыс назар аударуға және жылдам сандық нәтиже алу қажеттілігіне байланысты (көбінесе бұл елдің электронды үкіметтің дамуының БҰҰ әлемдік индексіндегі позициясы, ақылдылар рейтингі) қалалар мен киберқауіпсіздік) жаңа жұмыс орындарын құруға және жаңа технологияларды енгізуден әлеуетті қаржылық пайда алуға байланысты. [7] Сонымен қатар, Қазақстанның цифрландырудың стратегиялық мақсаттарына жету мүмкіндігі өте шектеулі және ол шетелдік көмек пен технологияға, инвестиция мен дағдыларға тәуелді. [8]   АКТ-ға шамадан тыс мән беру цифрлық трансформацияға әкелуі мүмкін, бұл ұлттық бағдарламаларда және Президенттің халыққа жолдауларында бірнеше рет айтылған. Алайда, мемлекеттік қызметтерді цифрландырудың мұндай агрессивті және бұлыңғыр тәсілі адамдарға, олардың бостандықтары мен билікке деген сенімі мен ұзақ мерзімді басымдылығы, салдары мен жанама әсерлерін түсінуде білім мен стратегиялық мәдениетті ескермейді. Технологияны тез қабылдау мен модернизацияның күн тәртібіне енгізу шешімдерінің бұл ауқымды салдары деректерді қорғаудың реттелмеуі мен цифрлық бақылаудың артуына байланысты ресейлік және қытайлық цифрлық қауіпсіздік технологиялары мен әдістерін таңдауға әкелді. Қазіргі кезде мемлекеттік органдар, әсіресе қауіпсіздік қызметі, азаматтардың жеке деректерді қорғау құқығын қалай құрметтейтіні және үкімет жеке өмірге қол сұғушылық пен қоғамдық тәртіпті сақтау мен ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету арасындағы тепе -теңдікті қалай сақтайтыны әлі белгісіз.   Қоғамдық пікір және цифрлық түсінік туралы 2019-2020 жылдары қазақстандықтардың цифрлық құқықтар мен бостандықтар туралы не ойлайтынын түсіну үшін елімізде алғаш рет Анна Гусарова мен Серік Жақсылықов екі кезеңдік зерттеу жүргізді.[9] Зерттеуге қатысушылардың жартысына жуығы (48%) карантин кезінде алаяқтықтықтың құрбаны боламыз ба деп, жеке ақпаратының қауіпсіздігі туралы көбірек алаңдайтынын білдірді. Жеке деректерінің қауіпсіздігі туралы көп алаңдайтын респонденттерге  олар қандай қауіп түрлерінен  қорқатыны туралы сұрақтар қойылды. Жартысына жуығы (48%) алаяқтықтан қорқады. Бәрінен бұрын халықты өздерінің банктік шоттағы жинақтары мен мүліктерінің сақталуына алаңдатады. Содан кейінгі орындарды жеке ақпараттың құпиялығын бұзу қаупі (29%) мен қажетсіз жарнама, мысалы спам (16%) алды.   Мемлекет пен халық арасындағы алшақтықты жоюға келетін болсақ, респонденттердің кемінде үштен бір бөлігі үкіметтің «Ұлттық мониторинг жүйесін» енгізу жоспарына теріс көзқараста.[10] Ұлттық қауіпсіздік комитеті бұл құралды ұлттық және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қатерлерді, төтенше жағдайларды, қоғамдық тәртіпті бұзу мен лаңкестік әрекеттерді анықтау, сондай-ақ сыртқы ақпараттық жүйелермен ақпарат алмасу үшін қолдану үшін жасауда.[11]  Мемлекеттік органдардың өз азаматтары туралы жеке және биометрикалық ақпаратты көбірек жинауға деген ұмтылысы респонденттердің 53%-ын алаңдатады. Алайда респонденттердің үштен екісі дерлік елдегі қауіпсіздікті жақсарту үшін жеке ақпаратты жинауды және қолдануды, соның ішінде CCTV арқылы бет-әлпетті тану үшін ашық бейнебақылауды қолдайды. Сауалнаманың бұл қарама-қайшы нәтижелері «қауіпсіздік сертификатына» қатысты пікірталасқа сәйкес келеді. [12] Бұл бастаманы сынаушылар да қолдаушылар да бар. Егер бұл бастаманың сынаушылары адамның жеке өміріне қол сұғылуына қарсылық білдірсе, ал қолдаушылары ол құқықты ұлттық қауіпсіздік үшін құрбан етуге дайын. Алайда, ірі технологиялық компаниялар бұл сертификатты бұғаттады, себебі бұл үкіметке өз азаматтарына тыңшылық жасауға және олардың интернет-трафигін ұстауға мүмкіндік береді.[13]   2019 жылғы фокус-топтық талқылаулар мен 2020 жылғы ұлттық сауалнаманың нәтижелерін салыстыру кезінде мемлекеттің рөліне деген көзқарас ерекше назарға алынды. Егер халықта 2019 жылы қастандық теориясына және құқық қорғау органдарының қадағалау мен телефон тыңдауларының көмегімен не болып жатқанын түсіндіруге үлкен сенім болған болса, 2020 жылы қоғамдық пікір сауалнамасының нәтижесі белгілі бір үмітсіздіктің пайда болғанын көрсетті. Бұл ұлттық цифрлық бастамаларды біркелкі қолдамауға, қырағылыққа және алданып қалу қаупіне қарамастан, «халықтың таңдау мүмкіндігі жоқ екенін және билік әлі де өз қалағанын істейтінін» көрсетті.[14]   2020 жылғы ұлттық сауалнаманың тағы бір маңызды нәтижесі - цифрлық сауаттылық пен олардың өз құқықтарын түсіну деңгейінің төмен болуы. Елдегі цифрлық мәдениеттің негізгі сипаттамаларының бірі - Интернет қолданушыларының деректерді қорғау құқықтары туралы хабардар болу деңгейі. 2019 жылы өткізілген фокус-топтық талқылаулар интернетті пайдаланатын қазақстандықтардың аз ғана бөлігі ұлттық заңнамада да, халықаралық озық тәжірибеде де өз құқықтарын білетінін сенімді түрде көрсетті. 2020 жылғы сауалнама нәтижелері бір жыл бұрын жиналған бақылауларды толық растады. Респонденттердің тек 12% -ы өздерінің деректерді қорғау құқықтарын жақсы білетіндерін айта алды. Респонденттердің 55%-ы не өз құқықтарын білмейді (26%), не білімдері өте шектеулі (29%). Ең бастысы, респонденттердің көпшілігі (60 пайызы) өздерінің цифрлық құқықтары туралы көбірек білу керектігін айтты.   Қорыта келгенде, деректерді қорғау және цифрлық құқықтар бойынша саясатты таңдауда басшылыққа алатын ең сенімді мысал - Еуропалық Одақ (13%) деп жауап берсе, ал респонденттердің әрбір бестен бір бөлігі қазақ қоғамы үшін ең қажет емес траектория ретінде Қытайды атады.   Зерттеу нәтижелері қыңыр және пессимистік болып көрінгенімен, азаматтық қоғам мемлекеттік билікке шындықты айтып отырса да, олардың арасында әлі де диалог жоқ және мемлекет үшін билікті сақтап қалу, азшылық пен белсенділерді қорлау маңызды. Әйгілі кеңестік «какабутизм» тәжірибесінің өзгеруі авторитарлық статус-квоны ұстап тұру үшін цензура мен тыңшылықтың қолдауымен цифрлық саланы қоса алғанда, адам құқықтарының бұзылуына әкелді. Бұл цифрлық әлемде барлық мемлекеттік аппарат барлығын толық бақылауға алуға немесе қауіпсіздікті  қамтамасыз ете алуына кепілдік беру өте қиын.[15]   Жаңа тенденциялар мен кезеңдер Қазақстанның цифрландыру қызметінің негізгі тенденцияларының бірі - жасанды интеллект пен адамның бетті тану жүйесін жаппай және ретсіз енгізу. Бұл жаңа технологиялар ұзақ мерзімді экономикалық пайда әкелуі мүмкін болса да, билік жеке деректерді беру, жинау, талдау және сақтауға байланысты тәуекелдерді ескеруі тиіс.[16]  Бұл процесстердің ашықтығын арттыру ықтимал кемшіліктерді айтарлықтай төмендетеді, дағдарыстық жағдайларға адекватты түрде жауап береді және қазақстандық экожүйенің кибертұрақтылығын арттырады. Сонымен қатар, мұндай құралдар «міндеттемені орындамау» бойынша көбірек ашықтықты және мемлекеттің оларды басқара алмауын қосуы мүмкін, себебі «дизайн бойынша қауіпсіздік» шаралары енгізілмеген.   Дербес деректердің кең көлемде таралу жағдайларын ескере отырып, этикалық нормалар мен адам құқықтарына, сондай-ақ әлі де қабылданбаған заңдылыққа назар аударып, қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларында жасанды интеллект алгоритмдерін қолдану мен енгізудің ұлттық стратегиясын жасау және оны дамыту өте маңызды. Осы тұрғыда екі жақты саясатты әзірлеу қажет: 1) жасанды интеллектке ұзақ мерзімді жоспар жасау (дәлелді зерттеулер мен көп тарапты ынтымақтастықты қолдайтын инклюзивті тәсіл); және 2) жасанды интеллект сақтық шаралары мен құпиялылық, жеке деректерді қорғау, адамдық қадір-қасиет, кемсітпеу және тұтынушылардың құқықтарын қорғау сияқты адам құқықтарын қорғаудың этикалық принциптері мен құндылықтарына қауіп төндіреді. Осыған орай, еуропалық және британдық серіктестердің мүмкіндіктері мен тәжірибесін зерттеу қытайлықтардың жасанды интеллекті мен адамның бетті тану технологияларын қолданудағы нашар тәжірибесін тез енгізуге және көшіруге қарағанда маңызды.[17] Сонымен қоса, көп деректерді жинау, талдау және өңдеудің қолайлылығымен бірге, олардың қауіпсіздігі, құқықтары мен бостандықтарын құрметтей отырып, азаматтардың жеке мәліметтерінің заңсыз таралуын, бұзылуын және рұқсатсыз қолжетімділікті болдырмау маңызды.   Тағы бір маңызды мәселе-мемлекеттік органдар мен мемлекеттік қызметкерлерге (және үкіметке тиесілі компанияларға) қатысты құпиялылық пен деректерді қорғау туралы заңдарды енгізу мүмкін емес. Дербес деректер және оларды қорғау туралы заң жұмыс істемейді, мемлекет өз азаматтарының жеке деректерін қорғау бойынша өз міндеттемелерін орындамайды. Заңды өзгерту үшін азаматтық қоғам ұйымдарымен бірлескен соңғы талпыныстар үміттендіру болып көрінуі мүмкін, дегенмен, көптеген даулы баптар назарға алынбайды (мысалы, ұмытуға құқылы).[18] Заңды бұзғаны үшін айыппұлдар мен жауапкершілік барлығына, соның ішінде мемлекеттік органдар мен олардың өкілдеріне де бірдей қолданылуы тиіс. Жұмыстан шығару заң бұзғаны үшін жаза бола алмайды, себебі онда жауапкершілікке тартудың нақты механизмдері анықталған. Дербес деректер қорғауға жататындықтан және олардың кепілдігі мемлекет болып табылатындықтан, бұл барлығы бірдей алдын ала дайындалған техникалық және құқықтық параметрлерге сәйкес келуі керек дегенді білдіреді.   Тәуекелдерді басқарудың ашық хаттамаларын әзірлеу және енгізу ұлттық қауіпсіздік пен адамдардың бостандықтары мен құқықтары арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ету үшін қажет. Деректерді қорғау жөніндегі Ұлттық агенттік деректердің заңсыз таралуына және жеке деректерге рұқсатсыз қолжетімділікке қатысты ережелерді әзірлеуі қажет. Ұйымдар деректерді жіберу, жеке деректерге рұқсатсыз қолжетімділік туралы ақпаратты ұлттық деректерді қорғау агенттігіне тез арада хабарлауы тиіс. Бұл қалыпты стандартты хаттама; тек Еуропалық GDPR -де ғана емес, бүкіл әлемде ұсынылған құралдар мен тәжірибелердің жиынтығы. Сонымен қатар, бұл әрекет жүйелер мен жеке мәліметтердің қауіпсіздік компонентін күшейтіп қана қоймайды, сонымен қатар сыбайлас жемқорлық мақсатында пайдаланылуы мүмкін сұр аймақтарды азайтады. Ең бастысы, бұл әдістер мәліметтер базасымен жұмыс жасайтын барлық мемлекеттік органдарда кеңінен қолданылуы керек.   Қорыта келгенде, қадағалау шаралары туралы кез келген болжамдар немесе ұсыныстар жасаған эмпирикалық деректер мен зерттеулердің нәтижелері жоқ. Дегенмен, Қазақстан Шошана Зубоффтың «Қадағалаушы капитализмін» және Джек Балкиннің «Қадағалаушы ұлттық мемлекетті зерттеу» арқылы әлі де цифрлық кеңістікте өз орнын табуға тырысады[19]. Бір жағынан, Қазақстан Үкіметі проблемаларды анықтау, халықты бақылау және әлеуметтік қызмет көрсету үшін бақылау құралдарын, мәліметтерді жинауды қолданады. Екінші жағынан, білім, тәжірибе мен білікті жұмыс күшінің болмауына байланысты алынған ақпаратты талдау арқылы басқару мәселелерін шешу әлі қолға алынған жоқ. Коронавирус біз болжаған уақыттан да ұзақ болуы мүмкін, бірақ қорқынышты пайдалануға, адам құқықтарын шектеуге және денсаулық сақтау дағдарысынан тыс ұзақ мерзімді салдары бар төтенше жағдай туралы заңнаманы қабылдауға ешқандай себеп жоқ.   Осыдан шығар қорытынды, заңның билік бөлінісін бұзбастан дұрыс орындалуын қамтамасыз ету үшін Деректерді қорғау агенттігінің (Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің Ақпараттық қауіпсіздік комитеті) жеткілікті тәжірибесі мен өкілеттілігі бар қолданыстағы құпиялылық туралы заңның болуы және қауіпсіздік қызметінің «жағдайды және қоғамдық тәртіпті бақылауға» араласуы өте маңызды. Қазақстандық DPA агенттігі елдегі цифрлық құқықтар мен деректерді қорғаудың қамқоршысына айналуы тиіс. Сонымен қатар, ол барлық мемлекеттік органдарды цифрлық мәселелерді, соның ішінде жүйелі түрде шешу үшін біріктіру және елдегі цифрлық күн тәртібін құпиялылық архитектурасы мен жеке мәліметтерге тәуекелдерді ескере отырып, біріктіретін үйлестіруші функцияға ие болуы тиіс.   Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің Ақпараттық қауіпсіздік комитеті барлық мемлекеттік органдарда ұлттық «кибер дипломаттарды» дамыту үшін Еуроодақ бойынша ұқсас шетелдік ведомстволар мен агенттіктермен екіжақты және көпжақты ынтымақтастықты нығайтуы тиіс.   Деректерді қорғау жөніндегі қазақстандық агенттік деректердің заңсыз таралу жағдайлары мен жеке деректерге рұқсатсыз қолжетімділікке қатысты ережелерді жасауы тиіс. Бұл жағдайлар белгілі бір уақыт ішінде осыған ұқсас оқиғалар орын алған ұйымдарға хабарланып, клиенттерге ескертілуі тиіс. Бұл жалпы еуропалық GDPR-де ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемдегі көптеген компанияларда бар жалпы стандартты хаттама, арнайы құралдар мен тәжірибелердің жиынтығы. Тәуекелдерді басқарудың ашық хаттамаларын енгізу жүйе мен жеке мәліметтердің қауіпсіздік компонентін күшейтіп қана қоймайды, сонымен қатар сыбайлас жемқорлық пен шпиондық мақсатта пайдаланылуы мүмкін сұр аймақтарды азайтады. Бұл тәжірибе деректер базасымен жұмыс істейтін барлық мемлекеттік органдарда кеңінен енгізілуі тиіс.   Anna Gussarova is Director of the Central Asia Institute for Strategic Studies. She is a Chevening Scholar and alumni of King’s College London War Studies. She has served as adjunct professor at the George C. Marshall Center and the OSCE Academy in Bishkek. She has extensive research, policy and facilitation experience and expertise in counterterrorism, cybersecurity, and information environment. Anna is a contributing author to the Eurasia Daily Monitor by the Jamestown Foundation (USA) and European Eye on Radicalisation (Brussels).   [1] Anna Gussarova, Beyond the GovTech: The Pitfalls of Kazakhstan’s Digitalisation Agenda, in Digital Silk Road in Central Asia: Present and Future ed. By Nargis Kassenova and Brendan Duprey, DAVIS Center, Harvard, June 2021, https://daviscenter.fas.harvard.edu/sites/default/files/files/2021-06/Digital_Silk_Road_Report.pdf [2] Natalie Ram and David Gray, Mass surveillance in the age of COVID-19, Journal of Law and the Biosciences 7, no. 1, May 2020, https://academic.oup.com/jlb/article/7/1/lsaa023/5834621; Moran Amit, Heli Kimhi, Tarif Bader, Jacob Chen, Elon Glassberg, and Avi Benov, "Mass-surveillance Technologies to Fight Coronavirus Spread: The Case of Israel, Nature Medicine 26, no. 8, May 2020, https://www.nature.com/articles/s41591-020-0927-z [3] EU General Data Protection Regulation on law in privacy and data protection, implemented in 2018. Full document can be found here General Data Protection Regulation (GDPR) – Official Legal Text (gdpr-info.eu) [4] Aisha Kutubaeva, Minzdarv ne rekomendoval zavarivat’ dveri i zakryvat’ tselye pod’ezdy na karantin [Healthcare Ministry does not recommend to weld doors and shut down entrances to houses], Liter, May 2020, https://liter.kz/eto-ne-my-mizdrav-ne-rekomenduet-zavarivat-dver-i-zakryvat-czelyj-podezd-na-karantin/ ; “Karagandintsev zakryli v pod’ezde na zamok [People from Karaganda were denied and locked entrance],” March 20, 2020, Карагандинцев закрыли в подъезде на замок (liter.kz) [5] Also reported by TSARKA and citizens from different parts of Kazakhstan. [6] TSARKA Official account on Facebook, https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=2636221533272242&id=1674347306126341; Rathel, Utechka dannykh iz bazy Genprokuratury: schet idet na mesyatsy [Data leak from General Prosecutor’s Office Database: It goes for months], Ratel, February 2020, http://www.ratel.kz/kaz/utechka_dannyh_iz_bazy_genprokuratury_rk_schet_idet_na_mesjatsy?fbclid=IwAR2Rvr0DA GyJGUIGLBCDuic-sGpyWH9IBlCn2tUoP34XfREbMXOWjoI-t5s [7] Kazakhstan has ranked 29^th in the UN e-Government Development Index, 26^th in e-Participation Index, 31^st in ITU Global Cybersecurity Index out of 182 countries significantly improving its positions for the past ten years. [8] Anna Gussarova and Serik Jaksylykov, Zaschita personal’nykh dannykh v Kazakhstane 2.0. Tsyfrovoy sled COVID-19 [Data Protection in Kazakhstan 2.0. COVID-19 Digital Footprint], Soros Foundation Kazakhstan, March 2021, http://files.caiss.expert/Personal%20Data_Covid%20Implications.pdf [9] 12 focus groups in biggest cities of Kazakhstan in 2019 and a national poll of 1,500 respondents in 2020 were conducted to understand data protection issues in Kazakhstan by the author. Anna Gussarova and Serik Jaksylykov, Zashchita personal nykh dannykh v Kazakhstane: status, riski i vozmozhnosti [Data Protection in Kazakhstan: Status, Risks and Opportunities], Public Policy Initiative, Soros Foundation Kazakhstan, April 2020, https://www.soros.kz/wp-content/uploads/2020/04/Personal_data_report.pdf; Anna Gussarova and Serik Jaksylykov, Zaschita personal’nykh dannykh v Kazakhstane 2.0. Tsyfrovoy sled COVID-19 [Data Protection in Kazakhstan 2.0. COVID-19 Digital Footprint], Soros Foundation Kazakhstan, March 2021, http://files.caiss.expert/Personal%20Data_Covid%20Implications.pdf [10] On the approval of the Rules for the functioning of the National video monitoring system, November 30, 2020, On the approval of the Rules for the functioning of the National video monitoring system - "Adilet" ILS (zan.kz) [11] “Bol’shoy Brat: Kak Budet Rabotat’ Sistema Videomonitoringa v Kazakhstane [Big Brother: how the national video monitoring system will work in Kazakhstan],” Forbes, February 2020, Большой брат: как будет работать национальная система видеомониторинга в Казахстане — Forbes Kazakhstan [12] This has been the third attempt to implement a security certificate in Kazakhstan: the first time in January 2016, the second time in 2019 and in 2020 again when the initiative triggered a negative response from civil society and IT companies, including Apple, Google, and Mozilla. “O sertifikate bezopasnosti [About Security Certificate], Digital Rights and Freedoms Landscape, December 17, 2020, О сертификате безопасности (drfl.kz). [13] "Certificate cannot be trusted" warning in Kazakhstan, https://support.mozilla.org/en-US/kb/certificate-cannot-be-trusted-warning-kazakhstan; Catalin Cimpanu, Kazakhstan government is intercepting HTTPS traffic in its capital, ZDNet, December 2020, https://www.zdnet.com/article/kazakhstan-government-is-intercepting-https-traffic-in-its-capital/ [14] Ibid. [15] Mordechai Gordon, Opinion: The problem with 'whataboutism', CT Post, February 2021, https://www.ctpost.com/opinion/article/Opinion-The-problem-with-whataboutism-15964005.php [16] Damir Serikpaev, Askar Mamin: U iskisstvennogo intellekta v Kazakhstane est’ potentsial [Askar Mamin: AI Has Potential in Kazakhstan], Forbes, January 2020, https://forbes.kz/process/technologies/askar_mamin_ekonomicheskiy_effekt_ot_primeneniya_ii_mojet_sostavit_okolo_25_mlrd/ [17] For instance, drafting a Strategy for AI and Ethics in using digital technologies is one of the examples to learn from the UK or the EU. Or exploring the concept of digital rights and freedoms for economic welfare could be another option. Besides, Cyber Security Awareness Month could be something to begin with to involve civil society and business to build public-private partnerships and introduce cyber hygiene. Other bilateral efforts in capacity building for the Kazakh civil servants would definitely strengthen local ecosystem and invest in manpower. [18] Tamara Vaal, “V Kazakhstane usovershenstvuyut zakon o zaschite personal’nykh dannykh [Kazakhstan Will Ament the Law on Data Protection and Its Protection],” Vlast, April 13, 2021, В Казахстане усовершенствуют закон о защите персональных данных - Аналитический интернет-журнал Vласть (vlast.kz) [19] Shoshana Zuboff, Surveillance Capitalism, Project Syndicate, January 2020, https://www.project-syndicate.org/onpoint/surveillance-capitalism-exploiting-behavioral-data-by-shoshana-zuboff-2020-01/russian?barrier=accesspaylog; Jack M. Balkin, The Constitution in the National Surveillance State,  Minnesota Law Review 93, 2008, https://digitalcommons.law.yale.edu/fss_papers/225/ [post_title] => COVID-19-дан кейінгі технология мен қадағалау арасындағы байланыс: Қазақстандағы цифрландыру шегі [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => covid-19-%d0%b4%d0%b0%d0%bd-%d0%ba%d0%b5%d0%b9%d1%96%d0%bd%d0%b3%d1%96-%d1%82%d0%b5%d1%85%d0%bd%d0%be%d0%bb%d0%be%d0%b3%d0%b8%d1%8f-%d0%bc%d0%b5%d0%bd-%d2%9b%d0%b0%d0%b4%d0%b0%d2%93%d0%b0%d0%bb%d0%b0 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-30 14:59:23 [post_modified_gmt] => 2021-09-30 13:59:23 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6100 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [14] => WP_Post Object ( [ID] => 6102 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 15:02:31 [post_date_gmt] => 2021-09-30 14:02:31 [post_content] => Қазақстандағы тұрмыстық зорлық -зомбылықтың шегі Тұрмыстық зорлық-зомбылық Қазақстанда бұрыннан келе жатқан күрделі мәселенің бірі. Ішкі істер министрлігі мен Бас прокуратураның ресми статистикасы кейбір сәйкессіздіктерді қоспағанда, 2017 жылдан бастап тұрмыстық зорлық-зомбылыққа байланысты тіркелген қылмыстар санының тұрақты өсуі байқалғанын көрсетеді. [Осы мақаланың соңындағы 1 -кестені қараңыз].   Пандемия кезінде бұл мәселе тіпті ушығып кетті. Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, 2020 жылғы екі айлық карантин кезінде тұрмыстық зорлық-зомбылық деңгейі 2019 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 41,7 пайызға өскен.[1] 2020 жылдың сегіз айында полицияға тұрмыстық зорлық -зомбылық туралы 130 мыңға жуық хабарлама келіп түскен. Соның ішінде  30 мың оқиғаға ғана қатысты әкімшілік іс, ал 2500 іс бойынша қылмыстық іс қозғалған.[2]  Яғни, тұрмыстық зорлық -зомбылық туралы істердің 25 пайызы ғана сотқа жүгінген.   Сотқа берген істердің пайызы төмен болуын халықтың басым көпшілігі отбасылық зорлық -зомбылыққа адам құқықтарын бұзудан гөрі, жеке отбасылық мәселе ретінде патриархалдық көзқараспен қарайтындығымен түсіндіруге болады. Осы себепті, тұрмыстық зорлық -зомбылықтан аман қалғандарға туыстары арыз беруден бас тартуға немесе іс қозғау үшін полицияға жеке арыз жазбас үшін жиі қысым жасайды. Тіпті өтініш берілген болса да, тірі қалғандар өздерінің өтініштерін қайтарып алуға және қорлаушылармен келісуге мәжбүр болады.   Тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы ресми статистика жынысы мен жасына қарай бөлінбейді. Алайда, БАҚ ақпараттарына жасалған талдауға сүйенсек, әйелдер мен балалар тұрмыстық зорлық-зомбылықтың ең ауыр жағдайларының құрбандары болады екен.  Мысалы, тек 2020 жылы ғана жұртшылықты дүр сілкіндірген мынадай оқиғалар болды: Батыс Қазақстанда күйеуі өзінің әйелі мен екі қызын өлтіріп, содан кейін өз үйін өртеп жіберген;[3] Оңтүстік Қазақстанда күйеуі әйелін балтамен аяусыз ұрған;[4] Солтүстік Қазақстанда күйеуі балаларының көзінше әйелін аяусыз ұрып өлтірді; және ел астанасы Нұр-Сұлтанда күйеуі бұрынғы әйелін үнемі аңдып, содан кейін оны бірнеше рет пышақтап өлтірген.[5] Тергеу барысында анықталғандай, барлық жағдайларда да, кісі өлтірудің алдында тұрмыстық зорлық-зомбылық оқиғалары болған. Сонымен қатар, жәбірленушілердің туыстары мен көршілері зорлық-зомбылық туралы хабардар екені белгілі болды, бірақ олар кек алады деген қорқыныштан немесе «отбасылық жанжалға» араласқысы келмегендіктен полицияға хабар бермеген.   Сонымен қатар, 2017 жылғы ЮНИСЕФ-тің зерттеуіне сәйкес, қазақстандық ата-аналардың 75 пайызы өз балаларының тәрбиесінд ұрып-соғу арқылы жазалауды қолдайды, ал екі жастан 14 жасқа дейінгі балалардың 50 пайызы тұрмыстық зорлық-зомбылық көрген. [6]   Тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заңды реформалау жөніндегі үгіт-насихат науқаны[7] Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылықтың таралуы мен өсуінің басты себептерінің бірі - тиімді заңнаманың жоқтығы. 2013 жылдан бастап БҰҰ Әйелдерге қатысты кемсітушілікті жою комитеті (CEDAW), халықаралық ұйымдар мен адам құқықтары жөніндегі жергілікті ҮЕҰ Қазақстан билігіне тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу және оған қарсы әрекет ету үшін ішкі заңнаманы жетілдіруді сұрады. Нәтижесінде, 2020 жылдың басында Парламент депутаттары (депутаттар) 2009 жылы тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы Заңды ауыстыру үшін «Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес туралы» заң жобасын енгізді.   Қазіргі уақытта Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылықты реттейтін негізгі үш құқықтық акт - бұл 2009 жылы қабылданған Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы заң (ТЗЗПТ заңы, 2009 ж.), 2014 жылғы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі және 2014 жылғы Қылмыстық кодексі, олардың барлығы да тұрмыстық зорлық-зомбылықтың, ауырлығына байланысты заңдық негіздемені белгілейді.   2009 жылы Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы Заңның қабылдануы Қазақстанның имиджі мен саяси амбициясын құру жобасымен байланысты - Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының (ЕҚЫҰ) төрағасы болу. ЕҚЫҰ-ның 1992 жылдан бері мүшесі ретінде 2001 жылы Қазақстан оған төрағалық етуге өтініш берді. Алайда АҚШ пен Ұлыбритания бұл ұсынысты бұғаттап, Қазақстаннан алдымен адам құқықтары мен демократияландыру реформаларын қолға алуды талап етті. Осы реформалардың нәтижесінде 2009 жылдың желтоқсанында Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы Заң Қазақстанның 2010 жылы қаңтарда төрағалық еткеніне дейін қабылданды.[8]   2009 жылы қабылданған Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы заң сол кездегі бірнеше маңызды мәселелерді қамтыды: ол тұрмыстық зорлық-зомбылық пен оның түрлерін анықтады; отандық зорлық-зомбылық көрсетушілерге қатысты бұлтартпау шаралары енгізілді; әр түрлі мемлекеттік органдардың тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу және оған қарсы әрекет ету бойынша белгіленген құзыреті (мысалы, полиция, білім беру, денсаулық сақтау, жергілікті басқару); аман қалғандар баспаналарының жарамдылығын анықтау; және әр түрлі алдын алу шараларының тізімі жасалды.   Алайда уақыт өте келе Заңды тәжірибе жүзінде қолдану барысында одан келесідей айырмашылықтарды анықтады:

1. Біріншіден, Заңда тиісті мемлекеттік органдар мен ҮЕҰ арасындағы тиімді үйлестіру механизмі жоқ. Іс жүзінде тұрмыстық зорлық-зомбылық оқиғасы тіркелген жағдайда ғана онымен айналысатын Ішкі істер министрлігі полиция бөлімшелері ғана болды. Басқа министрліктер мен жергілікті муниципалитеттер тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алуға аз қатысқан немесе мүлде қатыспаған.
2. Екіншіден, қолданыстағы Заңда көзделген шаралар тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алуға және оны шектеуге көмектеспеді. Заңда тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу, оған қарсы әрекет ету және оны шектеуге арналған кешенді тәсіл жоқ. Сонымен бірге, осы уақытқа дейін үкімет жергілікті әлеуметтік нормаларды біртіндеп өзгертуге көмектесетін халықты зорлық-зомбылықтың кез келген түріне мүлдем төзбеушілікке тәрбиелеудің ұлттық жоспарын қабылдаған жоқ.
3. Қорыта келгенде, қолданыстағы ұлттық заңнамада тұрмыстық зорлық-зомбылық көрсеткен қылмыскерлердің жазасы өте жеңіл, бірақ алғаш рет болған немесе қайталанған оқиғаларда одан тірі қалғандардың құқын қорғай алмайды.

  1997 жылдан бері Қазақстанның Қылмыстық кодексінде тұрмыстық зорлық-зомбылықтың әр түрлі формаларын қылмыстық жауапкершілікке тартатын бес бап бар: ауыр дене жарақаты, орташа дене жарақаты, жеңіл дене жарақаты, шабуыл және ұрып-соғу, қатыгез қарым-қатынас (бір жыл ішінде кем дегенде үш рет зорлық-зомбылықтан дене жарақатын алу жағдайы).[9]   Алайда, 2017 жылы Ішкі істер министрлігі жиі қолданылатын екі бапты қылмыс деп тануды талап етті: шабуыл жасау мен ұрып-соғу және жеңіл дене жарақаты, олар Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске енгізілді. Осылайша, 2017 жылдан бастап мұндай құқық бұзушылыққа айыппұл салынады (100 АҚШ долларына балама) немесе 15 тәулікке дейін әкімшілік қамауға алынуы мүмкін. Алайда, 2019 жылы Ішкі істер министрлігі айыппұлдың отбасылық бюджетке ауыртпалық түсіретінін айтып, айыппұлды соттың жазбаша ескертуімен ауыстыруға көндірді.   Мұндай өзгерістер ақылға сыймайтын жағдайға әкелді: тұрмыстық зорлық-зомбылық кезінде аяқ-қолын, қабырғасын, жағын сындыруы мүмкін немесе отбасы мүшесінің басын жарақаттауы мүмкін, бірақ егер жәбірленуші ауруханада 21 тәуліктен аз уақыт емделсе, онда бұл жарақаттар жеңіл деп саналады және дене жарақатына назар аударылмайды, ал қылмыскер тек ескерту алады. Бұл жаза қоқыс тастау, қолайсыз шу көтеру немесе жылдамдықты бұзуға қатысты жазалау шараларымен салыстырғанда әлдеқайда жеңіл. Сонымен қатар, Ішкі істер министрлігі бұрынғы ерлі-зайыптыларға бірдей жаза қолданылатын құқықтық норманы қабылдады. Яғни, әйел ажырасқаннан кейін оны бұрынғы күйеуі қудалап, ұрып-соғуы мүмкін, сол үшін жаза ретінде жазбаша ескерту ғана беріледі.   Заң жобасы осы олқылықтарды жою үшін әзірленді. Оның алғашқы жобасы 2020 жылдың 2 наурызында парламент сайтында жарияланды. Заң жобасы парламентке түсер алдындағы алты ай ішінде бірнеше депутаттан, мүдделі министрліктердің өкілдерінен және бас директордан, Прокуратура, Жоғарғы Сот, Омбудсмен, адам құқықтары жөніндегі үкіметтік емес ұйымдар мен ғалымдардан құралған парламенттік жұмыс тобында әр норма бойынша талқылаулар жасалды. Пікірталас қызу жүрді, себебі Ішкі істер министрлігі мен Бас прокуратура үкіметтік емес ұйымдардың шабуылға, күш көрсетуге және дене жарақаттарына зиян келтіруді қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы ұсыныстарына үзілді-кесілді қарсы болды, ал басқа министрліктер қосымша міндеттер мен зорлық-зомбылыққа қатысты жүктемені анықтайтын және алдын алатын жаңа функцияларға қарсы болды.   2020 жылғы тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заң жобасына қарсы үгіт -насихат науқаны 2020 жылдың 23 қыркүйегінде Парламенттің төменгі палатасы Мәжілісте заң жобасының жалпы тұжырымдамасын бірінші оқылымда мақұлдады. [10] Бірнеше аптадан кейін баптар бойынша дауыс беру үшін екінші оқылым жоспарланды, содан кейін жылдың аяғына дейін жаңа заң қабылданады. Алайда, жаңа заң жаңадан пайда болған адам құқықтары жөніндегі ұйымдардың заңға қарсы науқанының сәтті өтуіне байланысты қабылданбады.   Заң жобасына қарсы науқан 2020 жылдың қазанында басталды, сол кезде тәуелсіз заңгерлерден, блогерлерден және белгісіз топтардың мүшелерінен тұратын шағын топ заң жобасы туралы жалған және манипуляциялық ақпарат таратып, оның қазақстандық отбасыларға тигізетін зардаптары туралы және заңның толық күшін жоюды талап етті.[11] Тәуелсіз журналистік зерттеу мәліметтері бойынша, дәл осы адамдар тобы бұрын жаңа Денсаулық сақтау кодексіне, вакцинацияға және COVID-19-бен байланысты ережелерге, мысалы, көпшілік алдында бетперде киюге, сондай-ақ әр түрлі қастандық теориялары мен COVID-19 пандемиясы туралы жалған ақпарат таратуға қатысқан.[12]   Олардың заң жобасына қатысты негізгі шағымдары 2019 жылдың желтоқсанында Ресейдегі тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы ұқсас заң жобасына қарсы шыққан ресейлік оңшыл ҮЕҰ риторикасына ұқсайды:

• «Заң жобасы «Батыс» деп аталатын құндылықтар мен гендерлік теңдікті қолдайды, бұл біздің дәстүрлі құндылықтарға қайшы келеді, яғни біздің дәстүрге сәйкес әйел күйеуіне, ал бала ата-анасына бағынуы тиіс».
• «Заң жобасы отбасылық өмірге кедергі келтіреді және біздің отбасыларды құртуды көздейді»
• «Егер сіз баланы ұрсаңыз, кәмелеттік жасқа толмаған балалар ісімен айналысатын полиция оны Еуропадағыдай алып кетеді. Содан кейін сіздің балаңыз LGBTQ + адамдарының асырап алуына немесе Еуропаға мүше ретінде жіберіледі».
• «Заң жобасы зорлаушы деп күдіктілерді психиатриялық мекемелерге мәжбүрлі психиатриялық емдеуге орналастыруға мүмкіндік береді»
• «Егер ата -ана баласына екпе салудан немесе балаға смартфон немесе шоколад сатып алудан бас тартса, ол тұрмыстық зорлық-зомбылық деп танылады және баланы кәмелеттік жасқа толмаған балалар ісімен айналысатын полиция алып кетеді».

  6 қазанда тәуелсіз журналист жүргізген сауалнамаға сәйкес Ресей мен Еуропада орналасқан баламалы-оңшыл топтардың иелігінде болған және қолдайтын Citizengo.org сайты жоғарыда келтірілген дәлелдермен заң жобасына қарсы петиция бастады.[13]   Бастапқыда заң жобасы мен мемлекеттік органдардың бастамасымен шыққан депутаттар өтінішке түсініктеме бермеді. Алайда науқанның ауқымы кеңейе түсті. Өтінішке қол қоюға шақыру әлеуметтік желілерде және мессенджерлерде ата-аналар чатында белсенді түрде таратылды. Науқаншылар журналистер үшін әлеуметтік желілерде тұрақты хабар таратулар мен баспасөз конференциясын ұйымдастырды, аймақтардағы жергілікті әсер етушілермен, атақты адамдармен және инстаграмдағы әсер етушілермен жұмыс жасады, олар өз ізбасарларын заң жобасының күшін жоюды қолдауға шақырды. Нәтижесінде моральдық дүрбелең туды және біртіндеп күшейе түсті.   Заңға қарсы қозғалыстың көшбасшылары Қазақстан халқының атынан сөйлеп жатқанын айтты және парламент спикері мен президентке заң жобасын күшін жоюды сұраған жүздеген электронды хаттарды жіберді. Сонымен бірге, заң жобасын ұсынған депутаттар киберқауіпсіздік науқанының құрбаны болды: олардың бейнелерін «халық жауы» және «фашист» деп атап, оларды қорлау және беделіне нұқсан келтіру үшін қолданды. Бір айтарлығы, бұл қорлау түрлері Қазақстанда емес, негізінен Ресейде қолданылған.   Бір таңқаларлығы, Ішкі істер министрлігі, Бас прокуратура және заң жобасын әзірлеуге қатысқан басқа да мемлекеттік органдар баламалы-оңшыл топтармен, олардың жалған талаптарын жоққа шығару үшін диалог жүргізуден және заң жобасын қорғау үшін манипуляциялық ақпаратты анықтаудан бас тартты. Олар сырттай бақылаушылардың рөлін таңдады, адам құқықтары жөніндегі үкіметтік емес ұйымдарды оңшыл топтардың шабуылдарымен күресуге жалғыз қалдырды. Алайда, заңды қорғаудың барлық әрекеттері сәтсіз аяқталды. Заң жобасын қолдаған кез келген адамға дереу кибер бұзақылар шабуыл жасап, жеке қауіпсіздігіне қауіп төндірді. Тағы да Ішкі істер министрлігі адам құқықтары жөніндегі үкіметтік емес ұйымдардың кибершабуылын тоқтатуға араласпады.   2020 жылдың желтоқсанында NeMolchi.KZ әйелдер құқығын қорғау үкіметтік емес ұйымы заң жобасын қолдау туралы петиция жасады. Екі апта ішінде петицияға 80 000-нан астам дауыс, ал заң жобасына қарсы петицияға шамамен 22 000 дауыс берілді.[14] Алайда, 2020 жылдың 11 желтоқсанында президенттің көмекшісі Тамара Дүйсенова өзінің Facebook-тегі парақшасында алдағы парламенттік сайлаудан кейін заң жобасы бойынша парламенттік талқылаулар 2021 жылдың 15 қаңтарында қайта басталатынын хабарлады. Ол сонымен қатар заң жобасына дауыс беру мерзімі 2021 жылдың мамырына дейін ұзартылғанын қосты.   Алайда заң жобасына қарсы белсенділер науқанды жалғастырды. Билік тарапынан ресми хабарлама болмаған соң моральдық дүрбелең күшейіп, 2021 жылдың қаңтарында Қазақстанның ірі қалаларындағы аналар наразылығына ұласты.[15] Президент бірден реакция танытты. 2021 жылы 21 қаңтарда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев заң жобасының нормаларын мұқият зерттеуге және барлық пікірлерді ескеруге шақырды, ал Парламенттің әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрайымы Жамила Нұрманбетова бұл туралы мәлімдеме жасады және қолданыстағы заң жобасы қайта қарауға жіберілді.[16] Алайда қаңтар айының соңына қарай заң жобасы парламент сайтынан жоғалып кетті және парламентке қайта оралмады. Осылайша, баламалы-оңшыл топтарға 2013 жылдан бері адам құқықтары жөніндегі ҮЕҰ ұсынған заң жобасын жоюға төрт айдан да аз уақыт кетті.   Қорытынды мен ұсыныстар 2020 жылы пандемия кезінде Қазақстанда баламалы-оңшыл топтардың пайда болуы билік үшін де, адам құқықтары жөніндегі ҮЕҰ үшін де жаңа және күтпеген саяси құбылысқа айналды. Қазақстан Үкіметі мен Парламенті тез дамып келе жатқан заңға қарсы науқанмен күресуге дайын емес еді және оны елемеуі қателік болды. Алайда, үкіметтен ресми хабарламалар мен түсіндірмелердің болмауы жағдайды ушықтырды, бұл моральдық дүрбелеңнің күшеюіне және халықтың билікке сенбеуіне әкелді.   2021 жылдың ақпанында балама құқық қорғаушылар ресми үкіметтік емес ұйымды – «Қазақстан ата-аналарының одағын» тіркеді және олардың жеке өміріне, отбасылық өміріне және балаларының дәстүрлі тәрбиесіне құқығын бұзады деп санайтын әрбір заң жобасы мен үкіметтің шешіміне қарсы шығуды жалғастыруда. Бұл сылтаумен олар COVID-19 вакцинациясына қарсы науқан бастады, бұл қазір үкіметтің инфекцияның таралуын болдырмауға бағытталған күш-жігеріне нұқсан келтіруде. Осылайша, үкімет алдымен баламалы-оңшыл топтардың қуатты болуына рұқсат берді, бірақ қазір олардың науқандарынан шығынға батуда. Бұл әсерге қарсы тұру үшін үкімет халықтың сеніміне ие болуы керек. Бұған Үкімет нақты демократияландыру реформаларын жүргізгенде ғана қол жеткізуге болады.     Dr Khalida Azhigulova holds a PhD in Law from the University of Leicester, UK, and a Master’s degree in Law (Magister Juris) from the University of Oxford, UK. She is a socio-legal researcher in public international law and human rights, Associate Professor and the Director of the Centre for Research of Human Rights, Inclusion and Civil Society at the Eurasian Technological University in Almaty, Kazakhstan.   Image by UN Women under (CC).   [1] Diana Abdullayeva, В Казахстане в период карантина уровень бытового насилия вырос на 41,7%, Informburo, August 2020, https://informburo.kz/novosti/v-kazahstane-v-period-karantina-uroven-bytovogo-nasiliya-vyros-na-417-.html [2] KazInform, Около 130 тысяч обращений по признакам бытового насилия поступили от казахстанцев, September 2020, https://www.inform.kz/ru/okolo-130-tysyach-obrascheniy-po-priznakam-bytovogo-nasiliya-postupili-ot-kazahstancev_a3697861 [3] Roza Nurgaliyeva, Осужден пожизненно заживо сжегший жену и двоих дочерей житель ЗКО, Newtimes, July 2020, https://newtimes.kz/obshchestvo/114554-osuzhden-pozhiznenno-zazhivo-szhegshii-zhenu-i-dvoikh-docherei-zhitel-zko [4] KazInform, Житель Туркестанской области осужден к 11 годам за попытку зарубить топором жену, August 2020, https://www.inform.kz/ru/zhitel-turkestanskoy-oblasti-osuzhden-k-11-godam-za-popytku-zarubit-toporom-zhenu_a3686120 ^[5] Tengrinews, Астанчанин из-за ревности зарезал свою жену, April 2020, https://tengrinews.kz/news/astanchanin-iz-za-revnosti-zarezal-svoyu-jenu-400532/ [6] Kazakhstan Today, Почти 75% взрослых казахстанцев одобряют телесное наказание при воспитании детей, January 2018, https://www.kt.kz/rus/society/pochti_75_vzroslih_kazahstancev_odobrjajut_telesnoe_nakazanie_pri_vospitanii_detej_1153651781.html [7] The discussion of the pro-Bill campaign is based on the following analytical articles: Masa Media, Что не так с Законом о бытовом насилии в Казахстане? Часть первая, November 2020, https://masa.media/ru/site/chto-ne-tak-s-zakonom-o-bytovom-nasilii-v-kazakhstane-chast-pervaya; Masa Media, Что не так с Законом о бытовом насилии в Казахстане? Часть вторая, November 2021, https://masa.media/ru/site/chto-netak-szakonom-obytovom-nasilii-vkazakhstane-chast-vtoraya; KazInform, Семейно-бытовое насилие: депутаты и эксперты рассказали о новом законе, October 2020, https://www.inform.kz/ru/semeyno-bytovoe-nasilie-deputaty-i-eksperty-rasskazali-o-novom-zakone_a3710389; Aigul Tulebayeva, Семейно-бытовое насилие: вся правда о новом законе, Inbusiness.kz, October 2020, https://inbusiness.kz/ru/news/semejno-bytovoe-nasilie-vsya-pravda-o-novom-zakone [8] Adam Hug, Kazakhstan at a Crossroads, The Foreign Policy Centre, April 2011, https://fpc.org.uk/publications/kazakhstanatacrossroads/ [9] 1997 Criminal Code of Kazakhstan (unofficial English translation provided by the Ministry of Justice of the Republic of Kazakhstan), https://adilet.zan.kz/eng/docs/K970000167_ [10] Website of Parliament of Kazakhstan, ‘Мажилис одобрил депутатский законопроект о противодействии семейно-бытовому насилию’, September 2020, https://www.parlam.kz/ru/mazhilis/news-details/id48134/1/15 [11] Summary of the anti-bill campaign and its claims is based on the analysis of related public social media posts and the following analytical articles: Yuna Korosteleva, Ювенальное спасение, Vlast.kz, December 2020, https://vlast.kz/obsshestvo/42682-uvenalnoe-spasenie.html; Aiguzel Kadir, Законопроект против насилия в семье: спасение или капкан для родителей?, Sputnik.kz, November 2020, https://ru.sputnik.kz/society/20201106/15412461/zakonoproekte-po-semeyno-bytovomu-nasiliyu.html; «Победившее насилие», Vlast.kz, 22 февраля 2021 года,  https://vlast.kz/obsshestvo/43869-pobedivsee-nasilie.html [12] Medet Yessimkhanov, Pavel Bannikov, Assem Zhapisheva, Досье: Кто стоит за лоббированием отмены законов и распространением конспирологии в Казахстане, Factcheck.kz, February 2021, https://factcheck.kz/socium/dose-kto-stoit-za-lobbirovaniem-otmeny-zakonov-i-rasprostraneniem-konspirologii-v-kazaxstane/ [13] Medet Yessimkhanov, Досье: CitizenGO — ультраконсервативное лобби под видом площадки для петиций, Factcheck.kz, August 2020, https://factcheck.kz/v-mire/dose-citizengo-ultrakonservativnoe-lobbi-pod-vidom-ploshhadki-dlya-peticij/ [14] Data provided by Dinara Smailova, the President of the ‘NeMolchi’ Public Foundation, December 2020; Alexandra Alyokhova, Что полезного было в скандальном законопроекте «О бытовом насилии»?, 365info, https://365info.kz/2021/02/chto-poleznogo-bylo-v-skandalnom-zakonoproekte-o-bytovom-nasilii ^[15] Radio Azattyk, В Нур-Султане группа матерей потребовала «разъяснить» законопроект о бытовом насилии, January 2021,  https://rus.azattyq.org/a/31050272.html [16] Sputnik, Токаев прокомментировал нашумевший проект закона о семейно-бытовом насилии, https://ru.sputnik.kz/society/20210121/16095219/tokaev-proekt-zakon-o-semeyno-bytovom-nasilii.html [post_title] => Қазақстандағы баламалы оңшыл топтар: олар тұрмыстық зорлық -зомбылыққа қарсы күрес туралы заң жобасының күшін жоюға қалай қол жеткізді [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d2%9b%d0%b0%d0%b7%d0%b0%d2%9b%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%d0%b4%d0%b0%d2%93%d1%8b-%d0%b1%d0%b0%d0%bb%d0%b0%d0%bc%d0%b0%d0%bb%d1%8b-%d0%be%d2%a3%d1%88%d1%8b%d0%bb-%d1%82%d0%be%d0%bf%d1%82%d0%b0%d1%80 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-01 18:34:02 [post_modified_gmt] => 2021-10-01 17:34:02 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6102 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [15] => WP_Post Object ( [ID] => 6105 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 15:01:29 [post_date_gmt] => 2021-09-30 14:01:29 [post_content] => 2020 жылдың 24 сәуірінде Қазақстан Республикасы Парламентінің төменгі палатасы Мәжілісте «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне отбасы және гендерлік саясат мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасын қарауға кірісті. («Заң жобасының алғашқы нұсқасы»).^[1]  Заң жобасы «Ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы» 2009 жылғы 8 желтоқсандағы Заңға («Заң») өзгерістер енгізуді ұсынады:  

1. Заңның бүкіл мәтінінде «гендерлік теңдік» термині «жынысына байланысты теңдік» деген сөздермен ауыстырылсын.
2. Заң преамбуласына өзгерістер енгізу («Бұл Заң ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктерін қамтамасыз ету саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді және мемлекеттің барлық саласында гендерлік теңдікке жағдай жасаудың негізгі принциптері мен нормаларын белгілейді») мынадай редакцияда жазылсын:» Бұл Заң ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктерін қамтамасыз ету саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді және өмірдің барлық саласында гендерлік теңдікке қол жеткізудің негізгі принциптері мен нормаларын белгілейді».
3. 1 -баптың [Заңда қолданылатын негізгі ұғымдар туралы] бірінші абзацының күші жойылсын (“1) гендер - бұл ерлер мен әйелдер арасындағы қарым -қатынастың әлеуметтік аспектісі, ол өмірдің барлық саласында көрінеді”).
4. 1 -баптың («2») екінші абзацына өзгерістер енгізу үшін гендерлік теңдік - ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктеріне, сондай-ақ саяси, экономикалық, әлеуметтік, қоғамдық және мәдени салаларға қатысуға нақты қол жеткізуге кепілдік беретін құқықтық мәртебе. «) былайша оқыңыз:» 2) жыныстық қатынас бойынша теңдік - өмірдің барлық саласында еркек пен әйел жынысы өкілдерінің тең нәтижеге қол жеткізу мүмкіндіктерін белгілейтін жалпы және арнайы құқықтардың болуы».

  2020 жылдың 6 маусымында Заң жобасы бойынша жұмыс тобының екінші отырысында авторлар түзетулерді қолдады және әрі қарай «гендерлік теңдік» терминін «ерлер мен әйелдердің теңдігіне» ауыстыруды ұсынды, оны өмірдің барлық саласында ерлер мен әйелдердің іс жүзінде теңдігіне қол жеткізуге кепілдік беретін жалпы және арнайы құқықтардың «бар болуы» деп анықтады».   Заң жобасының «негіздемесі мен тәсілі» жобасында авторлар түзетулер Әйелдерге қатысты кемсітуді жою туралы конвенцияның (а) «а» тармағының («CEDAW» немесе «Конвенция») 2 -бабының «а» бөлігін іске асыруға арналған деп мәлімдеді. «Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілеріне гендерлік талдау ұсынымы», онда «гендерлік теңдік - бұл нормативтік құқықтық санат емес, әлеуметтану санаты» деген қорытындыға келді.   Алайда, CEDAW комитетінің өзі Конвенция жынысына байланысты кемсітушілікке тыйым салумен қатар, «гендерлік кемсітушілікті қамтиды» деп баса айта келіп, 2019 жылдың қарашасында Қазақстанды «Ерлер мен әйелдердің тең құқықтары мен тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы» Заң және Заңның «тиімді қолданылуын» қамтамасыз ету және оны халықаралық танылған барлық тыйым салынған негіздерді қамтитын «кемсітушілікке қарсы кешенді заңнаманы» қабылдаумен және толықтыру үшін арнайы ұсынылған «гендерге байланысты кемсітуге тыйым салынғандығы үшін» мақтады.^[2]   Осы өзгерістердің бастамашысы, депутат Ирина Унжакова өзінің сұхбатында 50 түрлі жыныс бар екенін және заң шығарушылардың екі жынысты: ерлер мен әйелдерді ғана қалпына келтіруге ұмтылатынын айтты. Сондай -ақ, депутаттар заңнамалық инновациялар «үздік халықаралық тәжірибеге» негізделгенін баса айтты.   Заң жобасына енгізілген түзетулер аса алаңдаушылық туғызады, себебі олар «гендер» ұғымын ұлттық заңнамадан мүлдем алып тастап, «гендерлік теңдік» терминін «жынысына негізделген теңдік» немесе «әйелдер мен ерлер теңдігі» тұжырымдамасымен алмастырған. «Гендер» мен «жыныс» ұғымдарының бір-бірін алмастыруға болмайтынын ескере отырып, заң жобасының ықтимал салдары теңдікке, кемсітпеушілікке және Қазақстанда тұратындардың, әсіресе әйелдердің, гендерлік, жыныстық сәйкес келмейтіндер мен трансгендерлердің құқықтарын пайдалануына нұқсан келтіруі мүмкін.   Қазақстанның азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 2-бабы мен Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактіге (ICESCR) және CEDAW-тің 1-бабына сәйкес адам құқықтары бойынша Қазақстанның халықаралық міндеттемелері теңдікті қамтамасыз ету міндетін қамтиды, яғни кемсітушілікті болдырмау, оның көмегімен гендер жыныстық категориямен қатар қорғалатын сипат болып саналады. Адам құқықтары жөніндегі халықаралық заңға қайшы келетін түзетулердің көпшілік назарына ұсынылуы және қазақстандық заң шығарушылардың адам құқықтары жөніндегі халықаралық міндеттемелерді орындауға оң талпыныс ретінде көрсетілуі - бұл нақты бұрмалаушылық.   «Үздік халықаралық тәжірибе» мен заң шығарушылар келтірген 50 түрлі гендерлік талап Еуропадағы, Америкадағы және посткеңестік кеңістіктегі бірнеше елдерде «гендерлік идеологияға» бағытталған консервативті лоббистік топтардың қолдауымен оңшыл риторикадан туындап отыр және ол жалпы қабылданған немесе адам құқықтары аласындағы халықаралық стандарттар мен тәжірибенің келісімшартына негізделмейді.^[3]   2019 жылы Найробиде өткен ICPD25 саммитінде Қазақстан әйелдерге қатысты зорлық -зомбылық пен тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу мен онымен күресу туралы Еуропалық Кеңестің конвенциясын («Стамбұл конвенциясы») ратификациялауға міндеттеме алды, ол негізінен «әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың құрылымдық сипатын гендер ретінде мойындайды», «гендер», «гендерлік зорлық-зомбылық» және «гендерлік теңдік» анықтамаларына негізделген әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың алдын алу мен онымен күресу үшін осы уақытқа дейін ең толық құқықтық базаны қамтамасыз етеді.^[4] Заң жобасына ұсынылған түзетулердің осы соңғы халықаралық міндеттемеге сәйкес келмеуі оның сыртқа бағытталған сипатын көрсетеді. 2021 жылы 12 мамырда Әділет министрлігінде азаматтық қоғам үкіметтің жалпы алғанда, бұл «дәстүрлі құндылықтарға» қайшы келді және LGBTQ + құқықтарын қорғау міндетін жүктеді деп Стамбұл конвенциясын ратификациялау міндетінен бас тарту ниетін жариялаған Ішкі істер министрлігінің өкілдерімен БҰҰ ұсыныстарының орындалуын талқылау үшін дөңгелек үстел өткізді.   «Гендерді» ұлттық заңнамадан алып тастау бастамасы-әйелдер мен LGBTQ + адамдарының құқықтарына бағытталған және Қазақстанда жыныстық және репродуктивті құқықтарға қарсы теріс реакция тудыру мақсатындағы мемлекет ұйымдастыратын «гендерге қарсы» іс-шаралардың тағы бір мысалы. Бұл 2015, 2018 және 2021 жылдары^[5]  «гей-насихатқа» тыйым салуға бірнеше рет жасалған әрекеттен кейін: кәмелетке толмағандар арасында «дәстүрлі емес жыныстық бағдар» туралы ақпарат таратуға тыйым салу; трансгендерлердің заңды гендерлік тану құқығын пайдалануға шектеу қою;^[6] жақында қазақстандық заң шығарушылардың жаңа Денсаулық кодексіне жыныстық тәрбиенің қандай да бір түрін енгізуге ұсынылған мерзімінен бұрын енгізілген түзетулерді қабылдаудан бас тартуы;^[7]  және отбасылық зорлық-зомбылыққа қарсы және қорқытуға қарсы жаңа заң, 2020-2021 жылдардағы парламенттік сессия кезінде түзетулерге қарсы жұмылдырылған топтарға ұсынылған^[8]. Соңғы топтардың аргументтері арасында жыныстық білім беру «балаларды гендерлік ауысуға итермелейді» және қорқыту ұғымын анықтау «балалардың гей мен лесбиян болып өсуіне» әкеледі деген пікірлер бар.   2021 жылы Factcheck.kz пен Masa Media бірлескен журналистік зерттеу Қазақстанда осындай теріс реакция тудыратын топтардың келісімді әрекет ететінін көрсетті, сонымен қатар вакцинацияға қарсы күрес туралы жалған ақпарат таратуда. ^[9] Бұл сондай -ақ топтардың ашық емес қаржыландыруды пайдаланатынын, ресейлік әріптестерімен трансұлттық байланыстары бар екенін, сондай-ақ үкіметпен байланысы бар екенін көрсетеді, бұл олардың тиісті парламенттік жұмыс топтарындағы орындарын қамтамасыз етеді.   Қазақстандық заң шығарушылардың «гендерлікке қарсы» заң жобасын қабылдауы мен отбасылық зорлық-зомбылыққа, қорқытуға және жыныстық және репродуктивті құқықтарды насихаттауға қарсы заңнаманы қабылдамауы арқылы Қазақстан «гендерлік идеологияға» қарсы онжылдықтар бойғы Орталық және Шығыс Еуропаны, Ресей мен посткеңестік аймақты шарпыған консервативті тенденция мен ғаламдық реакцияны ұстануда. Бұрын гендерлік мәселелерге бағытталған заңнамалық және саяси өзгерістер мемлекеттік институттар арқылы жасырын түрде жүзеге асатын болса, енді олар ұйымдасқан консервативті топтар мен жеке адамдардың көмегімен құқықтар мен қоғамдық қатысу тілін қолдана отырып қорғалуда және ашық түрде насихатталуда. Заң шығарушылардың мұндай топтардың адам құқықтары жөніндегі халықаралық құқық бойынша мемлекет міндеттемелеріне нұқсан келтіретін талаптарына қатысты әрекеті алаңдатарлық белгі болып табылады.   Алма-TQ жергілікті трансгендерлер тобының 2020 жылы жүргізген зерттеуі көрсеткендей, респонденттердің 80 пайызы жыныстық сәйкестігіне байланысты кемсітушілікке немесе зорлық-зомбылыққа, 70 пайызы психологиялық зорлық-зомбылыққа, транссексуал адамдардың үштен бірі зорлық-зомбылыққа ұшыраған.^[10] Заң тарапынан іс жүзінде қорғаныс болмаған жағдайда, заң жобасының қабылдануы сөз бостандығы кеңістігін қысқартуды, әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық пен жеккөрушіліктің өршуін, гендерлік-гетерогенді, гендерлік үйлесімсіз және трансгендерлікті, қазірдің өзінде қудалауға ұшырауды және қудалау қаупі, әділдікке, денсаулық сақтауға, білім алуға және жұмысқа орналасуға күнделікті зорлық -зомбылық пен кемсітушілікке ұшырауы мүмкін екенін көрсетті.^[11]   2021 жылғы гендерлік теория бойынша өзінің соңғы баяндамасында БҰҰ-ның жыныстық бағдар мен гендерлік сәйкестілікке негізделген зорлық-зомбылық пен кемсітуден қорғау жөніндегі тәуелсіз сарапшысы (SOGI) Виктор Мадригал-Борлоз бұл мәселені заңдық негізде танудың болмауын мойындау мемлекеттің міндеті екенін баса айтты. Жыныстық ерекшеліктер мен гендерлік сәйкестік SOGI-ге негізделген зорлық-зомбылыққа, жеккөрушілікке және құқықтардың бұзылуына ықпал етеді және әйелдердің құқықтарына қатер төндіретін оқиғалар транс-гендерлік өзгешелігі бар адамдарға қатысты кемсітушілік стереотиптерді сақтайды.^[12] Осыны ескере отырып, сондай-ақ халықаралық құқық туралы заңға сәйкес жеке субъектілердің қызметіне жауап беретін мемлекеттер, теріс гендерлік реакциялар үшін жауапкершіліктің ауысуына көшу және әйелдер мен LGBTQ + құқықтарының жалғасып келе жатқан мәселелерін  антигендерлік жекеменшік топтарға беру арқылы мемлекеттің ұлттық заңнамада бекітілген осы құқықтарды нақты мойындауға әрекет етпеуі, Қазақстан үкіметі мен заң шығарушыларын адам құқықтарын құрметтеу, қорғау және орындау жөніндегі халықаралық міндеттемелерінен босатпайды.^[13]   ICCPR (АХҚО) 25-бабына және Қазақстан Конституциясының 33-бабына сәйкес қоғамдық істерге қатысу құқығынан айырмашылығы, тұрмыстық зорлық-зомбылық пен жыныстық қатынас туралы заңнаманы күшейтуге бағытталған түзетулермен бірге «гендерлікке қарсы» заң жобасын әзірлеу және репродуктивті құқықтар пандемия мен жалпыұлттық карантин жағдайында ашықтық аз немесе мүлдем жоқ және тәуелсіз азаматтық ұйымдар мен тиісті тәжірибесі бар өкілдердің аз қатысуы арқылы қабылданбады.^[14] Бұл тағы да уақыттың кездейсоқ таңдалмағанын көрсетеді, керісінше, заң шығарушылар Еуропа мен Ресейде өркендеп келе жатқан консервативті ғаламдық реакцияны «қуып жету» үшін қоғамдық бақылаудан құтылу мүмкіндігін пайдалануға қолайлы уақыт деп есептейді. Қолданыстағы ұлттық гендерлік механизммен және 2000 жылдары Қазақстанда экономикалық қайта құруды толықтырған донорлық либералды жобаның бір бөлігі ретінде орнатылған қосымша механизмдермен бірге Қазақстандағы неолибералдық реформалар жобаларының тәуелді сипатының әлеуметтік-саяси әсерін көрсетеді.^[15]   Ұсыныстар Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мемлекет:

• «Гендер» ұғымын ұлттық заңнамадан толығымен алып тастау және «гендерлік теңдік» терминін «жынысына негізделген теңдік» және/немесе «ерлер мен әйелдердің теңдігі» деген сөздермен алмастыру үшін Заң жобасына енгізілген түзетулерден бас тарту. Барлық ұлттық заңнамалар мен тәжірибеде «гендерлік» және «гендерлік теңдік» ұғымдарын қалпына келтіру және нығайту;
• ICCPR және ICESCR 2 баптарының ережелеріне, CEDAW 1 бабына және тиісті шарттық органдардың ұсыныстарына сәйкес, теңдік пен кемсітпеушілікке қатысты адам құқықтары бойынша халықаралық міндеттемелерді орындау;
• Заң жобасы мен онымен байланысты басқа да жобаларды одан әрі талқылаудың барлық кезеңдерінде гендерлік теңдік, кемсітушілікке жол бермеу, жыныстық және репродуктивті құқықтар туралы тиісті білімі бар тәуелсіз азаматтық қоғам ұйымдарымен және белсенділермен кеңесу;
• Гендерлік теңдік, кемсітушілікке жол бермеу және тәжірибесі бар тәуелсіз азаматтық ұйымдар мен белсенділердің қатысуымен мемлекеттік органдар мен қалың жұртшылық арасында «гендерлік» және «гендерлік теңдік» ұғымдарын түсіндіру үшін кең ақпараттық науқан жүргізу. Жыныстық және репродуктивтік құқықтар, сондай-ақ консервативті лоббистік топтар қауымдастықтарға дұрыс емес ақпарат беру үшін және гендерлік теңдік, әйелдер құқықтары мен LGBTQ + ілгерілеуіне нұқсан келтіру үшін қолданатын «гендерлік идеология» деп аталатын шараларға қарсы дұрыс әрекет жасау;
• Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық пен тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу және оған қарсы күрес жөніндегі Еуропа Кеңесінің Конвенциясын ратификациялауды жеделдету, сонымен бірге Конвенцияның негізгі принциптерін құрметтеу және «гендерлік теңдікті» қолдау және «гендерге негізделген зорлық -зомбылықтың» алдын алу; және

  Мемлекеттік және жеке скторларды, соның ішінде мобилизацияланған гендерлік топтарды жалған ақпарат таратқаны үшін, ашық емес қаржыландыру схемаларын қолданғаны үшін, олардың өшпенділікті, зорлық-зомбылықты қоздыратын, адам құқықтарын шектейтін трансұлттық желілермен байланысын тергегені үшін жауапкершілікке тарту және әйелдер құқықтары мен LGBTQ +қарсыластарына қолжетімділікті тоқтату үшін, оң шаралар қолдану.   Aigerim Kamidola is an independent consultant in international human rights law, researcher, a Visiting Scholar at the Institute for the Study of Human Rights at Columbia University. Her expertise spans across-the-board grassroots advocacy work at national and international (UN, OSCE, EU) levels, including: monitoring and documenting discrimination and hate crimes against women on the basis sexual orientation and gender identity; engagement with national justice and judicial authorities as well as UN treaty bodies, special procedures and Universal Periodic Review mechanisms (shadow reporting, thematic reporting, national consultations, follow up procedure, individual communications); drafting road maps for the implementation of UN recommendations; conducting thematic grassroots research; analysis of existing legislation and draft bills (including so-called ‘anti-gender’ and ‘gay propaganda’ bills, ‘List of banned jobs for women’); provision of legal support on LBQT* women’s rights, discrimination, freedom of assembly and association cases. Aigerim has academic background in international human rights law and interdisciplinary studies with prior experience in strategic litigation, provision of direct support to human rights defenders, and capacity building in Central Asia and the wider post-Soviet region. Aigerim is a graduate of the Edinburgh Law School and Al-Farabi Kazakh National University. She also holds a joint master’s degree in international human rights policy and practice from the Pedro Arrupe Human Rights Institute, the University of Gothenburg, and the University of Roehampton.   Image by Francisco Anzola under (CC).   ^[1] Parliament of the Republic of Kazakhstan, accessible at: http://www.parlam.kz/ru/mazhilis/itreceived ^[2] Committee on the Elimination of Discrimination against Women, Concluding observations on the fifth periodic report of Kazakhstan, CEDAW/C/KAZ/CO/5, November 2019, https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CEDAW/C/KAZ/CO/5&Lang=en ^[3] Claire Provost, Tatev Hovhannisyan, ‘Home-grown’ European funding for religious extremism overshadows foreign cash, openDemocracy, June 2021, https://www.opendemocracy.net/en/5050/home-grown-european-funding-for-religious-extremism-overshadows-foreign-cash/?fbclid=IwAR2bGfboYkfHy6j1vO7ZEyddnCAj43T7EOnsOjM6h-YWEAv_CyZtfGi46mo; Claire Provost, Nandini Archer, Revealed: $280m ‘dark money’ spent by US Christian right groups globally, openDemocracy, October 2020, https://www.opendemocracy.net/en/5050/trump-us-christian-spending-global-revealed/ ^[4] New Bill in the Republic of Kazakhstan on prevention and response to gender-based violence and ratification of Istanbul Convention, November 2020, https://www.nairobisummiticpd.org/region/kazakhstan; Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence, Preamble, May 2011, https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/090000168008482e; Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence, Articles 2 and 3, May 2011 https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/090000168008482e ^[5] Law ‘On protection of children from information harming their health and development’, 2015; Ministry of Information and Communication of the Republic of Kazakhstan, the Instruction ‘On Classification of Informational Products’ and ‘Methodology of Defining Informational Products for Children (Not) Harming Their Health and Development’, 2018 ^[6] Aisha Zhenishbekova, Kazakhstan: New Rules of Gender Transitioning Make it Difficult to Access Medical Assistance, CABAR.asia, April 2021, https://cabar.asia/en/kazakhstan-new-rules-of-gender-transitioning-make-it-difficult-to-access-medical-assistance ^[7] Юна Коростелёва, Сексуально непросвещенные, Vlast.kz, May 2020, https://vlast.kz/obsshestvo/39711-seksualno-neprosvesennye.html ^[8] Viktoriya Kim, Kazakhstan’s Domestic Violence Survivors Push for Legal Protections, Human Rights Watch, December 2020, https://www.hrw.org/news/2020/12/22/kazakhstans-domestic-violence-survivors-push-legal-protections; Маншук Асаутай, Проект о противодействии семейному насилию. Чем вызваны споры? Радио Азаттык, January 2021, https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-new-draft-domestic-violence/31062716.html; Амина Чайа, Что такое буллинг и нужен ли Казахстану закон о нем? masa.media, April 2021, https://masa.media/ru/site/bulling-zakon-kazakhstan#mcetoc_1f37eqkff1q ^[9] Досье: Кто стоит за лоббированием отмены законов и распространением конспирологии в Казахстане, Factcheck.kz, February 2021, https://factcheck.kz/socium/dose-kto-stoit-za-lobbirovaniem-otmeny-zakonov-i-rasprostraneniem-konspirologii-v-kazaxstane/?fbclid=IwAR2Pc0pBtkn32NU4srS1O59qTst4rcBEWlmF_eE09oz6-ttMTH4Vupqhtug Кто стоит за лоббированием отмены законов и распространением конспирологии в Казахстане, masa.media, February 2021, https://masa.media/ru/site/kto-stoit-za-lobbirovaniem-otmeny-zakonov-i-rasprostraneniem-konspirologii-v-kazakhstane#mcetoc_1ev9f7fab3n ^[10] Alma-TQ Initiative Group, Мы живём, пока нас не видят, 2020, https://www.alma-tq.org/biblioteka ^[11] Alternative Report on Implementation of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women in Kazakhstan to the Fifth Periodic Report by the Kazakhstan, January 2019, https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=INT%2fCEDAW%2fCSS%2fKAZ%2f33738&Lang=en ^[12] UN Human Rights Council, Report of the Independent Expert on protection against violence and discrimination based on sexual orientation and gender identity, A/HRC/47/27, June 2021, https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G21/123/16/PDF/G2112316.pdf?OpenElement ^[13] Convention on the Elimination of Discrimination against Women, Article 2(e), December 1979, https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/cedaw.aspx ^[14] Constitution of the Republic of Kazakhstan, Article 33, August 1995, https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1005029 ^[15] Светлана Шакирова, Женское движение в Центральной Азии: “еще не” или “уже в прошлом?” Гендерные исследования, September 2006, http://d1019822.idhost.kz/site03/politol/8.php; Алтынай Камбекова, “Вызовы феминистской солидарности в Казахстане” in Голоса феминизма в центральной Азии. Сборник эссе, (Almaty: The Rosa-Luxemburg-Stiftung Central Asia, 2020), 75-85. [post_title] => «Гендерге қарсы» заң жобасы және Қазақстанның ғаламдық консервативті реакцияға жетуге «тырысуы» [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%b3%d0%b5%d0%bd%d0%b4%d0%b5%d1%80%d0%b3%d0%b5-%d2%9b%d0%b0%d1%80%d1%81%d1%8b-%d0%b7%d0%b0%d2%a3-%d0%b6%d0%be%d0%b1%d0%b0%d1%81%d1%8b-%d0%b6%d3%99%d0%bd%d0%b5-%d2%9b%d0%b0%d0%b7%d0%b0 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-30 15:04:56 [post_modified_gmt] => 2021-09-30 14:04:56 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6105 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [16] => WP_Post Object ( [ID] => 6064 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 00:08:42 [post_date_gmt] => 2021-09-29 23:08:42 [post_content] => Когда в начале 2020 года вирус COVID-19 распространился в Евразии, Эмомали Рахмон и его правительство выбрали политику отрицания кризиса в стране, которая продлилась больше 4-х месяцев. Затем 30-го апреля правительство признало, что в стране было зарегистрировано ограниченное количество случаев заболевания коронавирусной инфекцией (согласно официальным данным – 15 случаев заболевания). Такой низкий показатель шел вразрез с большим количеством сообщений местных жителей о людях с симптомами COVID-19 и о сложностях, с которыми они сталкивались, когда пытались получить медицинскую помощь. Эти сложности были связаны с отсутствием инфраструктуры и медицинского оборудования. Кроме того, поступали сообщения о том, что в больницах отказывались принимать пациентов с симптомами COVID-19 из-за того, что согласно неофициальным инструкциям ряда государственных служащих, существовала необходимость в снижении количества зарегистрированных случаев заболевания.   Меры, которую предпринял Таджикистан для разрешения кризиса COVID-19, вызывает много вопросов и выходит далеко за рамки неоспоримых трудностей, с которыми сталкивается любое правительство при реагировании на непредвиденные последствия пандемии. Точнее, это часть глубокого и длительного кризиса, который существует в медицинском секторе Таджикистана, и причин которому множество. Во-первых, медицинская система Таджикистана была ослаблена из-за плохой экономической ситуации в стране, которая подорвала способность правительства инвестировать в сектор социального обеспечения. Во-вторых, нехватка инвестиций также является результатом клептократической и нео-патримониальной практики режима, когда финансирование сектора здравоохранения столкнулось с защитой экономических и финансовых интересов политических элит, а также с гарантом выживания авторитарного политического режима.   Отрицание правительства и цензура До 30 апреля 2020 года – накануне визита Всемирной организации здравоохранения (ВОЗ) в Таджикистан – правительство систематически отказывало в регистрации каких-либо коронавирусных инфекций и вместо этого критиковало журналистов, которые писали на тему коронавируса, и обвиняло их в распространении паники среди населения. После того, как правительство признало наличие COVID-19 в стране, органы политической власти все равно продолжили преуменьшение значения последствий пандемии,– под конец июня 2020 года было зарегистрировано только 52 смертельных исхода.[1] Наконец, в конце января 2021 года правительство объявило о том, что вируса в стране нет. С начала января данные о коронавирусе в стране не изменились: согласно официальной статистике, в стране было 13 308 случаев заражения коронавирусом и 90 летальных исходов.[2]   Официальные заявления и цифры противоречат даже официальным государственным данным. Согласно сборнику, который Агентство по статистике готовит ежегодно, в 2020 году в Таджикистане скончались свыше 41 700 человек, что примерно на 8 650 человек больше, чем в 2019 году, и на 26% больше среднего числа смертей, которые регистрировались каждый год в период с 2015 по 2019 года; в то же время в Душанбе зафиксирован всплеск смертности на 38%.[3]   Впоследствии доказательства со стороны местного населения и медицинских работников еще раз поставили под сомнение полученную разницу. Местные врачи сообщили о трудностях, которые возникают при подтверждении диагноза на коронавирус. Медицинские службы Таджикистана не получили необходимое оборудование для повсеместного тестирования населения, а у больниц нет наборов тестов для подтверждения диагноза. Из-за этого достоверная оценка инфекций COVID-19 и количества смертей от COVID-19 являются маловероятными.[4]   Во-вторых, правительство жестко контролирует передачу информации о распространении болезни: в СМИ распространена цензура, а на население оказывается давление в виде штрафов за распространение "фейковых новостей" о пандемии. Штрафы налагаются и в случае, если кто-то сомневается в достоверности статистических данных. Также для снижения статистических данных правительство оказывает давление на медицинских работников, чтобы те выписывали пациентов с симптомами COVID-19 (например, с высокой температурой). В частности, такой подход правительство использовало перед приездом делегации ВОЗ.[5] Такие меры привели к спорам среди медицинского персонала. Медицинские работники стали увольняться. К примеру, руководитель Согдийской областной больницы, расположенной в Худжанде.[6] Некоторые врачи на условиях анонимности сообщили, что в качестве причины смерти тех пациентов, которые умерли от COVID-19, были указаны пневмония, туберкулез или свиной грипп. В больницах родственникам усопших отказали в выдаче тел тех, кто якобы умер от "пневмонии". Скончавшихся похоронили медицинские работники, которые были одеты в защитные костюмы.[7]   Влияние ослабленной системы здравоохранения Трудности, с которыми столкнулось правительство при преодолении кризиса COVID-19, в основном, возникли из-за затянувшегося кризиса. После обретения независимости правительство пообещало восстановить и модернизировать систему здравоохранения с помощью ряда реформ и программ, а также с помощью строительства больничной инфраструктуры. Самая последняя "Программа государственных гарантий оказания гражданам медицинской и санитарной помощи на 2017-2019 гг." предусматривала строительство больниц и медицинских центров по всей стране.[8] Однако эти улучшения, которые были анонсированы во многих программах, и о которых рассказывалось в государственных СМИ, шли вразрез с опытом, который пациенты получили в системе здравоохранения страны, ослабленной совокупностью инфраструктурных и политических факторов.   После обретения независимости таджикский режим столкнулся с тем, что ему пришлось реагировать на экономический и социальный кризисы, причиной которых стала внезапная утрата субсидий, которые до этого поступали со стороны Советского Союза. Местная система социального обеспечения практически зависела от этих субсидий. Другой причиной кризисов стала Гражданская война, которая нанесла значительный ущерб экономике страны. Несмотря на некоторый экономический прогресс, который с 2000-х годов стал проявляться через заметный рост ВВП и сокращение уровня бедности в стране, некоторые организации указали на первопричины медленного и незначительного улучшения системы здравоохранения. В частности, низкие расходы государства на здравоохранение составили 17 долларов США на душу населения.[9]   После распада Советского Союза не было инвестиций, и большинство медицинских учреждений, построенных в период с 1930-х по конец 1970-х, сильно обветшало. Несмотря на заявления правительства об обратном, во многих медицинских учреждениях по-прежнему стоит устаревшее оборудование, которое вышло из строя. Лекарств не хватает. Временами отключают электричество, воду и отопление, а канализационная система не функционирует должным образом. Полуразрушенное состояние медицинских учреждений и самоустранение властей подтолкнули жителей некоторых небольших городков и сельских районов к проведению ремонта или реконструкции своими руками.[10]   Состояние медицинских учреждений, расположенных в сельских районах, более плачевно, чем состояние медицинских учреждений, расположенных в городах. В большинстве сельских больниц работает только один врач, а в других медицинских учреждениях, как правило, работают молодые, неопытные медсестры, которым не хватает простых лекарств. Поэтому многие пациенты предпочитают не попадать к врачам и в местные медицинские центры, которые оказывают первую медицинскую помощь. Вместо этого они обращаются в более крупные городские больницы, которые специализируются на вторичной и третичной медицинской помощи. Однако это приводит к тому, что такие учреждения бывают переполнены. В них тоже не хватает медицинского персонала, а также недостаточно оборудования. Все это отрицательно сказывается на качестве предоставляемых ими услуг.   В горной и бедной стране доступ к медицинским учреждениям может быть затруднен. Многие жители живут в десятках километров от ближайших медицинских центров. Такая изоляция, хотя и не характерна только для Таджикистана, сильно ухудшается за счет системы дорог, которая находится в аварийном состоянии, и на которую влияют суровые зимние климатические условия. Также, после распада СССР система общественного транспорта ухудшилась, и сообщение с городами стало ограниченным.[11]   В чрезвычайных ситуациях доступ к больницам особенно важен. Парк скорой помощи старый. Машин не хватает, в том числе, и в крупных городах. Поэтому частный транспорт в виде неофициальных такси незаменим в тех случаях, когда необходимо добраться до медицинского учреждения, в том числе, когда у человека сердечная недостаточность или инсульт. Вызывает тревогу тот факт, что значительная часть населения, 30 % которого живут за национальной чертой бедности, не может позволить себе воспользоваться услугами частного такси.[12] Это приводит к тому, что жителям таких регионов, как ГБАО, приходится полагаться на местные медицинские центры, в которых не хватает специалистов и оборудования даже для таких случаев, когда существует серьезная угроза здоровью.[13]   Отсутствие подготовки и коррупция в органах административного управления Таджикистана Безусловно, трудности в решении вопросов, связанных с национальной системой здравоохранения, не являются специфическими для Таджикистана. Многие страны мира, в том числе и страны Евразии, изо всех сил пытаются реформировать и улучшить свою систему здравоохранения. Однако, трудности Таджикистана усугубляются нео-патримониальной практикой политического режима страны, при которой политическая и экономическая элиты тесно взаимосвязаны между собой, а иногда они даже совпадают. При такой практике управление медицинской системой частично основывается не столько на приоритетных потребностях в области здравоохранения, сколько на схемах коррупции и обогащения элит.   Полностью задокументированное незаконное присвоение доходов, которые семья президента и его приближенные получают от истощающихся ресурсов страны, главным образом поступающих от государственной алюминиевой компании и крупнейшего источника экспортных доходов "Талко", привело к сокращению инвестиций в сектор социального обеспечения, в том числе и в сектор здравоохранения. Более 10 лет назад бывший посол США сказал: "народ Таджикистана практически субсидирует "Талко" за счет того, что живет без надлежащих медицинских услуг, образования и электричества".[14] С тех пор президент усилил контроль над ресурсами страны и превратил Таджикистан в не что иное, как в государство, которым управляет семья. Все это привело к дальнейшему ухудшению системы социального обеспечения.^[15]   Во-вторых, сам медицинский сектор является источником дохода президентской семьи. Это также влияет на его управление и развитие. Например, строительство некоторых госпиталей или медицинских центров стало результатом скорее коррупции, нежели результатом стратегической цели здравоохранения. По утверждениям местных врачей и других лиц, после того, как бизнесмены, у которых нет опыта в сфере здравоохранения, дали взятки семье президента, им разрешили открыть медицинские учреждения.[16] Более того, значительная часть фармацевтического сектора контролируется членами семьи президента. "Сифат Фарма" и "Орион-фарм" – две компании, которые доминируют на фармацевтическом рынке Таджикистана, – принадлежат Парвине, дочери президента, и его сыну Рустаму Эмомали.[17] В результате этого, семья Рахмона и его близкие союзники смогли ограничить конкуренцию в фармацевтическом секторе и продавать лекарства по завышенной цене, в том числе, и во время кризиса COVID-19, когда цены на лекарства от легких форм заболевания возросли в семь раз, что стало источником дохода для семьи Рахмона, а также сделало более сложным доступ бедных семей к медицинским услугам.[18]   В-третьих, на управление медицинским сектором сильно повлияли меры, которые предпринял Рахмон для укрепления своего политического режима, а также предполагаемого династического перехода власти к его сыну Рустаму Эмомали. С этой целью Рахмон использовал авторитаризм и репрессии против оппозиции. В то же время oн создал себе имидж защитника благополучия граждан, а также приложил усилия к тому, чтобы противостоять тому изображению деградации системы социального обеспечения, о котором свидетельствовало местное население или сообщали в небольших оппозиционных СМИ. На этом фоне разумное объяснение инвестиций в медицинские учреждения заключается не столько в улучшении и сбалансированном развитии, сколько в том, что политические власти отмывают свою репутацию. Такой вывод можно сделать из многочисленных сообщений, в которых говорилось об улучшениях в медицинской инфраструктуре, но которые так и не были реализованы.  Например, несмотря на некоторые достижения "Программы государственных гарантий оказания гражданам медицинской и санитарной помощи на 2017-2019 гг.", информация о местоположении и дате открытия 560 медицинских учреждений, которые должны были быть построены, остается расплывчатой.[19] Вызывает удивление тот факт, что в стране, где достижения в секторе социального обеспечения обычно получают широкое освещение в провластных СМИ, пресса почти ничего не сказала о тех объектах, которые все-таки были построены. На самом деле, большая часть новых медицинских учреждений, о которых в последние 3 года сообщалось в прессе, не была частью этой программы, а стала результатом иностранной помощи, которая поступила в том числе и от Азиатского банка развития, Исламского банка развития, Российской Федерации, Японии или Турецкого агентства по сотрудничеству и координации (TIKA).   Об этом также свидетельствует географическая концентрация новых медицинских сооружений, которые в основном расположены в столице республики, где они по сравнению с отдаленными регионами наиболее заметны. Также, ряд медицинских сооружений находится в Хатлоне – место рождения Рахмона. Там в рамках программы на 2017-2019 годы построили семь из восьми медицинских центров. Помимо прочего, такой акцент на Хатлон является частью стратегии президента, которая заключается в обеспечении лояльности элит этого региона. После окончания Гражданской войны эти элиты оказывали ему сильную поддержку, однако из-за сокращения денег и ресурсов их политическое единство было подорвано.[20] Несмотря на законную важность развития инфраструктуры в столице или в Хатлонской области, географическая концентрация ограниченных средств подрывает развитие инфраструктуры в регионах, и даже вынуждает жителей некоторых сел и городков строить или ремонтировать медицинские центры за свой счет, в том числе и с помощью хашар (коллективный труд) – так произошло в Лолазор-2, (деревня в Вахшском районе Хатлонской области).[21]   COVID-19 против безопасности режима Способ, который правительство Таджикистана выбрало для управления кризисом, возникшим из-за COVID-19, прекрасно демонстрирует то, что для Рахмона основным приоритетом стало обеспечение безопасности своего политического режима в ущерб здоровью населения. Признание широкомасштабного распространения вируса на территории Таджикистана и, как следствие, введение карантина в стране (как и в большинстве других стран мира) создало значительный экономический и социальный риск, который, вероятно, поставит еще под большую угрозу легитимность и безопасность режима. Поэтому карантин ввели с запозданием и только на время.   Таджикистан уже несколько лет переживает социальный и финансовый кризисы. Независимые наблюдатели часто ставят под сомнение заявленные правительством масштабы экономического прогресса, рост ВВП и сокращение уровня бедности.[22] Более того, Всемирный банк отмечает, что экономика Таджикистана остается уязвимой к потрясениям извне.[23] Денежные переводы, которые поступали в Таджикистан от миллиона мигрантов, работающих в России, стали существенным вкладом в экономику страны. Одновременно с этим на протяжении последних 15 лет они поддерживали сохранность режима. Поэтому ограничение пассажирооборота, а следовательно, и миграции таджиков привело к росту безработицы в стране.   Из-за введенного в стране карантина произошло ослабление и даже неизбежное банкротство многих субъектов малого и среднего предпринимательства. Все это в дальнейшем повлияло на рынок труда в стране, и, следовательно, повысило риск социальной напряженности. Более того, это, вероятно, повлияло бы и на систему рантье Рахмона и элиты. В Таджикистане субъекты малого и среднего предпринимательства подвергаются большому налогообложению. Значительное сокращение их деятельности привело бы к сокращению доходов государственного бюджета, а также, возможно, правительству было бы тяжелее сократить налоговые льготы, предоставленные крупным компаниям, которые контролируются Рахмоном и региональной политической элитой, и являются важнейшим источником рантье.[24]   В конце концов, пересечение политики страны в области здравоохранения с нео-патримониальной и авторитарной политикой режима усилилось за счет своевременности событий. Кризис COVID-19 совпал с выборами президента, которые состоялись в ноябре 2020-го года. Наблюдатели ОБСЕ дали следующую характеристику происходящему: “обстановка, в которой проходили президентские выборы, характеризовалась жестким контролем со стороны государственных органов, давними ограничениями основных прав и свобод... Избирателям не было предложено подлинной политической альтернативы...Избирательному процессу не хватало убедительности и прозрачности”. Даже, если для того, чтобы предотвратить появление новой оппозиции, президент Рахмон сохранил жесткий авторитарный контроль над административной машиной и избирательным процессом, кризис, вызванный COVID-19, мог бы подорвать его официальное позиционирование себя в качестве гаранта экономического прогресса страны и предполагаемого благосостояния населения.   Влияние на население Логика приоритетности политики в ущерб здоровью в сочетании с авторитаризмом влияет на здоровье населения Таджикистана. Сначала отказываясь признать и минимизировать кризис COVID-19, а затем и противодействовать введению карантина в стране, правительство Таджикистана сделало ставку на формирование коллективного иммунитета. Также поступили и некоторые другие страны, среди которых и Швеция. Таким образом, правительство надеялось на снижение экономических и политических рисков, связанных с кризисом в области здравоохранения. Впрочем, стратегия шведского правительства подверглась критике.[25] Более того, в отличие от высокоразвитой шведской системы здравоохранения, система здравоохранения в Таджикистане развита слабо, и страна не смогла должным образом отреагировать на эпидемию; государственные СМИ распространили утверждение правительства о том, что страна обладает всеми необходимыми возможностями для того, чтобы отреагировать на кризис должным образом, но работники больниц из разных регионов заявили об обратном: они открыто сообщили об остром дефиците средств индивидуальной защиты (СИЗ) для медиков и других ресурсов, необходимых, в том числе, и для лечения пациентов.   Кроме того, непризнание кризиса замедлило распространение рекомендаций, инструкций и методов лечения COVID-19. Министр здравоохранения Олимзод утвердил временные рекомендации по профилактике, диагностике и лечению инфекции только 13 апреля. Поэтому отсюда следует, что протоколы по диагностике и лечению заболевания врачи получили только спустя 4 месяца после вспышки вируса. Хотя с того времени международная помощь помогла улучшить ситуацию в стране, изначальное отрицание кризиса привело к тому, что возникла существенная нехватка оборудования, которая вызывает опасения. Так, например, сообщили, что в Муминобаде, расположенном на юге Таджикистана, на 72 тыс. человек населения приходится только 1 аппарат искусственной вентиляции легких, который стоит в главной больнице Муминобада. [26]   Более того, тот факт, что правительство отрицало продолжение распространения вируса в стране привело к тому, что часть населения не восприняла риски заболевания всерьез, а также не предприняла необходимые меры предосторожности для предотвращения распространения коронавируса. Вероятно, ситуация усугубилась из-за того, что, несмотря на утверждения со стороны местного населения о наличии коронавируса в стране, 20 апреля 2020 года ВОЗ подтвердила заявление Рахмона о том, что в стране не было выявлено ни одного случая заболевания COVID-19. Впоследствии государственные СМИ широко распространили эту информацию.[27]   В довершение ко всему, кризис COVID-19 повлиял на то, что народу стало сложнее достать лекарства из-за того, что фармацевтический сектор страны не развит и является чрезмерно дорогим, а фармацевтический рынок контролируется элитами и членами президентской семьи. Несмотря на заявление Джамолиддина Абдуллозода, министра здравоохранения, которое он сделал в феврале 2020 года и неоднократные заявления чиновников о том, что предоставление медицинских услуг будет бесплатным, с пациентов брали около 200 долларов США за лечение легких заболеваний и 400-700 долларов США за лечение тяжелых заболеваний, среди которых был и COVID-19. В 2020 году народ оплатил почти две трети расходов на здравоохранение.^[28] Те представители населения Таджикистана, чья средняя заработная плата составляет 150 долларов США, не смогли позволить себе покупку лекарств или получение медицинских услуг, т.к. для них все это было очень дорого.[29] Больше всех пострадали большие семьи и семьи с более низким доходом. Их задолженность за оплату лечения возросла. В результате, кризис сделал более явным существенное неравенство между зажиточной элитой, у которой есть доступ к нескольким полностью оборудованным больницам, и большинством населения.   Выводы  В то время как одним из поводов для недовольства населения режимом стало отсутствие надлежащей системы здравоохранения в стране, много вопросов возникло к политике, которую проводит правительство, и которую в дальнейшем явно обозначили методы управления кризисом COVID-19. Несмотря на то, что количество умерших при подозрительных обстоятельствах увеличилось, президент Рахмон сначала полностью отрицал, а потом и недооценивал коронавирусные инфекции. Вероятно, все это еще больше подорвало доверие людей к режиму.[30] В то время как большая часть остального мира столкнулась лицом к лицу с кризисом и стала предупреждать о распространении заболевания, и, несмотря на то, что 16 марта ВОЗ опубликовала рекомендации о необходимости избегать массовых скоплений народа, президент Рахмон для продвижения своего режима в ходе своей избирательной кампании продолжил проведение крупных праздников и мероприятий, в том числе были проведены помпезные празднования Навруза, фестиваля тюльпанов и других праздников.   Несмотря на то, что правительство старалось вести пропагандистскую деятельность и скрывать информацию, большая часть населения все равно в курсе проблем, и люди противопоставляют нынешнюю неработающую систему здравоохранения бесплатной и относительно эффективной системе, к которой они привыкли во время существования советского режима. Это привело к тому, что многие граждане Таджикистана недовольны своим нынешним положением. Хотя эксперты в области здравоохранения и экономисты продемонстрировали неразрывную связь между плохим здоровьем, бедностью и недостаточным развитием, вероятно, что акцент Таджикистана на безопасности режима и клептократических интересах в ущерб сферы здравоохранения окажет долгосрочное негативное влияние на данный сектор и на развитие страны.[31]   Несмотря на трудности, которые возникают при оказании помощи авторитарным и коррумпированным режимам, международные доноры могли бы реально изменить ситуацию, несмотря на то, что у многих сейчас существуют только скромные инвестиционные возможности, благодоря небольшим целевым программам помощи, которые способствуют развитию медицинских структур на местах, особенно за пределами столицы; помощь можно оказать путем улучшения доступа к медицинским учреждениям, в том числе с помощью оказания помощи в развитии экстренных транспортных услуг, среди которых – машины скорой помощи; помощь можно оказать путем поддержки развития организаций гражданского общества, чья деятельность в настоящее время ограничена, но которые способствуют подотчетности в медицинском секторе; также помощь можно оказать путем повышения уровня осведомленности о состоянии медицинского сектора в Таджикистане на международном уровне.   Себастьян Пейруз, Доктор наук, научный сотрудник Программы изучения Центральной Азии Институтa европейских, российских и евразийских исследований (Университет Джорджа Вашингтона). Пейруз специализируется на политических системах Центральной Азии, экономических и социальных проблемах, исламе и религиозных меньшинствах, а также геополитическом положении Центральной Азии в отношении Китая, России, Индии и Южной Азии. Он является автором и соавтором ряда книг о Центральной Азии, в том числе: "Туркменистан. Стратегии силы, дилеммы развития" (Armonk: M. E. Sharpe). Также он опубликовал множество статей, часть из которых была опубликована в журналах "Europe Asia Studies", "Nationalities Papers", "China Perspectives", "Religion, State & Society", "Journal of Church and State".   Фотография Ninara под лицензией Creative Commons (CC).   [1] Радио Озоди, RFE/RL Investigation Finds, Tajikistan's Official Coronavirus Stats Don't Reflect Reality, Свободная Европа/ радио Свобода, июнь 2020 года, https://www.rferl.org/a/tajikistan-official-coronavirus-stats-don-t-reflect-reality-rfe-rl-investigation-finds/30692651.html [2] Свободная Европа/ радио Свобода, Tajik Mosques Reopen as Government Claims No New Coronavirus Cases, февраль 2021 года, https://www.rferl.org/a/tajik-mosques-reopen-as-government-claims-no-new-coronavirus-cases/31080795.html [3] Eurasianet, Tajikistan’s excess mortality data belie COVID-19 denialism, февраль 2021 года, https://eurasianet.org/tajikistans-excess-mortality-data-belie-covid-19-denialism [4] Радио Озоди, RFE/RL Investigation Finds, Tajikistan's Official Coronavirus Stats Don't Reflect Reality, Свободная Европа/ радио Свобода, июнь 2020 года, https://www.rferl.org/a/tajikistan-official-coronavirus-stats-don-t-reflect-reality-rfe-rl-investigation-finds/30692651.html [5] Tajikistan’s excess mortality data belie COVID-19 denialism. [6] Farangis Najibullah, As Coronavirus Infections Go From Zero To Hundreds In Days, Tajikistan's Hospitals Can't Keep Up, Свободная Европа/ радио Свобода, май 2020 года, https://www.rferl.org/a/overcrowded-hospitals-in-tajikistan-as-coronavirus-infections-go-from-zero-to-hundreds-in-days/30597899.html [7] Радио Озоди, Жертвы COVId-19 в Таджикистане. Расследование, июнь 2020, https://rus.ozodi.org/a/30690777.html; Радио Озоди, RFE/RL Investigation Finds, Tajikistan's Official Coronavirus Stats Don't Reflect Reality, Свободная Европа/ радио Свобода, июнь 2020 года, https://www.rferl.org/a/tajikistan-official-coronavirus-stats-don-t-reflect-reality-rfe-rl-investigation-finds/30692651.html [8] Себастьян Пейруз, Тревожное состояние системы здравоохранения в Таджикистане, IPHR, июль 2020 года, https://www.iphronline.org/new-report-the-alarming-state-of-the-healthcare-system-in-tajikistan.html [9] Смотрите веб-сайт Всемирного банка: https://www.worldbank.org/en/country/tajikistan/overview [10] Eelco Jacobs and Claudia Baez Camargo, Local health governance in Tajikistan: accountability and power relations at the district level, International Journal for Equity in Health, 19, 30 (2020). [11] Хурсанд Хуррамов, "В больницу за 40 км". Жители таджикских глубинок не имеют доступа к медицине, Радио Озоди, июнь 2019 года, https://rus.ozodi.org/a/29976795.html [12] Sam Bhutia, How economic growth in Tajikistan and Kyrgyzstan masks the plight of their poorest, Eurasianet, Eurasianet, декабрь 2019 года, https://eurasianet.org/how-economic-growth-in-tajikistan-and-kyrgyzstan-masks-the-plight-of-their-poorest [13] Eelco Jacobs and Claudia Baez Camargo, Local health governance in Tajikistan: accountability and power relations at the district level, International Journal for Equity in Health, 19, 30 (2020). [14]  Александр А. Кули и Джон Хизершоу. 2017. Диктаторы без границ: власть и деньги в Центральной Азии. Нью-Хейвен и Лондон: Издательство Йельского университета. [15] Джон Хизершоу и Парвиз Муллоджанов, Elite Bargains and Political Deals Project: Tajikistan Case Study, Stabilization Unit, февраль 2018 года. [16] Ариана, М. Джонмахмадов: Таджикская экономика – это семейное предприятие дочерей Э. Рахмона, июль 2012, https://ariana.su/?S=0.1207241307 [17] Елена Короткова, Эмомали Рахмона обвиняют в наживе на эпидемии коронавируса в Таджикистане, News Asia, июнь 2020 года, http://www.news-asia.ru/view/13889; Eurasianet, Таджикистан: паника из-за коронавируса ставит под угрозу страдающих другими болезнями, май 2020 года, https://eurasianet.org/tajikistan-coronavirus-panic-puts-sufferers-of-other-illnesses-in-grave-danger [18] Свободная Европа/ радио Свобода, In Tajikistan, COVID-19 Patients, Families Scoff At Pledge Of ‘Free Treatment’, февраль 2021 года, https://www.rferl.org/a/tajikistan-covid-19-coronavirus-free-treatment-scam-big-bills/31112946.html [19] TAJ News, С начала года в Таджикистане построили 7 медпунктов и одну больницу, декабрь 2018, http://news.taj.su/?p=24897 [20] Lawrence Markowitz, Tajikistan: authoritarian reaction in a postwar state, Демократизация, изд. 19, № 1, 2012, с. 98-119. [21]Cabar Asia, Таджикистан: жители сел жалуются на плохие условия в медицинских пунктах, 8 октября 2020 года, https://cabar.asia/en/tajikistan-rural-residents-complain-about-poor-conditions-of-the-healthcare-centers-photoreport [22] Cabar Asia, Политика противоречий в Таджикистане: риторика бедности и практика государственных торжеств, январь 2021 года, https://cabar.asia/en/the-great-discrepancy-of-tajikistan-the-rhetoric-of-poverty-and-the-practice-of-state-festivities [23] Смотрите веб-сайт Всемирного банка: https://www.worldbank.org/en/country/tajikistan/overview [24] Азия Плюс, Коронавирус в Таджикистане есть. Так считает таджикский политолог и объясняет, почему молчат власти, апрель 2020, https://asiaplustj.info/ru/news/opinion/20200416/koronavirus-v-tadzhikistane-est-tak-schitaet-tadzhikskii-politolog-i-obyasnyaet-pochemu-molchat-vlasti [25]  Kelly Bjorklund, Andrew Ewing The Swedish COVID-19 Response Is a Disaster. It Shouldn’t Be a Model for the Rest of the World, Time, октябрь 2020 года, https://time.com/5899432/sweden-coronovirus-disaster/ [26] Farangis Najibullah, As Coronavirus Infections Go From Zero To Hundreds In Days, Tajikistan's Hospitals Can't Keep Up

[27] Коронавирус в Таджикистане есть. Так считает таджикский политолог и объясняет, почему молчат власти.

[28] См. Всемирный банк, Информационный документ по проекту, март 2020 г., http://documents1.worldbank.org/curated/en/274761585067722387/pdf/Project-Information-Document-Tajikistan-Emergency-COVID-19-Project-P173765.pdf [29] Елена Короткова, Эмомали Рахмона обвиняют в наживе на эпидемии коронавируса в Таджикистане, Asia News, июнь 2020 года, http://www.news-asia.ru/view/13889; In Tajikistan, COVID-19 Patients, Families Scoff At Pledge Of 'Free Treatment' [30] Tajikistan’s excess mortality data belie COVID-19 denialism. [31] Дж. У. Линч, Г. Д. Смит, Г. А. Каплан и Дж. С. Хаус, Income inequality and mortality: importance to health of individual income, psychosocial environment, or material conditions, BMJ, изд. 320, апрель 2000 года. [post_title] => Застрявшая между недофинансированием, авторитаризмом правительства и коррупцией: система здравоохранения в Таджикистане и риски для населения [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%b7%d0%b0%d1%81%d1%82%d1%80%d1%8f%d0%b2%d1%88%d0%b0%d1%8f-%d0%bc%d0%b5%d0%b6%d0%b4%d1%83-%d0%bd%d0%b5%d0%b4%d0%be%d1%84%d0%b8%d0%bd%d0%b0%d0%bd%d1%81%d0%b8%d1%80%d0%be%d0%b2%d0%b0%d0%bd%d0%b8 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-29 19:18:15 [post_modified_gmt] => 2021-09-29 18:18:15 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6064 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [17] => WP_Post Object ( [ID] => 6066 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 00:07:24 [post_date_gmt] => 2021-09-29 23:07:24 [post_content] => Из-за COVID-19 и экономического кризиса в 2020 и 2021 годах в обществе появился целый ряд новых явлений и событий, значение и последствия которых нам еще предстоит осознать. Во время пандемии во многих странах активизировались гражданское общество и волонтерское движение, что также стало проявлением нового социального явления. Такая активность не является чем-то новым и необычным для западных демократических стран, но внезапный рост активности неправительственного сектора выглядит довольно необычным для развивающихся стран с переходной экономикой. Так же произошло и в других постсоветских странах с авторитарными или гибридными режимами, к которым относится и Беларусь, где в конечном итоге политика отрицания, которую ведет правительство, и активизация гражданского общества привели страну к крупномасштабным протестам против правительства. Более того, масштабы такого возобновления активности со стороны граждан выглядят вдвойне значительными в авторитарных государствах, где ранее казалось, что гражданская активность либо давно исчезла, либо вообще не существовала. Соответственно, возникает вполне естественный вопрос: как долго продлится возрождение гражданских институтов, которому мы все сейчас являемся свидетелями, и насколько серьезным окажется его влияние на современное общество (как в глобальном масштабе, так и в определенных регионах и государствах)?   Этот вопрос актуален и для таджикского общества, где во время пандемии имело место такое же повышение уровня гражданской активности. До недавнего времени казалось, что таджикский неправительственный сектор оказался в глубоком кризисе, и он совершенно не мог восстановить свое прежнее влияние (наподобие того влияния, которое было в середине 2000-х годов – время расцвета неправительственного сектора). Вопрос же в том: станет ли теперешний всплеск временным явлением, после которого все останется так, как это было до пандемии, или он приведет к ряду значительных и системных изменений в структуре и характере гражданского общества Таджикистана? И опять же, в этом случае мы говорим не только о Таджикистане, но и об изменениях, которые происходят в более глобальном порядке, которые назревали уже долгое время, и развитие которых просто подстегнула пандемия.   Таджикское гражданское общество в период пандемии. Главные направления и тенденции Существует множество определений гражданского общества, но чаще всего под гражданским обществом понимают все пространство, которое выходит за рамки правительства и официальных институтов, что фактически представляет собой всю область между человеком и правительством. Соответственно, в гражданское общество входят: НПО, общественные и политические организации, независимые СМИ, неформальные объединения граждан и так далее. Некоторые исследователи в гражданское общество также включают частные предприятия, и по большей части, сектор малого бизнеса.[1] Таким образом, гражданские институты выступают в качестве посредника между гражданами и государственной властью, а также защищают их права и представляют их интересы на уровне принятия решений.   В моменты кризиса и социальных потрясений, когда зачастую происходит так, что власти и официальные органы не могут охватить весь спектр возникших проблем и трудностей, активизируется, как правило, гражданское общество, которое и заполняет образовавшийся вакуум. Поэтому гражданские институты не только помогают властям, но и берут на себя некоторые их функций для того, чтобы удовлетворить потребности и запросы населения, которое пострадало от кризиса.   Именно это и происходит во всем мире, охваченном пандемией: такую картину можно наблюдать, начиная от стран западной демократии и заканчивая развивающимися странами, а также странами СНГ. На сегодняшний день даже самые развитые экономики оказались слабо подготовленными к пандемии, и даже самые эффективные правительства изо всех сил пытаются справиться с ее последствиями. В этих условиях рост гражданской активности выражается в быстром росте волонтерского движения, которое занимается сбором и распределением гуманитарной помощи, средствами на закупку продуктов питания и медикаментов, помощью врачам и больницам и прочее. Почти во всех странах гражданское общество усиливает и наращивает общественный контроль за деятельностью как местных органов власти, так и международных организаций, которые участвуют в борьбе с пандемией.   Теперь мы можем говорить о принципиальном различии между нынешним кризисом и теми кризисами, которые произошли до этого (к примеру, последний глобальный кризис случился в 2008 году) – конкретно речь может идти о совершенно новом уровне информационных технологий, онлайн и интернет пространстве, социальных сетях. Также различие касается совершенно иного уровня самоорганизации гражданского общества, который ясно прослеживался во время пандемии.   Более того, кажется, что COVID-19 придаст новый импульс развитию онлайн-технологий, что значительно ускорит направления и тенденции, которые на протяжении последних десятилетий втайне развивались в этой области. Речь идет об ускорении процесса распространения цифровых технологий в большинстве сфер общественной жизни – экономике, образовании, культуре, медицине, – а также о переходе значительной части информационных и бизнес-услуг в онлайн-пространство и т.д. Соответственно, во многих странах – особенно в авторитарных государствах – можно ожидать нового витка противостояния между политической властью и гражданским обществом. С одной стороны, ожившие институты гражданского общества постараются укрепить свои позиции в обществе и усилить свое влияние на процесс принятия решений. С другой стороны, власти всегда будут пытаться вернуть гражданское общество под свой строгий контроль и сократить пространство для социальной мобилизации и дискурса.   На сегодняшний день и отдельные эксперты, и ведущие международные организации наблюдают подобную тенденцию к новому витку противостояния и конкуренции, которые зародились между политической властью и гражданским обществом. Об этом один из экспертов ООН высказался следующим образом: “Ни одна страна или правительство не могут преодолеть этот кризис в области здравоохранения в одиночку, и я обеспокоен тревожными тенденциями и ограничениями, о которых сообщают представители гражданского общества во всем мире, в том числе связанными с их возможностью поддерживать эффективную борьбу с COVID-19”.[2]   Новые реалии – активизация гражданского общества в Таджикистане Таджикистан является одним из наиболее ярких примеров нового явления – на сегодняшний день мы стали свидетелями возрождения активности таджикского гражданского общества, что до недавнего времени казалось почти невозможным. Прежде всего, именно из-за характера развития ситуации с пандемией в стране: правительство слишком долго отрицало наличие коронавируса в стране, и это обострило ситуацию с ростом пандемии и увеличило количество заболевших по стране. Кроме того, как потом выяснилось, к кризису были совершенно не готовы таджикская экономика, система здравоохранения и система социального обеспечения.   В результате этого, в условиях очевидного провала официальной антикризисной программы таджикское гражданское общество сильно расширило свою зону деятельности, взяв на себя некоторые государственные функции и услуги. Условно этот процесс активизации гражданских институтов можно разделить на три основных этапа:   Первый этап, в основном, затронул информационное пространство. В этом случае первый и резкий рост уровня гражданской активности можно было уже заметить к марту – апрелю 2020 года, когда правительство все еще с пеной у рта отрицало присутствие коронавируса в стране. На фоне невнятной и неубедительной официальной статистики таджикский сегмент Интернета, независимые СМИ и социальные сети стали вовсю обсуждать государственную стратегию и подходы к борьбе с пандемией. В социальных сетях появились специальные группы (как закрытые, так и открытые), где велись жаркие дискуссии, в ходе которых под сомнение ставилась официальная статистика, а также предлагался ряд альтернативных фактов и данных.   Поэтому именно политика властей по сокрытию достоверной информации и была повинна в том, что возникла первая волна, в ходе которой произошла активизация таджикского неправительственного сектора. На данном этапе речь шла, главным образом, об инициировании публичного дискурса в интернет пространстве, который остается вне контроля правительства. И чем яснее становилось, что правительство замалчивает правду, тем сильнее становилась критика как в общественном дискурсе, так и в обществе в целом.   Второй этап, а именно активизация волонтерской деятельности, начинается уже после первой вспышки заболевания как в самом Таджикистане, так и в России, где проживает большинство таджикских мигрантов. В этот период различные группы граждан начали предпринимать более практические и публичные действия. Это происходило в условиях усугубляющегося кризиса и явного замешательства официальных органов Таджикистана, среди которых в первую очередь оказалось и Министерство здравоохранения. Процесс самоорганизации гражданского общества начался в виде формирования волонтерского движения – новое явление для страны. Даже в Гражданскую войну это явление не наблюдалось. Более того, на сегодняшний день речь идет о самоорганизации граждан, большая часть которых никогда не имела никакого отношения к политическим партиям, а также никогда не принимала участие в общественной деятельности.   С самого начала процесс самоорганизации общества вышел за рамки круга профессиональных НПО, которые, в основном, играли роль катализатора многих гражданских инициатив. Большинство гражданских инициатив в Таджикистане было организовано через Facebook и YouTube – традиционно эти платформы являются самыми популярными платформами среди представителей таджикской интеллигенции и гражданских активистов. В дальнейшем вокруг этих инициатив начали собираться и создаваться различные группы добровольцев, которые стали собирать продукты и средства индивидуальной защиты для врачей и обычных граждан. Быстро растущие группы и ассоциации волонтеров занимались приготовлением еды и закупкой продуктов питания для врачей, сбором средств для оплаты медицинских услуг для самых бедных и уязвимых семей, оказанием помощи на дому и т.д. Некоторые группы волонтеров попытались зарегистрироваться в качестве новых НПО. К примеру, в Худжанде благотворительный фонд "Океан из капель", который был создан на основе такой группы, со временем смог консолидировать часть этого движения в городе.   В Душанбе ряд НПО и новых общественных объединений встали во главе волонтерского движения. К ним относятся: "Офис гражданских свобод", "Можешь – Помоги", "СИЗ Душанбе" и "Пешрафт". Так, для сбора средств для нуждающихся во время пандемии коронавируса "Офис гражданских свобод" выпустил специальный QR-код. За месяц они собрали 2000 долларов США, а также помогли трем сотням человек продуктами питания и медикаментами – инициатива, которую повторили десятки и сотни волонтерских групп.[3] В Душанбе группы волонтеров и рядовых граждан начали кампанию по сбору средств для намеченных регионов страны. Они арендовали транспорт и легковушки для того, чтобы отправить лекарства и продукты врачам и нуждающимся из регионов. Общественные объединения Душанбе и группы волонтеров из регионов разработали ряд совместных инициатив. Таким образом, НПО из Душанбе брали списки, подготовленные волонтерами из регионов, и собирали необходимые продукты питания и медикаменты в соответствии с теми списками, которые у них были на руках; собранные вещи отправлялись в регионы, а там местные активисты их уже распределяли между наиболее нуждающимися группами населения. Более того, группы волонтеров создали свою систему прозрачности и подотчетности, которая особенно привлекательно выглядит на фоне практики и манеры работы соответствующих государственных ведомств. В большинстве случаев общественные группы проводят мероприятия по сбору и распространению средств настолько открыто, насколько это возможно; так, например, они ввели практику распространения специальных онлайн-отчетов и фотографий, где отражена информация о потраченных средствах и распределенных продуктах.   Особенно успешным оказалось волонтерское движение, которое сильно распространилось среди таджикских трудовых мигрантов. Они оказались в очень сложной ситуации из-за того, что в России начался карантин и экономический кризис. Несколько местных организаций мигрантов – среди которых "Центр таджиков в Москве", с таджикским правозащитником Иззатом Амоном во главе – начали серию крупномасштабных кампаний по сбору средств и гуманитарной помощи для того, чтобы оказать помощь трудовым мигрантам и их семьям, раскиданным по всей России. Также, в подобном движении впервые принимают участие волонтеры, которые до этого никогда не занимались общественной деятельностью. Среди них есть студенты и простые мигранты, большая часть которых уже получила российское гражданство. Как и в Таджикистане, активизация гражданской активности таджикской диаспоры в России происходит на фоне пассивности таджикского правительства и дипломатов, что вызывает резкую критику со стороны общества.   Также, на практике заработала система онлайн – обращений волонтерских организаций к правительству. К примеру, обращения касались требования оказать помощь трудовым мигрантам, которые во время пандемии COVID-19 остались за пределами страны, врачам и малому бизнесу, а также уязвимым слоям населения.   Ответ правительства Таким образом, с 2020 года Таджикистан и таджикская диаспора, находящаяся за рубежом, столкнулись с довольно-таки беспрецедентным явлением быстрой активизации гражданского общества и формирования волонтерского движения. Правительство Таджикистана оказалось совершенно не готово к такому новому общественному движению – особенно в условиях усиливающегося экономического кризиса. Первоначально правительство не знало, как отреагировать на такой "чисто гуманитарный" и аполитичный характер гражданской активности. Такая "путаница" произошла из-за того, что о значительной части социальной и гражданской активности заявлено в секторах, которые находятся вне контроля правительства: в основном, в интернете и онлайн-пространстве, а также среди трудовых мигрантов и членов диаспор, проживающих за рубежом.   Позднее правительство разработало комплекс ответных мер, которые были направлены на снижение уровня волонтерского движения, а также на снижение его влияния. Новая стратегия включает в себя следующий комплекс мер:   во-первых, правительство запустило воспитательно-просветительскую, информационную кампанию. С одной стороны, власти пытались замять достижения групп волонтеров. С другой стороны, для того чтобы уравновесить сложившуюся ситуацию, официальные СМИ развернули информационную кампанию по популяризации гуманитарной помощи со стороны правительства. Эту помощь предоставляли крупные компании, чиновники и государственные учреждения.   Более того, власти Таджикистана бросили дополнительные усилия на ограничение уровня гражданской активности: они оказывали давление на наиболее критически настроенных комментаторов, блокировали веб-сайты, а также ввели положения о "наказании за заведомо ложную информацию", об "эскалации паники" и т.д. Наиболее ярким и типичным примером такого давления стала кампания, направленная против легально зарегистрированных СМИ: в первую очередь против "Радио Озоди" (Свобода), которое распространило информацию о первых случаях заражения COVID-19 в Таджикистане, тем самым публично поставив под сомнение официальную статистику. Апрельское противостояние между правительством и "Радио Озоди" вышло на международный уровень и вызвало серьезную критику правительства со стороны международного сообщества. Ведущие американские сенаторы и общественные деятели сделали несколько совместных заявлений по этому поводу.[4]   Во-вторых, правоохранительные органы и органы безопасности Таджикистана активизировали свою деятельность за рубежом, чтобы нейтрализовать политическую оппозицию, которая нашла убежище в нескольких странах ЕС. Кроме того, их целью стали несколько крупных НПО и общественных организаций, которые специализировались на защите прав мигрантов в России. Особое внимание уделяется критически настроенным блогерам и владельцам закрытых каналов на YouTube, которые критиковали официальную стратегию борьбы с пандемией. За последние несколько лет в таджикском интернет сегменте появилась широкая сеть независимых онлайн-телеканалов и видеоблогов. Большинство этих частных СМИ принадлежат мигрантам и непрофессиональным журналистам, которые, в основном, специализируются на проблемах таджикских диаспор, находящихся за рубежом. По данным независимых СМИ, правоохранительные органы Таджикистана пытаются ограничить критику критически настроенных видеоблогеров посредством давления на их родственников, которые живут в Таджикистане. Правительство также принимает комплекс мер по контролю за доступом к независимым интернет-СМИ внутри Таджикистана. С 2018 года власти Таджикистана проводят неизменную политику по повышению стоимости доступа к интернету и услугам мобильной связи, а также по усилению государственного контроля над телекоммуникационным сектором страны. В частности, правительство ввело строгое ограничение на количество SIM-карт, доступных пользователю. В результате такой политики к октябрю 2019 года число пользователей сети Интернет в стране снизилось до 2,9 млн, а число пользователей мобильных телефонов снизилось до 6,2 млн – из этого числа только 4,5 млн пользователей были активными подписчиками.^[5]   В-третьих, с 2017 года правительство Таджикистана проводит множественные аресты и задержания наиболее критически настроенных блогеров, гражданских активистов и членов оппозиции. Скорее всего, в 2020 году это делалось для того, чтобы в преддверии президентских выборов были нейтрализованы голоса тех, чье мнение расходилось с мнением правительства. Но точно также правительство стало поступать и во время пандемии. В России местная полиция арестовала несколько гражданских активистов. Их депортировали в Таджикистан. Так, например, СМИ сообщает, что в последние годы российские власти сотрудничали с Душанбе по вопросу возвращения видных гражданских активистов и оппозиционеров на родину. Седи депортированных были Шобуддин Бадалов (2020, задержан в Нижнем Новгороде); Шарофиддин Гадоев (2019, похищен в Москве); Наимжон Самиев (2018, задержан в Грозном); и Кароматулло Шарипов (защитник прав мигрантов, 2017). Самый последний и печально известный случай задержки и депортации – случай с Иззатом Амоном, руководителем "Центра таджиков в Москве". Эта организация помогала гражданам Таджикистана зарегистрироваться в российских органах власти, а также найти жилье и устроиться на работу. Во время пандемии популярность Иззата Амона среди представителей таджикской диаспоры возросла: он организовал обширную и эффективную сеть, которая обеспечивала безработных мигрантов Москвы продуктами питания и лекарствами. Как и в других подобных случаях, перед самой депортацией Амона российский суд провел поспешные слушания, в ходе которых его лишили российского гражданства.   Кроме того, в отношении местных критически настроенных гражданских и религиозных деятелей правительство продолжило проведение полицейских расследований и арестов, т.к. с их помощью оно намеревалось ограничить потенциальный рост диссидентского движения внутри страны. Таким образом, в 2020 году примерно 70-100 человек обвинили в том, что они были членами организации "Братья-мусульмане" – эта организация запрещена в Таджикистане, и ранее о ее присутствии в стране никогда не сообщалось.[6] Совсем недавно, в апреле 2021 года, правительство задержало и допросило несколько известных религиозных деятелей сразу после того, как они выступили на церемонии похорон одного из самых выдающихся суфийских лидеров в стране.   Эта подавляющая политика негативно сказалась на международном рейтинге страны. В 2019 году Таджикистан занял 161-е место в ежегодном Всемирном индексе свободы прессы за 2019 год, который составляет и публикует неправительственная правозащитная организация "Репортеры без границ". Таким образом, по сравнению с 2018 годом, Таджикистан опустился на 12 позиций: в 2018 году Таджикистан занимал 149-е место из 180 стран.^[7]   Гражданское общество после пандемии: его политизация и перспективы на будущее На сегодняшний день одним из самых непростых вопросов является вопрос о том, как после пандемии будут развиваться отношения между возродившимся гражданским обществом и правительством – этот вопрос актуален не только для Таджикистана. Поэтому сейчас многие авторитарные режимы прилагают большие усилия для того, чтобы возродить контроль над гражданским обществом. Однако, безусловно, на этом пути правительство Таджикистана столкнется с рядом серьезных препятствий и новых проблем. Например:   во-первых, пандемия и связанные с ней социально-экономические последствия являются долгосрочным явлением – другими словами, эффект пандемии будет длиться довольно долго. Соответственно, чем сложнее будет социально-экономическая ситуация в стране, тем активнее будет гражданское общество и тем сложнее правительству будет загнать его в прежние рамки.   Во-вторых, уровень публичной критики правительства становится небывалым, и он быстро приобретает политический характер. Первые проявления политизации гражданского протеста можно было уже наблюдать несколько лет назад – во время первой фазы экономического кризиса (2014-2017 гг.), вызванного сокращением российского рынка труда и соответствующим снижением денежных переводов, которые поступали от мигрантов. Общественное недовольство накапливалось постепенно, и проявилось оно недавно – после того, как были произведены арест и депортация Иззата Амона, руководителя "Центра таджиков в Москве", о которых рассказывалось выше. Его арест вызвал серию протестов, а также было сделано несколько попыток организовать демонстрации и пикеты перед посольством Таджикистана в Москве.[8] А у оппозиционных онлайн медиа (Isloh.tj, Group-24, Минбари Муходжир/Трибуна мигранта) появились десятки тысяч новых фолловеров и подписчиков. На сегодняшний день у каждой онлайн-трансляции, тема которой связана с Иззатом Амоном и другой подобной тематикой, бывает, как минимум, 6-10 тысяч зрителей, плюс примерно 40-50 тысяч человек просматривают каждую программу после завершения прямого эфира.   Будущие масштабы и степень политизации общественного протеста зависят от правительства, а точнее, от того, какую тактику и стратегию изберут власти для того, чтобы разрешить социально-экономический кризис. Скорее всего, определенная часть гражданского общества, которая в основном критически относится к властям, все равно будет в той или иной степени политизирована. Вопрос лишь в том, затронет ли усиливающийся тренд политизации немалую часть населения, которая столько лет была вне политики.   Однако, перед таджикскими властями стоит еще одна серьезная задача – даже, если им удастся затормозить нынешний процесс политизации гражданского общества, гораздо сложнее будет снизить активность гражданских групп и институтов. Конечно, в ближайшем будущем власти смогут ограничить гражданскую активность жителей Таджикистана, которая будет проводиться вне сети Интернет; однако, этого будет недостаточно для того, чтобы предотвратить возможную политизацию социального и общественного протеста, который может произойти во всем таджикском обществе.   Как уже было сказано выше, дело в том, что нынешняя мобилизация гражданского общества в основном происходит онлайн: как в Таджикистане, так и за его пределами происходит объединение различных социальных групп и диаспор. Все это пространство находится вне контроля правительства, которое не в состоянии влиять на те процессы, которые происходят в сети. Более того, задолго до начала пандемии началось усиление процесса перехода общественного дискурса, СМИ и бизнес-структур в сеть и таджикский сегмент Интернета.   Поэтому пандемия только подтолкнула и ускорила эти процессы. В настоящее время трудно сказать, насколько серьезными окажутся изменения в структуре и характере гражданского общества Таджикистана, уровне его активности, а также уровне политизации социального протеста, которые произойдут после пандемии. Однако, в любом случае вполне возможно, что в довольно сжатые сроки политическая элита страны, а также все таджикское общество столкнуться с новой политической и социальной реальностью.   Рекомендации правительству:

• проводить тщательный мониторинг, исследования и анализ ситуации с пандемией в стране, а также обеспечивать распространение достоверной информации о ее дальнейшем развитии;
• обеспечить прозрачность и контроль за распределением гуманитарной помощи и медицинского оборудования среди медицинских работников и простых граждан;
• разработать ряд преимуществ и стимулирующих надбавок для медицинских работников, которые задействованы в мероприятиях и программах по предотвращению COVID. Такой ряд надбавок должен включать в себя соответствующие доплаты к заработной плате сотрудников, дополнительный оплачиваемый отпуск, премии, продвижения по службе и т.д.; и
• вовлекать новоявленные волонтерские и гражданские группы в государственные проекты и инициативы, которые направлены на предотвращение пандемии, и которые включают в себя деятельность по мониторингу ситуации, распределению гуманитарной помощи, оказанию поддержки социально уязвимым слоям населения.

  Парвиз Муллоджонов (Муллоджанов), Доктор наук, политолог и историк, старший советник International Alert в Таджикистане, а также приглашенный исследователь в EHESS (Высшая школа социальных наук), Париж. Ранее был приглашенным исследователем в Уппсальском университете, Швеция. Бывший председатель Правления Института "Открытое общество" – Фонд Содействия в Таджикистане, а также бывший член исследовательской группы EUCAM (Проект по мониторингу взаимоотношений между Европейским союзом и Центральной Азией). Был приглашенным профессором в колледже Уитмена (США), научным сотрудником в Kettering Foundation (США), а также приглашенным научным сотрудником Эксетерского университета (Великобритания), Гейдельбергского университета (Германия) и Высшей школы социальных наук – EHESS (Париж). Парвиз Муллоджанов работал в составе различных международных агентств и организаций, таких как Human Rights Watch/Хельсинки, УВКПЧ ООН, ПРООН, АБР, Фонд Сороса и International Alert. Парвиз Муллоджанов получил докторскую степень в исламских исследованиях в Университете Базель (Швейцария).   [1] См.: Дэвид Мэтьюз “Политика для народа: граждане в поисках своего места в политике”, издательство Иллинойсского университета, 1999 [2] Без участия гражданского общества правительства не справятся с пандемией, Новости ООН, апрель 2020 г., https://news.un.org/ru/story/2020/04/1376052 [3] Муслимбек Буриев, "Светлая" сторона пандемии: будет ли переосмысление гражданского общества в Таджикистане, CABAR Asia, август 2020 года, https://cabar.asia/en/silver-lining-of-pandemic-redefining-civil-society-in-tajikistan [4] Marco Rubio, Rubio, Risch, Menendez, Casey Send Letter to Tajikistan President Regarding Harassment of Tajik Journalists, октябрь 2019 года, https://www.rubio.senate.gov/public/index.cfm/2019/10/rubio-risch-menendez-casey-send-letter-to-tajikistan-president-regarding-harassment-of-tajik-journalists [5] Regnum, В Таджикистане назвали чмсло пользователей интернета и мобильной связи, Regnum, ноябрь 2019 года, https://regnum.ru/news/economy/2784254.html [6] Eurasianet, Tajikistan sees mass arrests ahead of elections, январь 2020 года, https://eurasianet.org/tajikistan-sees-mass-arrests-ahead-of-elections [7] Мумин Ахмади, "Репортеры без границ": В Таджикистане ситуация со свободой слова хуже, чем в Узбекистане, Радио Озоди, апрель 2019 года, https://rus.ozodi.org/a/29889466.html [8] Reuters, Dozens Detained in Moscow in Rare Migrant Rights Protest - Human Rights Group, апрель 2021 года, https://www.usnews.com/news/world/articles/2021-04-02/dozens-detained-in-moscow-in-rare-migrant-rights-protest-human-rights-group [post_title] => Гражданское общество Таджикистана во время пандемии и после нее: основные проблемы и перспективы развития [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%b3%d1%80%d0%b0%d0%b6%d0%b4%d0%b0%d0%bd%d1%81%d0%ba%d0%be%d0%b5-%d0%be%d0%b1%d1%89%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%b2%d0%be-%d1%82%d0%b0%d0%b4%d0%b6%d0%b8%d0%ba%d0%b8%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%d0%b0-%d0%b2 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-29 19:23:29 [post_modified_gmt] => 2021-09-29 18:23:29 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6066 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [18] => WP_Post Object ( [ID] => 6070 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 00:05:29 [post_date_gmt] => 2021-09-29 23:05:29 [post_content] => За последние десять лет почти каждая страна в Центральной Азии продемонстрировала свой суверенитет и независимость с помощью изменения архитектурного облика своей столицы и создания новых архитектурных символов свободы. Такая тенденция, направленная на уничтожение всего старого, не стала чем-то неожиданным или необыкновенным: с ее помощью можно попрощаться с советским прошлым и многими материальными объектами, которые связаны с ним. Так Нурсултан Назарбаев перестроил Нур-Султан (ранее Астана) и создал воспевающий президента город, в котором находится очень много памятников, олицетворяющих собой современную казахскую футуристическую архитектуру. В старом Бишкеке много зданий советской эпохи, однако, многие из них уже ветхие, и пока ничего не указывает на то, что их восстановят. Ашхабат, "город из белого мрамора", многим известен, как воплощение больших амбиций своих президентов – из постсоветского Ашхабата Сапармурат Ниязов и Гурбангулы Бердымухамедов создали город, величие которого подавляет сознание его граждан. В Ташкенте во время правления Ислама Каримова много зданий советского периода либо снесли, либо полностью реконструировали. Нынешний президент также стремится к тому, чтобы превратить Ташкент в современную бизнес Мекку.   Что касается Душанбе, то там уже тоже снесли много советских зданий. Они олицетворяли собой материальные объекты советского периода, которые "находились под рукой" и, разрушив которые, можно было стереть наследие прошлых поколений, чтобы заменить его памятниками, которые будут принадлежать поколениям, живущим при правлении Эмомали Рахмона. Бесконечные обращения к правительству Таджикистана с просьбой сохранить здания советского периода напоминают попытки переливания из пустого в порожнее. Однако, полезным может стать проведение анализа текущей ситуации, а также подготовка последующих рекомендаций для их реализации правительством Таджикистана и всеми лицами, которые заинтересованы в сохранении советского наследия в виде советских исторических зданий.   Сектор строительства и COVID-19 В настоящее время, пока свирепствует COVID-19, интересно рассмотреть вопрос о том, как правительство Таджикистана справляется с новой реальностью, и как в ней функционирует строительный сектор. 30 апреля 2020 года таджикские власти признали наличие вспышки пандемии коронавируса – они это сделали непосредственно перед официальным визитом миссии Всемирной организации здравоохранения (ВОЗ) в страну. Миссия ВОЗ собиралась провести расследование и выяснить, действительно ли правительство говорило правду о том, что в стране не было коронавируса. К концу января 2021 года Рахмон сообщил, что коронавирус в стране исчез.   Если принять во внимание то, что кривая заболеваемости и смертности резко выровнялась, можно предположить, что это заявление было сделано преждевременно.[1] Похоже на то, что правительство стремится к тому, чтобы снять большинство ограничений, введенных из-за борьбы с коронавирусом. Однако, это не должно сильно повлиять на душанбинский сектор строительства, т.к. во время пандемии люди по-прежнему сталкивались с принудительным выселением, а стройки закрывались только на время. [2] Например, реконструкцию базара Корвон (рынок в Душанбе) прекратили в начале пандемии только на три месяца. Позднее все строительные работы возобновили.   Облик таджикской столицы все еще меняется, впереди предстоит еще много разрушений и реконструкций. Из них большая часть затронет снос советских зданий и постройку новых правительственных зданий, новых резиденций для глав государств-членов ШОС, а также строительство новых отелей класса люкс, обычных жилых зданий, открытых аквапарков, базаров, памятников и т.д.   Система регистрации по месту жительства Большая часть изменений, которая касается облика столицы, связана не только со сносом прочных исторических и неисторических зданий, но и с проблемой принудительного выселения, которая становится все более острой из-за пережитка советской системы под названием прописка. Эта система регистрации по месту жительства является общей для всех стран Центральной Азии, но в Казахстане и Кыргызстане ее называют по-другому.   В Таджикистане система прописки используется для осуществления контроля за внутренней и внешней миграцией, а также за тем, как граждане Таджикистана выполняют свои обязанности по отношению к государству.[3] Прописка указывается в паспортах таджикских граждан. Однако, даже сегодня огромное количество людей живет без каких-либо идентификационных документов, а следовательно, и без прописки. Такая ситуация стала последствием Гражданской войны (1992-1997 гг.). Также, часто прописка и идентификационные документы отсутствуют из-за того, что большое количество людей либо безграмотны, либо они испытывают экономические трудности, и/ или у них нет официального разрешения на проживание в стране, что очень актуально для этнических узбеков или афганцев, которые много лет живут на границе между Таджикистаном и Узбекистаном.[4] Точное количество людей без паспорта неизвестно. И по этому поводу Кевин Аллен, представитель Управления Верховного комиссара ООН по делам беженцев в Таджикистане отмечает: "[...] Многие боятся обращаться в государственные структуры, опасаясь депортации и административного наказания."[5]   Отсутствие прописки у людей приводит к нарушению основных прав человека, среди которых: право на жилье, право на охрану здоровья, право на образование, право на обращение и доступ к информации, право на участие в общественной жизни, право голоса, право на труд, право собственности и т.д. Более того, отсутствие прописки приводит к безработице, бедности, мошенничеству и другим последствиям (в том числе, отсутствие получения социальной помощи от государства).  Без прописки люди становятся уязвимыми перед государством и перед теми, кто использует отсутствие легального статуса у этой части населения с целью наживы. Согласно статье 469 Кодекса Республики Таджикистан об административных правонарушениях, существует административное наказание за проживание без прописки.[6] Более того, установлен 15-дневный срок, в течение которого необходимо получить прописку.   В целом, таджикские чиновники не ограничивают количество людей, которые могут получить прописку с целью проживания в Душанбе или других городах Таджикистана. В основном, эта система используется в качестве универсальной формы государственного контроля за населением. Поэтому в Таджикистане люди без регистрации живут либо совсем без прописки, либо для того, чтобы воспользоваться социальной поддержкой государства и/или всеми основными правами, упомянутыми выше, они пытаются найти альтернативные способы, с помощью которых можно ее получить. Например, если у человека нет собственного жилья, то он или она пытается найти альтернативное жилье, где можно было бы получить прописку. Во многих случаях люди платят владельцам жилья, где делается прописка. В таких ситуациях невозможно получить свидетельство о рождении или паспорт, нельзя претендовать на пенсию и т.д.   Однако, бывают случаи, когда государство понимает, что получить прописку невозможно, но и тогда для разрешения ситуации ничего не делается. Такое происходит с сиротами, когда им исполняется 16 лет, и по закону они становятся совершеннолетними и могут покинуть детские дома. Этим детям не дают никакого жилья, и поэтому они не могут нигде зарегистрироваться, чтобы получить прописку. Навруз Одинаев, юрист и глава юридической компании "Химоя", отмечает, что "хозяева жилищ, где они временно проживают, часто отказываются их регистрировать".[7]   К другой категории населения, которая страдает от несовершенства государственной системы, относятся неимущие и обездоленные. У них нет возможности приобрести жилье и, как следствие, они не могут легально оформить прописку. В качестве примера служит случай Эльвиры Тумаровой, гражданки Таджикистана, которая вместе с матерью уехала на заработки в Россию и которую из-за просроченных документов депортировали обратно в Таджикистан. [8] Эльвире негде жить, и она болеет эпилепсией. Из-за болезни и отсутствия прописки женщина не может работать официально. И для того, чтобы выжить она вынуждена собирать шишки в одном из парков города и продавать их для растопки печей. Как-то из-за отсутствия паспорта и прописки Эльвира провела двое суток в изоляторе временного содержания – именно поэтому женщина уже больше не ищет какой-либо поддержки со стороны правительства.  Теперь она может надеяться только на себя.   Прописку не могут получить и те, кто, как и мать Эльвиры, продали свое жилье и после каких-то жизненных невзгод остались без денег, и/или купили новые квартиры в новостройках, которые не прошли государственную приемку даже после того, как строительство было завершено.   Более того, отсутствие регистрации может стать результатом того, что любая беременная женщина без прописки будет вынуждена рожать не в роддоме, а в инфекционном отделении. Кроме того, те, у кого нет прописки не могут получить водительские права и/или купить SIM-карту, а также зарегистрировать IMEI (международный идентификационный номер устройства мобильной связи) своих мобильных устройств в том случае, если в будущем этого потребует правительство.[9]   После того, как в Министерство внутренних дел Таджикистана поступил официальный запрос от юридической компании "Химоя", министерство признало, что "допускает выдачу паспортов с регистрацией в приемниках-распределителях".[10] Однако, неясно, знают ли люди об этой возможности и используют ли ее на практике.   Также, стоит отметить, что система прописки создает проблемы и для тех, у кого она есть. Это касается тех граждан, у которых есть двойное гражданство с Российской Федерацией. В Таджикистане у более 250 тыс. человек есть двойное гражданство. Людям приходится выбирать, в какой стране делать регистрацию.[11] Согласно российскому и таджикскому законодательству, у гражданина должна быть постоянная регистрация только в одном месте. Поэтому в случае, если у человека есть квартира и в России, и в Таджикистане, то может возникнуть проблема с получением временной прописки в Таджикистане.   Снос домов и принудительные выселения       В настоящее время в Душанбе сносят старые, добротные двух-, трех- и четырехэтажные дома, которые были построены в советский период, и находятся, в основном, в центре города.  Только в 2020 году в целом снесли 422 жилых здания.[12] Среди них была и первая трехэтажка, фасад которой украшали три большие декоративные амфоры, и которая стала уникальным в своем роде домом сталинского периода, построенным в Душанбе. Также, снесли украшенные лепниной в восточном стиле двух- и трехэтажки, в которых когда-то проживали или бывали известный советский журналист Николай Павлович Войнович, известный российский беллетрист, поэт и драматург Владимир Войнович, художественный руководитель Ленинградского Театра Комедии Николай Акимов, народный артист РСФСР Георгий Милляр и писатель сказочник Евгений Шварц. Вместо этих и многих других зданий советской эпохи строят новые многоэтажные жилые дома преимущественно низкого качества.   Власти обосновывают экономической эффективностью и экономией пространства строительство жилых домов в 9–18 этажей и административных зданий в 25 – 30 этажей. [13] Однако, на окраинах по-прежнему полно трущоб, и люди ничего не знают насчет того, будут ли сносить эти трущобы и/ или заменят ли их новыми постройками. Например, трущобы расположены в районе южной части города, на Первом Советском, в Чеховской махалле [район], в районе Борбада, автовокзала и т.д. Однако несмотря на то, что окраины застроены трущобами, в настоящее время власти продолжают "благоустройство" центра города. Также, они рассматривают возможность строительства новых зданий в восточной части Душанбе.[14] В то же время они "забыли" о том, что эта часть Душанбе непригодна для строительства из-за того, что в этой части города преобладают лессовые почвы. Из-за этого эта часть Душанбе входит в десятку районов опасных для строительства – особенно для строительства многоэтажных зданий.[15]   Таджикистан – горная страна, где постоянно наблюдаются подземные толчки. Все здания, построенные в советский период, были спроектированы в соответствии с сейсмическими нормами, которые существовали в стране. В советский период застраивали не каждую часть Душанбе. По словам Гафура Шерматова, известного таджикского историка, и большого количества душанбинцев, которые ранее проживали в ныне снесенных домах советской эпохи, почти во всех советских зданиях, которые уже снесли в центре города, и в тех, которые находятся под угрозой сноса, можно было жить и дальше; а из-за того, что конструкции в этих зданиях были построены на совесть там могло жить еще не одно поколение будущих таджикских граждан.[16] Однако у этих зданий не осталось никаких шансов, и государство не рассматривало вариант реконструкции зданий советской эпохи (в том числе исторических) или их реставрации. Власти отрицают какую-либо ценность и добротность старых зданий. Они практически не вступают ни в какой диалог с населением и упорно настаивают на том, что Душанбе – молодой город, на чью историю Советы особо не повлияли, и чей облик следует отстраивать заново.[17]   Также, они сообщают о том, что к 30-летию Независимости Таджикистана, празднование которого состоится 9 сентября 2021 года, завершится строительство 46 новых жилых домов.[18] Однако, такая спешка, хищение средств и использование некачественных строительных материалов приводили к таким случаям, когда строительные сооружения не проходили официальную государственную приемку в эксплуатацию.[19] Именно поэтому в конце 2020 года мэр г. Душанбе Рустам Эмомали заявил о том, что будет добиваться устранения таких “недостатков и недочетов в строительстве” путем предоставления наиболее опытных строительных компаний, персонала и строительных материалов.[20] Однако еще в 2017 году на одной из сессий Маджлиса народных депутатов Душанбе он уже начал контролировать строительную деятельность в Душанбе, а также поднимал вопрос о некачественном строительстве.[21] Таким образом, поскольку ситуация не изменилась, а также прошло всего несколько месяцев с момента последнего заявления мэра, остаются те же вопросы о качестве работ, возможности эвакуации при пожаре и о том, обращают ли власти какое-либо внимание на географические особенности районов под застройку.   Население не видело окончательную редакцию муниципальных генпланов г. Душанбе, в которых содержится информация о всех изменениях, происходящих в строительном секторе города. Общественные слушания по этим генпланам также не проводились. И как результат, изменения, отраженные в генпланах, стали причиной того, что в городе стали происходить принудительные выселения из жилых домов.[22] Те, кто столкнулся с принудительным выселением, также испытывают множество проблем, связанных с нежеланием застройщиков выплачивать достойную компенсацию за жилье. Застройщики также стараются не платить за аренду съемного жилья и идут на ухищрения различного рода.   В соответствии с Законом Республики Таджикистан "Об оценочной деятельности" застройщики несут ответственность за заключение нотариально заверенных договоров на компенсацию тем гражданам, которых принудительно выселили из их жилья.[23] Этот же закон гласит, что оценщик от застройщика должен произвести оценку имущества, подлежащего сносу.  Если владелец жилья не согласен с произведенной оценкой, то он или она может воспользоваться услугами независимого оценщика и получить независимую экспертизу касательно рассматриваемой недвижимости. Пока производится независимая экспертиза владелец недвижимости может обратиться в суд и потребовать отзыва оценки недвижимости, проведенной застройщиком. Однако, не каждый, кто столкнулся с принудительным выселением в Таджикистане, знает о своих законных правах. Из-за этого в стране сильно нарушается право на жилье.   Из-за бездействия властей, а также их нежелания считаться с мнением тех, кого принудительно выселили из домов, люди вынуждены искать справедливость путем неповиновения решениям властей, а также через освещение их ситуации в СМИ, через обращения в суд и Генеральную прокуратуру, и обращения в общественную организацию "Независимый центр по защите прав человека". В некоторых случаях настойчивость граждан, столкнувшихся с принудительным выселением, уже принесла свои плоды. В остальных случаях для разрешения ситуации необходимо принять дополнительные меры.   К примеру, внимание СМИ привлек случай с домом №74 по ул. Турсунзаде: жители дома не согласились с низкой компенсацией, которую застройщик назначил за их жилье. [24] Несколько семей из этого дома отказались съезжать, и в их присутствии власти приступили к разбору крыши. Разбор крыши и дождливая погода привели к порче имущества жильцов. В поисках справедливости они обратились в суд и Генеральную прокуратуру. Но вопрос о предоставлении им равноценного жилья или равноценной компенсации так и не был решен. Реальную помощь жильцы получили после того, как обратились в "Независимый центр по защите прав человека", где им предоставили опытного юриста. И через 23 месяца вопрос о предоставлении достойной компенсации за сносимое жилье решили. В настоящее время последние жильцы подписывают новый контракт с застройщиком.   Аналогичный случай происходит с жильцами дома, расположенного по ул. Бухоро 49: они столкнулись с незаконным сносом половины жилого дома застройщиком "Пулоди Плаза". Не имея официального разрешения на снос здания, застройщик разобрал крышу и окна в той части дома, из которой прежние жильцы уже выехали. В другой части здания все еще живут люди, которые решили не съезжать из дома. Позже застройщик пригласил представителей Комитета по чрезвычайным ситуациям и гражданской обороне, чтобы те провели оценку дома и признали здание небезопасным для жилья. Жильцы дома обратились к мэру, в суд и к президенту Республики Таджикистан. Однако ситуация не изменилась, и застройщик по-прежнему не гарантирует достаточную компенсацию жителям дома по ул. Бухоро 49, необходимую для их расселения. Жители дома отражают хронику событий в Facebook группе под названием "Дом Бухоро 49".[25]   В Душанбе очень много подобных случаев, когда застройщики пытаются не выполнять свои обязанности по отношению к тем жильцам, которые столкнулись с принудительным выселением из их домов.[26] Более того, существуют и другие примеры ухищрений в сфере строительства, на которые идут застройщики: 1) душанбинские застройщики подготовили договора, в которых не были прописаны реальные сроки окончания строительства; [27]2) они подготовили договора, в которых не были прописаны даты предоставления правоустанавливающих документов на новое жилье; [28]3) они подготовили договора, в которых была указана ложная информация, т.к. общая площадь жилья под снос была намеренно занижена; [29]4) и они подготовили договора, в которых была указана ложная информация касательно общей площади нового жилья, т.к. они не только намеренно занизили ее, но и не включили информацию об условиях предоставления дополнительного жилья в случае, когда общая площадь нового жилья была меньше общей площади старого жилья.[30] Кроме того, многие застройщики не платят арендную плату за тех людей, которые столкнулись с принудительным выселением.[31]   В настоящее время застройщики продолжают делать деньги практически из ничего: они не учитывают мнение жильцов советских домов, принудительно выселяют их из их же домов, а также подготавливают незаконные договора. В свою очередь, те, кого принудительно выселили, продолжают свою борьбу с застройщиками и настаивают на том, чтобы застройщики оплачивали их аренду в соответствии с законом. Также, они подают на застройщиков в суд и, возможно, получают компенсацию в соответствии с понесенными убытками.   Деньги в строительном секторе и связи с семьей Исторически сложилось так, что строительный сектор – это один из самых коррумпированных секторов. Постоянное присутствие одних и тех же людей у власти может ослабить функциональность этого сектора и привести к несовершенству его структуры. Закрытость политической системы позволяет участникам этой системы переступать через нее и эффективно использовать свою власть и полномочия в своих собственных интересах. Кроме того, ситуация с деньгами в строительном секторе Таджикистана ухудшается из-за нехватки общедоступной информации, т.к. государственные органы предоставляют только общую информацию о тратах в строительном секторе – детали они не предоставляют. В большинстве случаев очень сложно отследить деньги, которые тратятся в одной из выбранных отраслей.   В госбюджете Таджикистана можно увидеть, что большая часть бюджетных средств неофициально скрыта от населения. Во многих случаях общедоступными являются только сводные данные по определенным секторам госбюджета. Опубликованный закон "О государственном бюджете на 2020 год" и "Гражданский бюджет Республики Таджикистан на 2020 год" содержат только ограниченную информацию.[32] Поэтому в настоящее время без всех цифр и данных можно только попробовать проанализировать и понять, как тратятся деньги налогоплательщиков в строительном секторе Таджикистана.   Можно обнаружить, что в 2020 году доход государственного бюджета составил свыше 3 млрд. 170 млн. сомони (примерно 278,34 млн долларов США).[33] Этот доход состоял из налогов, неналоговых поступлений, грантов (поддержка бюджета), займов (государственные инвестиции), грантов (государственные инвестиции) и доходов бюджетных организаций. СМИ сообщили, что в докладе "Социально-экономическое положение РТ", который подготовило Агентство по статистике Таджикистана, говорится о том, что в период с января по сентябрь 2020 года инвестиции в строительный сектор составили 7 млрд. 616 млн. 200 тыс. сомони (740 миллионов долларов США).[34] Однако теперь ни этот доклад, ни другие похожие доклады, в которых должны содержаться данные по остальным месяцам, отсутствуют в публичном доступе.   Кроме того, в СМИ рассказывается о более 2 млрд. сомони (194 млн. долларов США), которые в 2020 году поступили в строительный сектор Душанбе из разных источников.[35] Опять же, из-за того, что доклад "Социально-экономическое положение РТ" отсутствовал в открытом доступе, было невозможно проверить данные о том, какие именно источники рассматривались Агентством по статистике. Помимо этого, правительство заранее запланировало, что расходы государственного бюджета РТ на 2020 в сектор "Промышленность и строительство" составят 232 млн. 400 тыс. сомони (22 млн. 542 тыс. 800 долларов США). [36] Однако, в начале 2021 года правительство отчиталось о том, что в 2020 году общая сумма потраченных инвестиций, направленных на все строительные работы, составила более 11 млрд. 600 млн. сомони (1,1252 млрд. долларов США).[37]   Таджикистан во многом зависит от внешнего кредитования. Его основными иностранными кредиторами являются Китай, Саудовская Аравия, Кувейт, Франция и Германия.[38] К международным организациям, которые предоставляют свои кредиты государству, относятся Всемирный банк, Азиатский банк развития, Исламский банк развития, Антикризисный фонд ЕврАзЭс и Международный валютный фонд. Государство не отчитывает о том, как именно деньги, полученные от иностранных партнеров, тратятся в жилищной сфере.[39] А из отчетов инвесторов следует, что большая часть иностранных денег тратится на строительство энергообъектов, дорог, Рогунской ГЭС, а также в секторах образования, сельского хозяйства, здравоохранения, водоснабжения и т.д.[40]   Что касается местных жителей и компаний, занятых в строительном секторе Душанбе, следует отметить, что самые крупные проекты реализуют именно застройщики, близкие к политической элите государства и/или связанные с семьей президента Республики Таджикистан. В большинстве случаев государство также скрывает эту информацию, но на самом деле почти каждый таджикистанец знает, что в секторе строительства практически невозможно "выжить" без какой-либо поддержки или связи с государственными органами.   Например, к одному из крупнейших застройщиков, который сильно перестроил Душанбе, относится общество с ограниченной ответственностью (ООО) "Элит-Строй-Сервис".[41] Компания была основана в 2007 году, и с тех пор она построила один 13-этажный жилой дом в Худжанде, четыре 12-этажных жилых дома в Душанбе, два девятиэтажных жилых дома в Душанбе и один пятиэтажный жилой дом в Душанбе.[42] Эта компания принадлежит Иззату Давлатову, сыну Нусратулло Давлатзоды, председателя Налогового комитета Республики Таджикистан.[43]   Примером того, насколько родственная связь с семьей президента может оказаться выгодным предприятием, является случай Бега Сабура, главы Службы связи Таджикистана и свата Эмомали Рахмона.[44] Он продавал квартиры в Душанбе, которые построило ООО "Комил-2010", принадлежавшее его сыну Сиевушу Зухурову. После того, как журналисты провели громкое расследование об этом прибыльном бизнесе, Бег Сабур, глава Службы связи, стал недоступен для журналистов и обычных граждан. Однако, всякий раз, когда журналисты просили чиновников предоставить им информацию о присутствии Бега Сабура на работе, чиновники продолжали настаивать на том, что Сабур находится в командировке.[45]   В феврале 2021 года власти сообщили о том, что лицензии компании "Комил-2010" (офис расположен в здании Службы связи; и, по мнению экспертов, ее владельцем является сам Бег Сабур) и другой строительной компании под названием "Ниагара", которая также принадлежит Бегу Сабуру, будут отозваны после того, когда завершится сдача оставшихся строительных проектов, в которых участвовал Сабур.[46] Кроме того, планируется, что из-за низкого качества конструкций, которые построили компании, оставшиеся жилые дома, которые построила компания "Комил-2010", пройдут госприемку. Более того, помимо многочисленных нарушений, которые наблюдались при выполнении строительных работ, владельцы квартир, расположенных в районе Зарафшон города Душанбе, столкнулись с тем, что на протяжении 8-и лет так и не получили никакие документы на свою собственность. Власти знают о сложившейся ситуации, но просят общество отнестись с пониманием, а также прекратить критиковать Сабура, так как “он был очень активен в этом деле”.[47] В настоящее время из-за низкого качества строительства компании "Ниагара" и "Комил-2010" находятся в черном списке строительных компаний.[48]   Помимо того, что в секторе строительства жилых зданий задействованы члены семей государственных чиновников, другие частные лица также вовсю строят в Таджикистане. В июне 2020 года правительство сообщило о 16 частных лицах, которые занимаются строительством.[49] До этого это число достигало 20. Однако ранее, в феврале 2020 года, власти заявили, что разрешение на строительство не предоставлялось частным лицам с 2018 года. Раньше частные лица могли строить многоквартирные дома даже без лицензии на строительство. Например, постройка жилой пятиэтажки, расположенной по ул. Н.Карабаева, привела к тому, что люди, которые купили там квартиры, не смогли получить от застройщика документы, подтверждающие право собственности.[50] В настоящее время общее количество строительных компаний, которые работают в Таджикистане, достигло 2113. Восемьдесят из них являются иностранными.   Участие частных лиц и членов семей политиков в разных схемах заработка денег, описанное выше, указывает на то, что в настоящее время в строительном секторе Таджикистана нет прозрачности, но есть конфликт интересов. Вероятно, что близость политической системы к людям из "другого мира", и снисходительность к нарушениям, совершаемым должностными лицами, приведут к многочисленным нарушениям и коррупционным преступлениям в секторе строительства. Несмотря на то, что в 2020 году СМИ и другие различные источники зафиксировали большое количество нарушений в строительной сфере, Агентство по государственному финансовому контролю и борьбе с коррупцией Республики Таджикистан сообщило журналистам только о трех преступлениях, которые произошли в сфере архитектуры и строительства. Такая низкая цифра вызывает много вопросов.[51] Поэтому сейчас самое время начать работу по установлению достойного уровня прозрачности и искоренению явления конфликта интересов в секторе строительства Таджикистана, т.к. в настоящее время можно только предположить, что, по всей видимости, государство продолжает использовать "серые" схемы получения прибыли и вести политику "не критикуй", аналогичную той, которую мы видели в случае с Бегом Сабуром.   Заключение и рекомендации правительству Таджикистана Хотя государство уже определилось с будущим Таджикистана и его столицы, никогда не поздно еще раз все обдумать, учесть общественное мнение и улучшить сложившуюся ситуацию. Правительство Республики Таджикистан должно помнить о том, что наиболее развитые экономики чтят свою историю и стремятся сохранить гармонию, которая существует в облике их государств и которая досталась им от предков. Поэтому для того, чтобы сохранить живую душу Таджикистана и обеспечить благополучие таджикского общества, власти должны организовать общественные слушания по реконструкции и перепланировке столицы и других городов, а также обеспечить гражданскому обществу доступ к Генеральным планам Душанбе и других городов соответственно. Кроме того, государство должно остановить снос всех зданий и завершить принудительное выселение людей в Душанбе. С целью сохранения оставшихся исторических зданий советской эпохи для будущих поколений оно должно провести дополнительную экспертизу старых зданий, учесть мнение большинства от гражданского общества и изучить историю Таджикистана и его столицы. Более того, чтобы минимизировать последствия системы прописки, которые усложняют жизнь граждан Таджикистана, государству следует рассмотреть вопрос об ее отмене. Также государство должно обеспечить прозрачность и подотчетность в секторе строительства Таджикистана.   Более детальные рекомендации правительству Таджикистана приведены ниже:

• вовлечь гражданское общество в обсуждение Генеральных планов Душанбе и других городов Таджикистана;
• сохранить душу Душанбе и провести реновацию и реставрацию того, что осталось от исторических зданий советской эпохи и имеет архитектурную ценность;
• организовать регистрацию людей и выдачу паспортов в приемниках-распределителях;
• предоставить социальное жилье сиротам и бездомным;
• обеспечить предоставление достойного жилья и/или выплат тем лицам, которые столкнулись с принудительным выселением;
• обеспечить надежную защиту от мошенничества за счет использования существующей нормативной базы и обеспечения соблюдения условий и положений договоров;
• обеспечить прозрачность и открыть доступ к информации об уже потраченных средствах в строительном секторе и тех средствах, которые есть в наличии;
• обеспечить эффективный контроль за всеми строительными работами и прекратить оправдывать все нарушения в секторе строительства.

  Ксения Миронова – независимая исследовательница, переводчица и писательница, исследовательский интерес которой сосредоточен на Центральной Азии. На протяжении последних шести лет она занимается исследованием советской архитектуры стран Центральной Азии.    Фотография Ninara под лицензией Creative Commons (CC).   [1] Единый национальный портал о коронавирусе (COVID-19) – см. веб-сайт: https://covid.tj/ [2] ICHRP, Страны ЦА: как соблюдается право на жилье в период пандемии?, август 2020 г., http://ichrptj.org/ru/blog/strany-ca-kak-soblyudaetsya-pravo-na-zhilishche-v-period-pandemii [3] Валентина Касымбекова, Как прописка нарушает права граждан, и почему ее до сих пор не уберут?, Азия-Плюс, ноябрь 2019 года, https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/society/20191109/kak-propiska-narushaet-prava-grazhdan-i-pochemu-eyo-do-sih-por-ne-uberut [4] Анора Саркорова, Таджикистан: невидимые судьбы невидимых людей, Русская служба Би-би-си, май 2015 г., https://www.bbc.com/russian/international/2015/05/150430_tajikistan_no_citizenship [5] Там же. [6] Кодекс Республики Таджикистан об административных правонарушениях, https://eurasiangroup.org/files/Legislation_RUS/Tadjikiston/supervision/4/KODEKS_RESPUBLIKI_TADZHIKISTAN_OB_ADMINISTRATIVNYH_PRAVONARUSHENIYAH.pdf [7] Валентина Касымбекова, Как прописка нарушает права граждан, и почему ее до сих пор не уберут?, Азия-Плюс, ноябрь 2019 года, https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/society/20191109/kak-propiska-narushaet-prava-grazhdan-i-pochemu-eyo-do-sih-por-ne-uberut [8] Анна Мифтахова, 28-летняя Эльвира из Пролетарска, живет в парке. Чтобы прокормиться, ей приходится собирать шишки, Азия-Плюс, февраль 2021 года, https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/society/20210202/28-letnyaya-elvira-iz-proletarska-zhivet-v-parke-chtobi-prokormitsya-ei-prihoditsya-sobirat-shishki [9] Бахманер Надиров: “Где Бег Сабур?”. Какие вопросы журналисты задали Службе связи Таджикистана?, Азия-Плюс, февраль 2021 года, https://www.asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/20210201/gde-beg-sabur-kakie-voprosi-sluzhbe-svyazi-tadzhikistana-zadali-zhurnalisti [10] Валентина Касымбекова, Как прописка нарушает права граждан, и почему ее до сих пор не уберут?, Азия-Плюс, ноябрь 2019 года, https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/society/20191109/kak-propiska-narushaet-prava-grazhdan-i-pochemu-eyo-do-sih-por-ne-uberut [11] Хиромон Бакозода, Россия упрощает порядок получения гражданства для высококвалифицированных специалистов, Радио Озоди, октябрь 2019 года, https://rus.ozodi.org/a/30207086.html [12] Шариф Сами: "В столичном районе И. Сомони, в 2020 году снесено 422 жилых дома", ICHRP, февраль 2021 года, http://ichrptj.org/ru/blog/sharif-sami-v-stolichnom-rayone-i-somoni-v-2020-godu-sneseno-422-zhilyh-doma [13] ИА "Красная Весна", Власти Таджикистана объяснили снос домов, построенных во время СССР, ноябрь 2020 года https://rossaprimavera.ru/news/faf2d448?fbclid=IwAR35z2w4Ykq2vfa7slYW7agtUJ5mu8jXIv-VR0tFb3WtfUX-Ff9lqMIPPxo; ICHRP, Главархитектура Таджикистана: высотки в стране строятся в целях экономии земель, ноябрь 2020, http://ichrptj.org/ru/blog/glavarhitektura-tadzhikistana-vysotki-v-strane-stroyatsya-v-celyah-ekonomii-zemel; Главгосэкспертиза России, В Таджикистане утверждены генеральные планы реконструкции 90% городов и районных центров, ноябрь 2020, https://gge.ru/press-center/news/v-tadzhikistane-utverzhdeny-generalnye-plany-rekonstruktsii-90-gorodov-i-rayonnykh-tsentrov/ [14] Новости Ферганы, Там правит балл: переживут ли новостройки Душанбе сильное землетрясение?, август 2019 года, https://fergana.agency/articles/109703/ [15] ICHRP, Рустам Назарзода: "В Таджикистане в 2020 году от стихийных бедствий пострадало 141 жилое строение", февраль 2021 года, http://ichrptj.org/ru/blog/rustam-nazarzoda-v-tadzhikistane-v-2020-godu-ot-stihiynyh-bedstviy-postradalo-141-zhiloe [16] Гафур Шерматов, пост в Facebook, Facebook, февраль 2021 года, https://www.facebook.com/100005181610729/videos/1673723899476981/ [17] Там же. [18] Шариф Сами: "В столичном районе И. Сомони, в 2020 году снесено 422 жилых дома", ICHRP, февраль 2021 года, http://ichrptj.org/ru/blog/sharif-sami-v-stolichnom-rayone-i-somoni-v-2020-godu-sneseno-422-zhilyh-doma [19] Новости Ферганы, Там правит балл: переживут ли новостройки Душанбе сильное землетрясение?, август 2019 года, https://fergana.agency/articles/109703/ [20] ICHRP, Председатель города Душанбе выразил обеспокоенность наличием недостатков и недочетов в строительной сфере столицы, декабрь 2020 года, http://ichrptj.org/ru/blog/predsedatel-goroda-dushanbe-vyrazil-obespokoennost-nalichiem-nedostatkov-i-nedochyotov-v [21] Cabar Asia, Душанбе: новостройки для избранных, апрель 2018, https://cabar.asia/ru/dushanbe-novostrojki-dlya-izbrannyh [22] VoicesOnCentralAsia.org, Как исчезает советская архитектура Центральной Азии, декабрь 2019 года, https://voicesoncentralasia.org/destructing-soviet-architecture-in-central-asia/ [23] Закон Республики Таджикистан "Об оценочной деятельности", http://ncz.tj/system/files/Legislation/1720_ru.pdf [24] ICHRP, Турсунзаде-74: Все точки над "i" расставлены, дом готов к сносу, февраль 2021 года, http://ichrptj.org/ru/blog/tursunzade-74-vse-tochki-nad-i-rasstavleny-dom-gotov-k-snosu [25] Бухоро 49, Сообщество в Facebook, Facebook, https://www.facebook.com/buhoro49 [26] ICHRP, Не все то – золото, что строится, июнь 2019 года, http://ichrptj.org/ru/blog/ne-vsyo-zoloto-chto-stroitsya [27] ICHRP, Застройщик прислушался к упованиям жителей сносимой двухэтажки, ноябрь 2020 года, http://ichrptj.org/ru/blog/zastroyshchik-prislushalsya-k-upovaniyam-zhiteley-snosimoy-dvuhetazhki [28] Там же. [29] ICHRP, Альтернативное решение спорной ситуации: заключение нового договора, ноябрь 2020 года, http://ichrptj.org/ru/blog/alternativnoe-reshenie-spornoy-situacii-zaklyuchenie-novogo-dogovora [30] ICHRP, Застройщик прислушался к упованиям жителей сносимой двухэтажки, ноябрь 2020 года, http://ichrptj.org/ru/blog/zastroyshchik-prislushalsya-k-upovaniyam-zhiteley-snosimoy-dvuhetazhki [31] ICHRP, Застройщик четвертый год не платит арендную плату..., январь 2021 года, http://ichrptj.org/ru/blog/zastroyshchik-chetvertyy-god-ne-platit-arendnuyu-platu [32] Министерство финансов Республики Таджикистан и Закон Республики Таджикистан “О государственном бюджете на 2020 год”, Гражданский бюджет на 2020 год, http://minfin.tj/downloads/citizens'%20budget-ru.pdf; Министерство финансов Республики Таджикистан и Закон Республики Таджикистан “О государственном бюджете на 2020 год”, Гражданский бюджет на 2020 год, http://minfin.tj/downloads/citizens'%20budget-ru.pdf [33] Аваз Юлдашев, Бюджет Душанбе составит более 3 миллиардов сомони, Азия-Плюс, декабрь 2019 года, https://www.asiaplustj.info/news/tajikistan/society/20191224/byudzhet-dushanbe-sostavit-bolee-3-milliardov-somoni [34] Там же; Агентство по статистике при Президенте Республики Таджикистан, Выпущен доклад “Социально-экономическое положение РТ" за январь-сентябрь 2020 года, https://www.stat.tj/ru/news/publications/the-publication-social-economic-situation-in-tajikistan-for-january-september-2020-was-released [35] Sputnik Таджикистан, Стало известно, сколько денег ушло в 2020-м на сферу строительства, октябрь 2020 года, https://tj.sputniknews.ru/country/20201020/1032120338/stroitelstvo-statistika-tajikistan.html [36] Министерство финансов Республики Таджикистан и Закон Республики Таджикистан “О государственном бюджете на 2020 год”, Гражданский бюджет на 2020 год, http://minfin.tj/downloads/citizens'%20budget-ru.pdf [37] Пайрав Чоршанбиев, В Таджикистане на строительство в 2020 году направлено более $1,1 млрд инвестиций, Азия-Плюс, февраль 2021 года, https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/economic/20210205/v-tadzhikistane-na-stroitelstvo-v-2020-godu-napravleno-investitsii-na-bolee-11-mlrd [38] Министерство финансов Республики Таджикистан и Закон Республики Таджикистан “О государственном бюджете на 2020 год”, Гражданский бюджет на 2020 год, http://minfin.tj/downloads/citizens'%20budget-ru.pdf [39] Map Invest Com, см. веб-сайт: https://map.investcom.tj/ [40] Invest Com, Information about current state investment projects, сентябрь 2019 года, https://investcom.tj/ru/invest/vneshnjaja-pomosch/102-investicionnye-proekty.html [41] Элит-Строй-Сервис, см. веб-сайт: https://ess.tj/company/index.php [42] Азия-Плюс, Топ-5 строительных компаний Душанбе, которые перестраивают город, август 2019 года, https://www.asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/society/20190816/top-5-stroitelnih-kompanii-dushanbe-kotorie-perestraivayut-gorod [43] Сафар Джамолиддини, Таджикистанские бизнесмены бегут от коррупции за границу, Комсомольская правда, декабрь 2016, https://www.msk.kp.ru/daily/26619/3637026/; Налоговый комитет при Правительстве РТ, Руководство, https://andoz.tj/Kumita/rohbariyat?culture=ru-RU [44] Ë. Халимов, Дома, которые построил Бег, CABAR Asia, март 2019 года, https://cabar.asia/en/the-houses-that-beg-built [45] Там же; Алишер Зарифи и Амриддин Олим, Компания сына Бега Сабура может лишиться лицензии на строительство "высоток"?, Радио Озоди, январь 2020 года, https://rus.ozodi.org/a/30410198.html; Бахманер Надиров, “Где Бег Сабур?”. Какие вопросы журналисты задали Службе связи Таджикистана?, Азия-Плюс, февраль 2021 года, https://www.asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/20210201/gde-beg-sabur-kakie-voprosi-sluzhbe-svyazi-tadzhikistana-zadali-zhurnalisti [46] Sputnik Таджикистан, Строительные компании Бега Сабура попали в черный список, февраль 2021 года, https://tj.sputniknews.ru/country/20210205/1032764027/kompanii-beg-sabura-zanesli-chernyy-spisok-dushanbe.html [47] Там же. [48] The Asia Times, В Таджикистане строительные компании Бега Сабура попали в черный список, февраль 2021 года, https://asia-times.org/glavnaya/10687-v-tadzhikistane-stroitelnye-kompanii-bega-sabura-popali-v-chernyy-spisok.html [49] ICHRP, В Таджикистане работают 2113 строительных компаний, июль 2020 года, http://ichrptj.org/ru/blog/v-tadzhikistane-rabotayut-2113-stroitelnyh-kompaniy [50] ICHRP, Махмадсаид Зувайдзода: "Частным лицам разрешение на строительство не выдается", декабрь 2020 года, http://ichrptj.org/ru/blog/mahmadsaid-zuvaydzoda-chastnym-licam-razreshenie-na-stroitelstvo-ne-vydaetsya [51] ICHRP, В Таджикистане за полгода выявлено более 1,2 тыс. коррупционных преступлений, июль 2020, http://ichrptj.org/ru/blog/v-tadzhikistane-za-polgoda-vyyavleno-bolee-12-tys-korrupcionnyh-prestupleniy [post_title] => Утраченная гармония: зарождение нового Таджикистана и крушение старых надежд на лучшее [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d1%83%d1%82%d1%80%d0%b0%d1%87%d0%b5%d0%bd%d0%bd%d0%b0%d1%8f-%d0%b3%d0%b0%d1%80%d0%bc%d0%be%d0%bd%d0%b8%d1%8f-%d0%b7%d0%b0%d1%80%d0%be%d0%b6%d0%b4%d0%b5%d0%bd%d0%b8%d0%b5-%d0%bd%d0%be%d0%b2%d0%be [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-29 19:39:39 [post_modified_gmt] => 2021-09-29 18:39:39 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6070 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [19] => WP_Post Object ( [ID] => 6072 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 00:04:46 [post_date_gmt] => 2021-09-29 23:04:46 [post_content] => Власти Таджикистана восприняли слова Джорджа Оруэлла совершенно буквально: все чаще им кажется, что угроза их власти исходит со стороны СМИ и независимых журналистов, которые задают наводящие вопросы, пытаются повысить прозрачность и создать пространство для публичных дебатов.[1] Для того, чтобы оправдать ограничения, которые накладываются на СМИ и другие фундаментальные свободы, а также для того, чтобы подчеркнуть имидж нынешнего режима как гаранта стабильности и национальной безопасности, представители государственной власти часто ссылаются на болезненные воспоминания о насилии и беспорядках, которые происходили в Таджикистане во время Гражданской войны 1992-1997 годов. Цветные революции, произошедшие на постсоветском пространстве, и арабская весна еще больше усилили опасения властей о том, что произойдет публичное разоблачение правительственных злоупотреблений, коррупции или нарушений прав человека, которые, по их опасениям, могут подтолкнуть недовольство общества к переломному моменту, который окажется вне их контроля.   Во время исследования по свободе СМИ, которое мы проводили в Таджикистане в ноябре 2019 года, один из правозащитников сказал нам следующее: “Когда в своем материале журналист критически отзывается о политике правительства, власти думают, что он критикует все правительство. Они видят в нем предателя, даже если это журналист, который делает свою работу профессионально и вообще не имеет идеологической повестки дня!”   В современном Таджикистане возможности журналистов ограничены. Не подвергая опасности свою собственную безопасность или безопасность членов своих семей, они не могут свободно предоставлять общественности информацию по тем вопросам, которые власти считают "деликатными"; они не могут свободно способствовать информированию общественной дискуссии посредством репортажей и анализа новостей; также они не могут свободно влиять на принятие политических решений. Отвечая на вопрос о том, что именно подразумевалось под "деликатными" вопросами, многие журналисты, с которыми мы беседовали, пришли к выводу о том, что такие вопросы включали в себя критику президента Эмомали Рахмона, его семьи и деловых предприятий, которые вела семья президента; культ личности; кумовство, коррупцию и привилегии, которыми пользуются власть имущие; а также сообщения о судьбе заключенных-членов запрещенной Партии исламского возрождения Таджикистана (ПИВТ), их родственников и деятельности ПИВТ за рубежом.   Воздействие строгими мерами на независимые СМИ и журналистов, которые не придерживаются линии правительства, является частью общей тенденции по укреплению авторитарного режима в Таджикистане, которая последовала за запретом оппозиционной ПИВТ в 2015 году и которая в целом нашла отражение в усилении давления на группы гражданского общества и свободу выражения мнений.   За последние 10 лет многие независимые газеты, электронные СМИ и информационные агентства, к которым относятся "Хафта", "Нигох", "Нури зиндаги", "Озодагон", "Пайкон" и "TojNews", были вынуждены закрыться. Некоторые причины, по которым они закрылись, были связаны с вмешательством правительства в редакционную политику, чрезмерными налоговыми проверками и экономическими проблемами. В 2020 году расположенный в Праге новостной сайт akhbor.com, который в течение четырех лет предоставлял независимый медиа-контент, прекратил свою работу после того, как в феврале прошлого года Верховный суд Таджикистана добавил его в список запрещенных сайтов. Суд заявил о том, что новостное издание, которое регулярно цитировало эмигрантов, представляющих оппозиционные группы, среди которых были запрещенные ПИВТ и Группа 24 (среди многих других активистов, аналитиков и экспертов), предоставило платформу “террористам и экстремистам". Те частные СМИ, которые еще работают в Таджикистане и стремятся сохранить независимую редакционную политику (к таким изданиям относятся "Азия-Плюс" и "Авеста"), а также журналисты, которые работают на международные СМИ, но базируются в филиалах, расположенных в Таджикистане (например, Радио Озоди), вынуждены лавировать между ограничивающим законодательством, давлением со стороны Государственного комитета национальной безопасности (ГКНБ) и другими правительственными учреждениями, а также желанием придерживаться профессиональной этики. Большая часть других средств массовой информации находится под контролем государства и следует линии правительства.   Предоставление информации: рискованная миссия Многие независимые журналисты, с которыми мы разговаривали в Таджикистане, рассказали нам о своей приверженности предоставлению общественности сбалансированной информации. Это стремление помогает способствовать информированию общественной дискуссии на различную тематику, которая также включает в себя политику и права человека. Некоторые из журналистов хотели бы, чтобы власти рассматривали их работу как служение стране, как способ определения социальных проблем и жалоб, а также как способ их решения. Один из собеседников сказал нам: “Вместо того, чтобы поощрять прозрачную журналистику, власти расширяют полномочия Государственного комитета национальной безопасности и разрешают ему шпионить за гражданами для того, чтобы понять, что происходит в обществе”.   В последние годы после запрета ПИВТ в 2015 году десятки журналистов и редакторов спешно покинули Таджикистан. В то время как некоторые из них поддерживали движение ПИВТ, другие были вынуждены покинуть страну в наказание за публикацию независимых репортажей. Перед остальными журналистами стоит выбор: остаться в стране, но отказаться от своей профессии или уступить требованиям ГКНБ. Многие сейчас сводят концы с концами, перебиваясь случайным заработком. Таким образом, Таджикистан потерял многих своих опытных журналистов.   Несколько независимых журналистов, которые продолжают работать в Таджикистане, рассказали нам, что атмосфера изменилась. Государственные органы регулярно оказывают давление на оставшихся независимых журналистов и представителей средств массовой информации. Им удалось посеять недоверие в журналистском сообществе и расколоть его. Один журналист сообщил нам на условиях анонимности: “В прошлом мы часто обсуждали разные вещи на кухне, но больше мы никому не доверяем. Если с журналистом что-то случается, то остальные не проявляют солидарность. Журналист может рассчитывать только на своих самых близких друзей”. Большинство независимых журналистов, которые говорили об ограничениях свободы СМИ в Таджикистане, просили нас не публиковать их имена. А несколько журналистов и членов их семей решили не встречаться с нами, т.к. опасались репрессий.   Местные правозащитные организации и медиа-группы неоднократно обращали внимание общественности на тяжелое положение независимых журналистов в Таджикистане и призывали власти к тому, чтобы они привели свою практику в соответствие с их международными обязательствами в области прав человека.   Борьба за выживание в 2020 году и новые испытания в будущем Когда в ноябре 2019 года мы посетили Таджикистан, независимые журналисты и представители средств массовой информации говорили о том, что хотели "пережить следующий год”, т.к. в 2020 году предстояли парламентские и президентские выборы. “Мы понимаем, что в распоряжении властей есть все необходимые меры для того, чтобы заставить нас замолчать. Многие читатели недовольны самоцензурой, но мы должны быть уверены в том, что сможем пережить выборы 2020 года", – сообщил один из журналистов на условиях анонимности.   Затем началась пандемия COVID-19, и из-за нее у независимых журналистов Таджикистана появились новые проблемы. В течение марта и апреля 2020 года, несмотря на сообщения СМИ и аккаунты в социальных сетях, в которых говорилось о том, что пандемия быстро прогрессирует по всей стране, власти Таджикистана продолжали отрицать распространение вируса в Таджикистане. Власти опровергли прозрачный подход и отразили вопросы журналистов. 18 апреля 2020 года заместитель министра здравоохранения Джамшед Шохидон заявил, что причина всплеска заболеваемости "пневмонией" кроется исключительно в дождливых погодных условиях.   Вместо того, чтобы поприветствовать сообщения СМИ о первых подозрительных случаях COVID-19 и использовать СМИ в качестве инструмента для повышения осведомленности и замедления распространения вируса, власти пригрозили тем, кто распространял плохие новости, – людям сказали, что их "привлекут к ответственности". 24 апреля 2020 года, меньше чем за неделю до того, как власти признали наличие случаев заболевания коронавирусом в стране, Министерство здравоохранения Таджикистана раскритиковало журналистов за сообщения о случаях смерти с симптомами, похожими на COVID-19. Из заявления, размещенного на сайте министерства, следует, что министерство обвинило журналистов в “эскалации ситуации, ведущей к конфликту и недоверию к правительству и самому министерству”. В конце заявления содержалась угроза о том, что “любое СМИ, частное лицо или репортер, которое публикует неверную и ложную информацию о коронавирусе, будет привлечено к ответственности”.   Даже после того, как 30 апреля было официально объявлено о первых официально подтвержденных случаях заражения коронавирусом, власти продолжили обвинять СМИ за то, что те освещают пандемию. По данным правительственного информационного агентства Khovar.tj от 7 мая 2020 года, пресс-служба Генеральной прокуратуры предупредила, что “против любого, кто посеет панику в стране, будут приняты правовые меры”.[2]   С тех пор власти продолжали преуменьшать масштабы пандемии, а число официально подтвержденных смертей неизменно было ниже, чем его оценивало гражданское общество. На пресс-конференции, которая прошла в январе 2021 года, министр юстиции Музаффар Ашуриен заявил, что “ни одного случая смерти от COVID-19 в тюрьмах Таджикистана не зафиксировано”.[3]   После президентских выборов, которые прошли 11 октября 2020 года, Эмомали Рахмон был переизбран на пятый срок. Он получил более 90 процентов голосов при явке около 85 процентов. По данным Миссии БДИПЧ по оценке выборов Организации по безопасности и сотрудничеству в Европе (ОБСЕ), “обстановка, в которой проходили президентские выборы, характеризовалась жестким контролем со стороны государственных органов, давними ограничениями основных прав и свобод, включая свободу объединения, собраний, выражения, СМИ, а также преследованием и запугиванием несогласных”^[4] Наблюдатели за выборами также добавили, что “избирателям не было предложено подлинной политической альтернативы, имели место лишь искусственные дебаты между номинальными кандидатами при отсутствии независимых СМИ, освещающих кампанию.”.   К сожалению, Новый год не принес затишья после бури. В начале 2021 года давление на независимых журналистов и тех, кто защищает свободу СМИ, усилилось.   Способы, которые используют для усмирения независимой журналистики Хотя Конституция Республики Таджикистана гарантирует свободу СМИ, национальные законы не обеспечивают журналистов и СМИ достаточной защитой. Власти используют большое количество способов, которые держат СМИ в напряжении, препятствуют критическим репортажам и принуждают журналистов к молчанию или сотрудничеству. Эти репрессивные меры привели к высокой степени самоцензуры среди журналистов, о чем многие глубоко сожалеют, поскольку это диаметрально противоречит их основным убеждениям о роли журналиста.   Например, обычно власти воздерживаются от предоставления журналистам информации по вопросам, которые представляют общественный интерес и которые они относят к "деликатным" – таким образом, власти мешают подготовке и выходу критических статей. Власти утверждают, что информация является "секретной", отвечают с большой задержкой – тем самым, добиваются того, что вопрос становится уже не актуальным, – или забирают доступ у независимых журналистов на официальные брифинги для прессы. Когда прошлой весной журналисты попытались получить официальную информацию и разъяснения по поводу утверждений о коронавирусных инфекциях, журналисты сразу же столкнулись со стеной. В письме Джейми Флая, президента Радио "Свободная Европа/ радио Свобода" (RFE/RL), к Сирожиддину Мухриддину, министру иностранных дел Республики Таджикистан, датированном от 30 марта 2020 года, президент RFE/RL выражает сожаление по поводу того, что таджикские власти пытаются вмешаться в работу Радио Озоди, таджикской службы RFE/RL, которая освещала пандемию. В письме говорилось: “Должностные лица из министерства здравоохранения, Противоэпидемическая комиссия и ваше министерство отказались говорить с корреспондентами "Озоди" [...] и отстранили их от участия на брифингах для прессы”.[5] Из другого примера следует, что 7 августа 2020 года "Азия-Плюс" направила 15 вопросов о пандемии COVID-19 в Министерство здравоохранения. Три недели спустя, 28 августа 2020 года, "Азия-Плюс" получила ответы только на четыре вопроса. Помимо прочего, министерство не ответило на вопросы о том, сколько пациентов с коронавирусом тогда госпитализировали, сколько медицинских работников заболели коронавирусом и сколько человек умерло с начала пандемии.[6]   Требования к наличию лицензии у таджикских радио-и телекомпаний, а также аккредитации среди журналистов, которые работают в иностранных СМИ, часто используются в качестве инструмента давления на журналистов и СМИ. Местные правозащитные группы и службы по надзору в сфере связи призвали власти отменить требование об аккредитации, которым те так часто злоупотребляют, чтобы повлиять на контент СМИ. Закон 2018 года гласит, что местные журналисты, которые хотят освещать выборы, должны получить дополнительное разрешение от Центральной избирательной комиссии. В 2020 году отказ в освещении выборов получили шесть журналистов от Радио Озоди и несколько журналистов от "Азия Плюс". Отказ был обоснован тем, что имели место технические проблемы.   Должностные лица ГКНБ часто становятся инициаторами так называемых "профилактических бесед"; они приглашают журналистов или представителей СМИ на неофициальную "беседу", настоятельно рекомендуют их придерживаться проправительственной редакционной политики, воздерживаться от освещения определенных вопросов или публиковать материалы, подготовленные властями. Как правило, предупреждения в адрес СМИ содержат в себе угрозы о том, что несоблюдение требований приведет к аннулированию лицензии на ведение журналистской деятельности, и начнутся чрезвычайные налоговые проверки. Также распространены угрозы о фабрикации уголовных обвинений или причинении вреда членам семей журналистов. Журналисты рассказали нам, что чиновники часто на удивление хорошо информированы об их личной жизни, семьях и близких. Похоже на то, что они тщательно собирают информацию для того, чтобы найти эффективные способы запугать и заставить их подчиниться.   Травля членов семьи является стратегией, которая используется не только для оказания давления на журналистов внутри страны, но и для того, чтобы заставить замолчать тех таджикских журналистов, которые находятся в изгнании за рубежом и которые продолжают писать оттуда на "чувствительные" темы.   Обвинения, которые прописаны в Административном и Уголовном кодексах и которые могут использоваться для наказания за законное осуществление права на свободу выражения мнений, нависают над головами журналистов, как дамоклов меч. Хотя после того, как в 2012 году частично декриминализировали статьи 135 (“клевета”) и 136 (“оскорбление”) Уголовного кодекса, остались статьи 137 и 330, согласно которым “публичное оскорбление Президента Республики Таджикистан или клевета в его адрес” и “оскорбление представителя власти” караются штрафами или тюремным заключением на срок до пяти или двух лет соответственно. В октябре 2016 года в результате принятия поправок в Уголовный кодекс появились новые правонарушения, целью которых стала защита президента от критики – часть 1 статьи 137 предусматривает уголовную ответственность за “публичное оскорбление Лидера нации или клевету в его адрес с использованием печати, других средств массовой информации или сети интернет через средства массовой информации”, наказуемое лишением свободы на срок до пяти лет.[7] Эти поправки противоречат международным стандартам в области прав человека, из которых следует, что, учитывая важность обеспечения эффективного общественного контроля за действиями правительства, должностные лица должны быть готовы к тому, чтобы быть толерантными к большей, а не меньшей критике.   Журналисты и блогеры, которые критически высказываются о государственной политике или практике, также рискуют, что их обвинят в нарушении статей, формулировка которых такая расплывчатая и неточная, что у властей есть чрезмерно обширные полномочия в толковании и применении этих статей, что приводит к самоуправству. Примеры такого самоуправства включают в себя положения об ограничениях терроризма и экстремизма, а также статью 189, которая предусматривает наказания за “разжигание национальной, расовой, региональной или религиозной (конфессиональной) вражды или розни”.   Помимо того, что власти препятствуют написанию и публикации критических сообщений в средствах массовой информации, они также ограничивают их распространение. В последние годы несколько сайтов местных и зарубежных СМИ были заблокированы либо их полностью отключили.[8] Уголовное преследование и приговоры к тюремному заключению за "лайки" и "распространение" постов, которые, по мнению властей, носят "экстремистский" или "террористический" контент, напугали пользователей Интернета. Есть мнение, что из-за страха репрессий многие пользователи теперь воздерживаются от получения доступа, чтения и распространения материалов СМИ.   Выводы До тех пор, пока власти Таджикистана продолжают придерживаться авторитарного курса, маловероятно, что произойдут фундаментальные изменения в политике, которые укрепят гражданские и политические свободы и которые, помимо прочего, также включают в себя свободу самовыражения и свободу выражения мнений в средствах массовой информации. Поэтому тем более важно, чтобы международное сообщество в полной мере использовало свои рычаги воздействия через двусторонние и многосторонние каналы. К примеру, в рамках любых переговоров GSP+ необходимо оказывать поддержку для защиты лиц, которые находятся в группе риска, и поддержки таджикских организаций по правам человека и свободе СМИ. Также, международные заинтересованные стороны должны настойчиво призывать Таджикистан к соблюдению своих международных обязательств в области прав человека. В особенности, необходимо соблюдать международные обязательства, т.к. страна является участником Международного пакта о гражданских и политических правах. Более того, Таджикистан должен выполнять важные рекомендации по свободе СМИ, которые Комитет ООН по правам человека предоставил Таджикистану в 2019 году.[9]   Дополнительную информацию можно найти в отчете "Цена молчания в сравнении с ценой, которую приходиться платить за выражение своих мнений. Свобода СМИ в Таджикистане", который в июле 2020 года совместно опубликовали "Международное партнерство за права человека" и "Артикль 19".[10]   Энн Сандер-Плассманн и Рэйчел Гасовски занимаются исследованиями в области прав человека и работают редакторами в Международном партнерстве за права человека (IPHR). С 1999 по 2014 гг. до своей работы в IPHR Энн работала руководителем отделения в Amnesty International. Затем она занималась исследованиями в нескольких странах Южного Кавказа и Центральной Азии. Она получила степень магистра по истории Восточной Европы и славяноведению в Гамбургском университете. Энн проводила полевые исследования в сфере пыток, преследования диссидентов, семейного насилия, смертной казни и нарушения прав человека, которые затрагивали представителей ЛГБТ сообщества. Рэйчел присоединилась к IPHR в 2015 году. До этого она была научным сотрудником в Amnesty International и Европейском совете по делам беженцев и изгнанников. У Рэйчел есть опыт в проведении исследований и написании публикаций по таким темам, как пытки и жестокое обращение, условия содержания заключенных и ювенальная юстиция, фундаментальные права, домашнее насилие, преследование правозащитников и смертная казнь. Она получила степень по русскому языку в Бристольском университете. Из названия этой статьи следует, что "Во времена всеобщего обмана говорить правду – это революционный акт".   [1] Из названия этой статьи следует, что "Во времена всеобщего обмана говорить правду – это революционный акт". [2] Ховар, Вам не оказывают необходимую медицинскую помощь? В аптеках завышены цены на лекарства? Позвоните в Генеральную прокуратуру Таджикистана, май 2020 года, https://khovar.tj/rus/2020/05/vam-ne-okazyvayut-neobhodimuyu-meditsinskuyu-pomoshh-v-aptekah-zavysheny-tseny-na-lekarstva-pozvonite-v-generalnuyu-prokuraturu-tadzhikistana/ [3] Сарвиноз Рухулло и Амриддин Олим, Глава Минюста: ни одного случая смерти от COVID-19 в тюрьмах Таджикистана не зафиксировано, Радио Озоди, февраль 2021 года, https://rus.ozodi.org/a/31080502.html [4] ОБСЕ БДИПЧ, Республика Таджикистан, президентские выборы, 11 октября 2020: миссия БДИПЧ по оценке выборов. Заключительный отчет, январь 2021, https://www.osce.org/files/f/documents/c/6/477019.pdf [5] Свободная Европа/ радио Свобода, RFE/RL President Jamie Fly’s Letter to Tajik Minister of Foreign Affairs Sirojiddin Muhriddin, март 2020 года, https://pressroom.rferl.org/a/rferl-president-jamie-fly-letter-to-tajik-minister-of-foreign-affairs-sirojiddin-muhriddin/30520646.html [6] Азия-Плюс, Сколько потратил Таджикистан на борьбу с COVID-19, сентябрь 2020 года, https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/society/20200908/kto-poluchil-koronavirusnie-nadbavki [7] Звание "Лидер нации" было присвоено президенту Рахмону в декабре 2015 года. Это пожизненный титул. [8] Например, в последние годы сайты новостных агентств "Азия-Плюс" и Радио Озоди, социальные сети и онлайн-платформы (Facebook, Viber, Instagram и Youtube) несколько раз подвергались произвольной блокировке. На момент написания статьи сайты "Азия-Плюс", "Авесто" и Радио Озоди были полностью или частично заблокированы в Таджикистане. [9] Комитет ООН по правам человека, Заключительные замечания по третьему периодическому докладу Таджикистана, 22 августа 2019 года, https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CCPR%2fC%2fTJK%2fCO%2f3&Lang=en [10] IPHR, The price of silence vs. the cost of speaking out, Media freedom in Tajikistan, июль 2020 года, https://www.iphronline.org/wp-content/uploads/2020/07/ENG-Media-Report-TJ.pdf [post_title] => “Во времена всеобщего обмана говорить правду – это революционный акт” – проблемы, с которыми сталкиваются свободные СМИ в Таджикистане [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%b2%d0%be-%d0%b2%d1%80%d0%b5%d0%bc%d0%b5%d0%bd%d0%b0-%d0%b2%d1%81%d0%b5%d0%be%d0%b1%d1%89%d0%b5%d0%b3%d0%be-%d0%be%d0%b1%d0%bc%d0%b0%d0%bd%d0%b0-%d0%b3%d0%be%d0%b2%d0%be%d1%80%d0%b8%d1%82 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-29 19:43:34 [post_modified_gmt] => 2021-09-29 18:43:34 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6072 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [20] => WP_Post Object ( [ID] => 6074 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 00:03:47 [post_date_gmt] => 2021-09-29 23:03:47 [post_content] => 3 марта 2021 года помощник президента Абдужаббор Рахмонзода призвал интеллектуалов к "информационной войне" с оппозицией.[1] За месяц до этого правительство Таджикистана выпустило директиву, из которой следовало, что государственные служащие могут писать докторские диссертации только на те темы, которые предварительно одобрил президент страны Эмомали Рахмон.[2] Первый признак того, что правительство ужесточает контроль над академической свободой в стране, проявился спустя два месяца после того, как в Таджикистане 16 ноября отметили День Президента. В тот день в 1992 году, в разгар Гражданской войны в стране, Рахмона избрали председателем Верховного Совета и, как следствие, главой государства. Подконтрольные государству СМИ пестрели статьями и интервью, в которых официальные лица восхваляли "Лидера нации" – этот титул Рахмон носит с 2015 года. Среди тех, кто засвидетельствовал свое почтение президенту, были несколько профессоров и исследователей. В статье "Наш Лидер, наша гордость", которую написала Салтанат Салмонова из Таджикского государственного медицинского университета имени Абуали ибни Сино (Авиценны), говорилось, что "сегодня все достижения и прогресс, которые мы видим, обусловлены заслугами этого самоотверженного человека".[3] В другой статье ученого утверждалось, что президент "спас Таджикистан от развала".[4] Эти два примера демонстрируют нам то, как ученые попали под контроль правительства, как их включили в государственный нарратив, узаконивающий авторитарный режим страны, и что они могли попасть под репрессии в случае, если они были бы слишком критичны в своих работах.   Университеты должны быть тем местом, где ученые и студенты могут вести дебаты и дискуссии на любые спорные темы и не бояться, что их могут подвергнуть репрессиям. В своих "Рекомендациях о статусе преподавательских кадров высших учебных заведений", опубликованных в 1997 году, ЮНЕСКО определила ряд принципов академической свободы.[5] Среди них – свобода проведения исследований, распространение и публикация результатов исследований; свобода свободно выражать свое мнение об учреждении или системе, в которых работают ученые или исследователи; свобода от институциональной цензуры; свобода преподавания и дискуссий; и свобода участвовать в профессиональных или представительных академических органах. Университеты развивают критическое и независимое мышление. В них создаются кадры квалифицированных технократов и экспертов, которые могут служить режиму. Но они также способствуют созданию пула из потенциальных членов оппозиции.[6] Во всем мире авторитарные правительства предпринимают значительные усилия для того, чтобы ограничить академическую свободу. В этой статье представлена типология мер по ограничению академической свободы в Таджикистане. Мы исследуем способы, с помощью которых правительство подавляло ученых, наказывая тех, кто не согласен. Также оно заставляло других соглашаться с помощью самоцензуры, и включало ученых в концепцию, которую поддерживал режим.   Советское наследие Советский период по-прежнему сильно омрачает высшее образование в стране. Именно в советский период в стране открылись первые университеты. Во времена независимости Таджикистана в стране насчитывалось десять учебных заведений, в которых обучалось 65 586 студентов.[7] Ученые в Советском Союзе занимали относительно престижное положение, у них были высокие зарплаты, ресурсы и контакты. Но в тоже самое время предполагалось, что ученые должны были служить интересам государства, а 70 % исследований были посвящены "производству" исследований в сфере обороны, экономики или идеологии.[8] Вместо того, чтобы быть независимыми, университеты и научно-исследовательские институты подчинялись партии Политбюро. Академия наук, которая координировала большинство исследований, тесно сотрудничала с КГБ, чтобы ограничить исследовательскую деятельность и международные поездки ученых.   Советское правительство не только использовало технический опыт ученых, но и рассматривало их как потенциальную угрозу. Ученые были основой движения самиздат и сыграли ведущую роль в будущем крахе коммунизма. В Таджикистане с наступлением гласности у ученых появилась возможность сформировать новые общественные движения, призывающие к реформам. Например, образованное в 1989 году группой ученых движение "Растохез" призывало к возрождению таджикского языка. Руководитель движения Тохир Абдужаббор был кандидатом экономических наук и работал в Институте востоковедения Академии наук.[9] Растохез организует одну из первых акций протеста в стране, а затем во время Гражданской войны присоединяется к оппозиционным силам.   Академическая свобода в независимом Таджикистане Несмотря на то, что марксистско-ленинский багаж советских ученых был уничтожен и его заменили на новую национальную идеологию, центром которой стала важность стабильности и мира, гарантом которых выступает президент Рахмон, с момента наступления независимости в стране многие стратегии сотрудничества и контроля возродились или продолжили свое существование. С приходом независимости произошло быстрое сокращение источников финансирования, направленных на высшее образование. При этом произошло сокращение общего бюджета на все формы образования (в 1989 году финансирование составило 11,6 % от ВВП, а в 2000 году – уже 2,3 %).[10] Несмотря на такое сокращение бюджетных расходов, сектор высшего образования в стране развился после наступления независимости – по крайней мере, произошло количественное развитие. В настоящее время в Таджикистане насчитывается 40 высших учебных заведений, в которых работают 12 484 преподавателей и научных исследователей, 4 359 из которых – женщины. В настоящее время в стране насчитывается 227 026 студентов, 83 557 из которых – женщины.[11]   Давление на независимые голоса Давление включает в себя практику подавления академической свободы путем запугивания, физических нападений, арестов, отстранения ученых от занимаемых должностей и закрытия учреждений, в которых распространено инакомыслие.   Аресты В стране арестовали ряд ученых. Наиболее известным является дело Александра Содикова, аспиранта Университета Торонто, которого в 2014 году спецслужбы задержали в Хороге и обвинили в шпионаже и государственной измене.[12] Содикова освободили 22 июля 2014 года после того, как была проведена международная информационно-пропагандистская кампания. Дело против него так и не прекратили. Его случай не единичный.   В январе 2020 года в стране задержали 113 человек, которых обвинили в принадлежности к запрещенной в стране организации "Братья-мусульмане". Среди них были 20 профессоров, в том числе старший преподаватель Института языков Икромшох Сатторов, заведующий кафедрой филологии Таджикского национального университета Тоджиддин Якубов и поэт Исмоил Каххоров. У некоторых из арестованных были связи с оппозицией, в том числе у племянника бывшего лидера запрещенной ПИВТ Саида Абдуллы Нури и Исмоила Каххорова, мужа сестры богослова Ходжи Акбара Тураджонзоды.[13] Совсем недавно правительство задержало не менее 50 студентов, которые учились в Иране. Студентов обвинили в экстремизме, терроризме и шпионаже в пользу Тегерана.[14]   Одновременно с репрессиями против “Братьев-мусульман” по обвинению в "разжигании религиозной розни" и "экстремизме" арестовали журналиста и ученого Далера Шарипова. После его ареста Генеральная прокуратура опубликовала заявление о Шарипове, в котором говорится, что “с 2013 по 2019 гг. он опубликовал более 200 статей и заметок экстремистского содержания, направленных на разжигание религиозной ненависти”, а в июне 2019 года он незаконно изготовил 100 экземпляров диссертации под названием "Пророк Мухаммад и терроризм". Генеральный прокурор заявил, что эксперт по религии определил, что диссертация «была написана в контексте движения "Братья-мусульмане"».[15] В апреле 2020 года Шарипова приговорили к одному году тюремного заключения. Его освободили 29 января 2021 года.   Ограничения свободы передвижения Правительство Таджикистана приняло различные меры, которые ограничивают доступ к получению образования за рубежом и которые запрещают ученым выезжать на конференции и сотрудничать с иностранными коллегами. До 2010 года примерно 2500 таджикских граждан изучали ислам за рубежом. В основном, они проходили обучение в Египте, Сирии, Йемене и Пакистане.[16] Но в августе 2010 года президент Рахмон выступил с речью, в которой обвинил иностранные медресе в подготовке "террористов" и призвал граждан Таджикистана вернуться домой.[17] Год спустя Комитет по делам религии сообщил, что из-за рубежа вернулись 1950 студентов, и только 129 из них продолжили свое религиозное образование.[18]   В мае 2018 года Министерство образования опубликовало постановление, согласно которому перед отъездом из страны для участия в конференциях научные сотрудники должны были запрашивать разрешение у министерства. Также, они должны были предоставлять подробную информацию о мероприятии и план своих презентаций.[19] В еще одной директиве, которая была опубликована в августе 2018 года, говорится о требовании, чтобы студенты, которые планируют учиться или стажироваться за рубежом, запрашивали официальное разрешение у Министерства образования. В оправдание своих действий правительство заявило, что эти меры были предприняты для того, чтобы "защитить молодежь от влияния пропаганды терроризма".[20]   Ликвидация В стране нет независимых университетов за исключением хорогского Университета Центральной Азии, который финансируется Фондом Ага Хана. Правительство пресекло все попытки по созданию независимых частных университетов. Одной из таких инициатив стал Институт инновационной технологии и коммуникации, основанный в 2003 году. Он был известен под разными названиями, в том числе и под названием "Университет международных отношений". В институте, который основал гражданин Таджикистана и Америки Садриддин Акрамов, работало несколько оппозиционных деятелей, в том числе лидеры Социал-демократической партии Рахматилло Зоиров и Шокирджон Хакимов, а также лидер Партии исламского возрождения Мухиддин Кабири. В течение многих лет на институт оказывалось давление, и в сентябре 2009 года Министерство образования потребовало, чтобы "по техническим причинам" институт закрыли на три месяца, – требовалось проверить документы и деятельность института. В письме к президенту Рахмону министр образования назвал университет “рассадником антиправительственной пропаганды и политической оппозиции”.[21] Университет закрыли в 2010 году.   Ссылка Некоторых исследователей заставили уехать из страны. По нашим данным, за последние годы страну покинули по меньшей мере восемь ученых. Хафиз Бобоеров уехал из страны в 2015 году. В Академии наук он работал с 1998 года, а в 2014 году он основал Центр по изучению современных процессов и планированию будущего при Академии наук. Свою должность он потерял в 2015 году, когда раскритиковал решение парламента сделать Рахмона "Лидером нации", который, таким образом, получил возможность бессрочно править страной.[22] Вскоре после этого Бобоеров покинул страну. Эти оценки, скорее всего, занижены, поскольку ученые обычно не объявляют о своем отъезде за границу и пишут под псевдонимом даже после отъезда.   Слежка и запугивание За учеными следят в Таджикистане, им угрожают, чтобы они не высказывали свое независимое мнение. Заместитель председателя Государственного комитета национальной безопасности занимается мониторингом научных публикаций, изданных как местными, так и зарубежными исследователями, за рубежом. Он отслеживает публикации на предмет критики правительства. В каждом из 40 высших учебных заведений страны есть внедренные сотрудники служб безопасности, которые отчитываются о деятельности сотрудников университетов и их студентов.   Согласие с режимом В Таджикистане существует модель "согласие в образовании", когда в обмен на льготы, которые предоставляет государство, ученые подчиняются правительству.[23]   Институциональная автономия Правовая среда, связанная с академической свободой в Таджикистане, включает в себя статьи Конституции Таджикистана, закон "Об образовании" (2004 г.) и закон "О высшем и послевузовском профессиональном образовании" (2009 г.). Статья 40 Конституции Таджикистана гласит: “каждый имеет право на свободное участие в культурной жизни общества, художественном, научном и техническом творчестве и пользоваться их достижениями. Культурные и духовные ценности охраняются государством. Интеллектуальная собственность находится под защитой закона." Студентам и преподавателям предоставляются “академические свободы”, которые в Таджикистане трактуют как “свобода изложения содержания обучения по-своему – в рамках учебных программ” и "свобода тех, кто учится [студентов], приобретать знания в соответствии со своими собственными склонностями – в рамках учебных программ".   Однако на самом деле законодатели гарантировали, что государство контролирует университеты, и у них нет автономии. Об этом свидетельствует пункт 3 статьи 14 Закона "О высшем и послевузовском профессиональном образовании", который дает особое право "президенту и правительству назначать ректора в государственных вузах без конкурса." Это фактически ставит государство над университетами. В системе университетов ректоры сохраняют за собой большую власть: они управляют бюджетами, нанимают персонал и контролируют виды исследований. Все ректоры страны являются членами правящей Народно-демократической партии. 15 из 40 – выходцы из Хатлонской области, четверо – из Дангаринского района – места, где родился президент. Созданные в советский период аккредитационная комиссия и ученый совет при ней контролируют аккредитацию научных сотрудников, тем самым предотвращая работу критического содержания, которую могут проводить таджикские ученые. По своей структуре Академия наук считается государственным ведомством. Правительство назначает ректоров и освобождает их от занимаемых должностей.   Самоцензура Многие ученые используют самоцензуру как средство сохранения своих рабочих мест. Критическое взаимодействие с темами политического и социального толка, к которым относятся политика, коррупция и экстремизм, остается рискованным, и большинство предпочитает избегать этих тем. Еще одной серьезной проблемой является доступ к данным и статистике. При получении разрешения правительства на проведение полевых работ и исследовательских проектов критически настроенные и независимые ученые сталкиваются с дополнительными проблемами. Из-за этого местные ученые вынуждены ограничивать свою критику и следовать официальным нарративам в своих исследованиях. Во многих случаях местные респонденты опасаются за свою безопасность и отказываются участвовать в исследованиях, которые проводят независимые ученые.   Ассимиляция с дискурсом правительства Даже в условиях авторитарного режима решающую роль играют интеллектуалы в формировании политики. Они также формируют важнейший источник гегемонии правящего класса.   Фабрика ответов Помимо контроля над государственными СМИ и распространения их нарратива, правительство также предприняло шаги по искажению дискурса оппозиции – процесс, известный как фабрикаи джавоб ("фабрика ответов").[24] Все это касается усилий, которые службы безопасности предпринимают для ­реагирования на критику в социальных сетях и распространения "правды" через различных лиц, среди которых есть учителя, профессоры и государственные служащие. Правительство заручилось поддержкой "добровольцев" в своей миссии по охране Интернета.[25]   Учитывая их авторитет, ученые являются неотъемлемой частью фабрикаи джавоб. Расследование Радио Озоди выявило по меньшей мере пять сотрудников Министерства образования и науки Таджикистана, которые также работали на правительственной "фабрике троллей", – они создавали фейковые аккаунты в социальных сетях, восхваляли правительство и критиковали оппозицию.[26] По данным расследования, в фабрике троллей или "Аналитической информационной группе" при Министерстве образования участвуют как минимум 400 человек.   Ученые занимаются тем, что восхваляют президента и утверждают, что на нем лежит ответственность за весь предполагаемый прогресс в стране. В апреле 2015 года Холмахмад Самиев, декан факультета международных отношений Таджикского национального университета, написал статью, в которой предложил сделать Рахмона "Лидером нации" – титул, который президент получил позднее в том же самом году.[27] На ученых также оказывают давление: их заставляют критиковать оппозицию, называть оппозицию "экстремистами", "предателями", чьи действия угрожают единству и стабильности страны. Каждую неделю службы безопасности распространяют списки тем, которые они выбирают для следующих нападок со стороны ученых. Во многих случаях службы безопасности сами пишут статьи, а затем заставляют ученых подписывать эти статьи своими именами. В совокупности стратегии такого рода включают ученых в нарративы, которые узаконивают правительство.   Выводы В Таджикистане академическая свобода находится под угрозой: начиная с того, что на независимых ученых оказывается давление и заканчивая тем, что исследователи вынуждены сотрудничать, чтобы укрепить государственную концепцию, которая узаконивает авторитарный режим Таджикистана. В докладах Human Rights Watch, Freedom House и Госдепартамента США отмечается бесконечная череда нарушений в других сферах, а вопросы академической свободы практически игнорируются. Статья Джона Хизершоу и Эдварда Шатца в "openDemocracy", в которой рассказывалось о разных вариантах для внешних партнеров, которые помимо прочего включали в себя бойкот и черные списки, привела к дискуссии о вреде, к которому может привести дальнейшая изоляция таджикских ученых, и о роли, которую сыграли западные исследователи в вопросе создания угрозы безопасности по отношению к своим таджикским коллегам.[28] Такие дискуссии важны. Необходимо, чтобы они продолжались.   Мы считаем, что академическая свобода в Таджикистане находится под ударом, и этот вопрос нельзя игнорировать. Причины создавшейся ситуации кроются в поведении международных партнеров, но, что наиболее важно, – в поведении правительства Таджикистана. Мы разделяем мнение Хафиза Бобоерова, Шатца и Хизершоу о том, что для международных партнеров "критическое взаимодействие" является наилучшей стратегией.[29] Вместо того, чтобы полностью бойкотировать таджикские академические круги, потребуется налаживание финансовых и других форм сотрудничества между иностранными организациями и академическими учреждениями в стране, к которым относятся Erasmus+ и Проект Всемирного банка по развитию высшего образования в Таджикистане, при условии участия независимых ученых, аналитических центров и НПО. Партнеры должны выразить озабоченность в отношении академической свободы в стране, а также касательно нарушений прав человека, которые имеют место во время проведения совместных исследований. Благодаря этим мерам мы смогли бы постепенно расчистить пространство для большей академической свободы в Таджикистане.   Олег Антонов – приглашенный научный сотрудник кафедры Всемирных политических исследований и региональных исследований России и Кавказа, Университет Мальме (Швеция). Ранее он был приглашенным исследователем в университете Седерторна (Швеция). Основной фокус его исследований направлен на изучение образования в Таджикистане и авторитаризма в Евразии.   Эдвард Лемон – доктор наук, доцент кафедры Школы правительства и государственной службы Буша, Техасский университет A&M, учебный центр Вашингтона, округ Колумбия. Ранее он работал в Центре Уилсона и в Колумбийском университете. В его исследованиях рассматриваются вопросы авторитаризма, международных отношений и безопасности в Центральной Азии.   Парвиз Муллоджонов (Муллоджанов), Доктор наук, политолог и историк, старший советник International Alert в Таджикистане, а также приглашенный исследователь в EHESS (Высшая школа социальных наук), Париж. Ранее был приглашенным исследователем в Уппсальском университете, Швеция. Бывший председатель Правления Института "Открытое общество" – Фонд Содействия в Таджикистане, а также бывший член исследовательской группы EUCAM (Проект по мониторингу взаимоотношений между Европейским союзом и Центральной Азией). Был приглашенным профессором в колледже Уитмена (США), научным сотрудником в Kettering Foundation (США), а также приглашенным научным сотрудником Эксетерского университета (Великобритания), Гейдельбергского университета (Германия) и Высшей школы социальных наук – EHESS (Париж). Парвиз Муллоджанов работал в составе различных международных агентств и организаций, таких как Human Rights Watch/Хельсинки, УВКПЧ ООН, ПРООН, АБР, Фонд Сороса и International Alert. Парвиз Муллоджанов получил докторскую степень по исламским исследованиям в Университете Базель (Швейцария).   Фотография Алишера Курбоналиева под лицензией Creative Commons (СС).   [1] Раҳмонзода зиёиёни тоҷикро ба "ҷанги иттилоотӣ"-и зидди мухолифон даъват кард [Rahmonzoda called on Tajik intellectuals to wage an "information war" against the opposition], Радио Озоди, март 2021 года, https://www.ozodi.org/a/31143080.html [2] В Таджикистане госчиновники смогут защитить диссертации только с разрешения президента, Радио Озоди, февраль 2021 года, https://rus.ozodi.org/a/31082130.html [3] Джумхурият, Салтанат Салмонова, Пешвои мо - Ифтихори мо [Our Leader, Our Pride], ноябрь 2020 года, http://www.jumhuriyat.tj/index.php?art_id=42496 [4] Джумхурият, Хавасмох Сохибназарова, Маърифат. Вакте Рохбар хиради азали дорад... [Enlightenment. When a Leader has Eternal Wisdom], ноябрь 2020 года, http://jumhuriyat.tj/index.php?art_id=42497 [5] ЮНЕСКО, Статус преподавательских кадров высших учебных заведений (Рекомендация), 1997, http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=13144&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html [6] Bueno de Mesquita, Bruno. and Downs, George. 2005. “Democracy and Development,” Foreign Affairs, сентябрь/октябрь. [7] Kataeva, Zukhra. и DeYoung, Alan. 2018. Faculty Challenges and Barriers for Research and Publication in Tajik Higher Education. European Education: 252. [8] Там же. [9] См.: Скарборо, Айзек, 2018. The Extremes it Takes to Survive: Tajikistan and the Collapse of the Soviet Union, 1985-1992, кандидатская диссертация: LSE, Лондон. [10] Kataeva, Zukhra. и DeYoung, Alan. 2018. Faculty Challenges and Barriers for Research and Publication in Tajik Higher Education. European Education 50: 250. [11] Министерство образования. 2020. Министерство образования и науки Республики Таджикистан. Статистический сборник сферы образования Республики Таджикистан на 2019-2020 гг. Душанбе. [12] Katya Kumkova, Canadian Researcher Released after Five Weeks in Tajikistan Jail. The Guardian, июль 2014 года, https://www.theguardian.com/world/2014/jul/24/canada-alexander-sodiqov-released-tajikistan [13] Ахбор, Исми 18 боздоштшуда дар Парвандай Ихвон-ул-Муслимин маълум шуд (видео) [Name of 18 Detained People Revealed (Video)], январь 2020 года, http://akhbor.com/-p10989-120.htm [14] Радио Озоди, Таджикские студенты заявили о задержаниях и допросах после обучения в Иране, февраль 2021 года, https://rus.ozodi.org/a/31120888.html [15] Ховар, Заявление пресс-центра Генеральной прокуратуры Республики Таджикистан, февраль 2020 года, https://khovar.tj/rus/2020/02/zayavlenie-press-tsentra-generalnoj-prokuratury-respubliki-tadzhikistan/ [16] Abramson, David. 2010. Foreign Religious Education and the Central Asian Islamic Revival: Impact and Prospects for Stability. Вашингтон, округ Колумбия: Институт Центральной Азии и Кавказа. [17] См.: Лемон, Эдвард, 2014. Mediating the Conflict in the Rasht Valley, Tajikistan: The Hegemonic Narrative and Anti-Hegemonic Challenges, Central Asian Affairs 1 (2): 247-272. [18] Азия-Плюс, 1,950 Tajik Students Have Returned Home from Islamic Schools Abroad, September 2011, http://www.news.tj/en/news/1950-tajik-students-have-returned-home-islamic-schools-abroad [19] Гражданское общество Генпрокуратуре РТ: Минобрнауки попирает Конституцию страны. Видео. Радио Озоди, июнь 2018, https://rus.ozodi.org/a/29320645.html [20] Дар бораи тасдики Тартиби фиристодани таълимгирандагон барои тахсил ба хориджи кишвар [On approval of the order of sending trainees for study abroad], Министерство образования, сентябрь 2018 г., https://maorif.tj/storage/Dokument's/Байналмилали/ef57cbe070df4e832f80d6b92bedd790.pdf [21] Свободная Европа/ радио Свобода, Tajikistan's Sole Private University Files Lawsuit Against Education Minister, август 2010, https://www.rferl.org/a/Tajikistans_Sole_Private_University_Files_Lawsuit_Against_Education_Minister/2119875.html [22] Свободная Европа/ радио Свобода, Tajik Scholar, Government Critic Leaves Country, октябрь 2016 Года, https://gandhara.rferl.org/a/tajikistan-scholar/28770973.html [23] Perry, Elizabeth. 2020. Educated Acquiescence: How Academia Sustains Authoritarianism in China. Theory and Society 49: 1-22. [24] См.: Roche, Sophie. 2018. The Fabric of Answer: Constructing a National Facade. Central Asian Affairs 5 (2): 93–110. [25] Shafiev, Abdufattoh. и Miles, Marintha. 2015. Friends, Foes, and Facebook: Blocking the Internet in Tajikistan, Demokratizatsiya 23 (3): 297-319. [26] «Фабрика троллей» Таджикистана: главные лица и исполнители. Расследование Радио Озоди попирает Конституцию страны. Ви део, Радио Озоди, май 2019 года, https://rus.ozodi.org/a/29926413.html [27] Хамовози ва маколай «Пешвой миллат» [Echoes of the article "Leader of the Nation"], Согд, май 2014 г., www.hakikati-sugd.tj/index.php/politics/2678-amovoz-ba-ma-olai-peshvoi-millat-to-ikiston-13-az-2-04-2015-s-nosir-on-salim-va-khola-mad-same [28] John Heathershaw and Edward Schatz, Academic freedom in Tajikistan endangered: what is to be done? openDemocracy, February 2018, https://www.opendemocracy.net/en/odr/academic-freedom-in-tajikistan-endangered/; Karolina Kluczewska, Academic freedom in Tajikistan: western researchers need to look at themselves, too, openDemocracy, февраль 2018, https://www.opendemocracy.net/en/odr/academic-freedom-in-tajikistan/; Malika Bahovadinova, Academic freedom in Tajikistan: why boycotts and blacklists are the wrong response. openDemocracy, февраль 2018 года, https://www.opendemocracy.net/en/odr/academic-freedom-in-tajikistan-boycotts/ [29] Hafiz Boboyorov, Critical engagement and endangered academic freedom in Tajikistan, openDemocracy, March 2018, https://www.opendemocracy.net/en/odr/critical-engagement-and-endangered-academic-freedom-in-tajikistan/ [post_title] => Академическая свобода в Таджикистане: от давления, оказываемого на ученых, до ассимиляции с режимом Рахмона [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%b0%d0%ba%d0%b0%d0%b4%d0%b5%d0%bc%d0%b8%d1%87%d0%b5%d1%81%d0%ba%d0%b0%d1%8f-%d1%81%d0%b2%d0%be%d0%b1%d0%be%d0%b4%d0%b0-%d0%b2-%d1%82%d0%b0%d0%b4%d0%b6%d0%b8%d0%ba%d0%b8%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-29 19:48:23 [post_modified_gmt] => 2021-09-29 18:48:23 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6074 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [21] => WP_Post Object ( [ID] => 6076 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 00:02:38 [post_date_gmt] => 2021-09-29 23:02:38 [post_content] => За последнее десятилетие Коалиция гражданского общества против пыток и безнаказанности в Таджикистане задокументировала многочисленные случаи, свидетельствующие о том, что в Таджикистане женщины и девочки регулярно становятся жертвами пыток, сексуального принуждения, оскорблений, унижений, избиений и другого бесчеловечного обращения со стороны сотрудников полиции и правоохранительных органов.^[1] В период с 1 января по 31 декабря 2020 года Коалиция задокументировала 37 случаев пыток и жестокого обращения – 9 из этих случаев были направлены против женщин и двоих несовершеннолетних.^[2]   Тем не менее, в контексте Таджикистана, где преобладает патриархальная культура, женщины и девочки, ставшие жертвами пыток и жестокого обращения, сталкиваются с особой дискриминацией при обращении в компетентные органы. Часто такие жалобы либо не регистрируются, либо женщинам приходится проходить через изнурительные и зачастую дорогостоящие процедуры, которые должны доказать факт насилия. В результате этого преступники пользовались почти абсолютной безнаказанностью, а государство скрывало проблему. Помимо этого, на эту тему почти не проводятся исследования, и нет целостной официальной статистики, которая бы продемонстрировала масштабы этой проблемы в стране.   С 1993 года Таджикистан является государством-участником Конвенции о ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин (КЛДЖ), а 22 июля 2014 года страна также присоединилась к Факультативному протоколу к КЛДЖ. В своих заключительных замечаниях Комитет КЛДЖ неоднократно рекомендовал Таджикистану уделять первоочередное внимание своим мерам по ликвидации насилия в отношении женщин и обеспечить женщинам и девочкам, которые стали жертвами насилия, непосредственный доступ к средствам правовой и иной защиты, а виновных привлекать к уголовному преследованию и наказывать соответствующим образом”.^[3] Однако, несмотря на высокий уровень насилия в отношении женщин, который существует как в семье, так и в местах лишения свободы, на сегодняшний день в Комитет не поступало никаких жалоб.   Полицейский произвол Насилие в отношении женщин, содержащихся под стражей, очень часто включает в себя изнасилование и другие формы сексуального насилия. К ним относятся угрозы изнасилования, прикосновения, раздевание догола, оскорбления и унижения сексуального характера. Обычно жертвами жестокого обращения и жестокости со стороны милиции становятся молодые, малообразованные и обездоленные женщины – все это приводит к их дальнейшей маргинализации. Специальный докладчик ООН по пыткам заявил, что "в дополнение к физической травме психическая боль и страдания, причиненные жертвам изнасилования и других форм сексуального насилия, зачастую продолжаются в течение длительного времени, в частности из-за последующей стигматизации и изоляции".^[4] Поэтому в большинстве зарегистрированных случаев женщины, особенно в сельских районах, не сообщали о таком виде насилия из-за страха социальной стигматизации или из-за того, что в предыдущих случаях милиция не приняла надлежащих мер, а также из-за того, что последуют возможные репрессии со стороны насильников.   Несколько жертв, которые набрались смелости сообщить о насилии в Отделении бесплатной правовой помощи, которую предоставляет Коалиция, составляют небольшой процент, а в большинстве случаев женщины предпочитают скрывать то унижение, через которое они прошли.   Летом 2019 года Группа правовой помощи от Коалиции зарегистрировала дело 24-летней Н.Б., жительницы Вахшского района, которая подверглась жестокому обращению и насилию со стороны сотрудников органов внутренних дел района. Молодую женщину задержали по подозрению в краже. Почти 2 дня ее содержали под стражей – для того, чтобы выбить из нее признание сотрудники милиции использовали различные формы унижения в течение всего этого времени. Ее оскорбляли, в отношении нее применяли угрозы и пытки. По словам пострадавшей, ей завязали глаза и заставили быстро бежать по узкому коридору отделения, в результате чего она несколько раз врезалась в стену и падала. Ее также неоднократно избивали. Побои причинили ей сильную боль. Позже ей сделали укол, который частично парализовал ее, – она не чувствовала ни рук, ни ног. Воспользовавшись ее состоянием и беспомощностью, сотрудники милиции ее изнасиловали.   На сегодняшний день несмотря на все усилия адвокатов, ни одного ответственного сотрудника милиции так и не привлекли к ответственности. В присутствии адвоката потерпевшая предъявила обвинение одному из дежурных Отделения внутренних дел по Вахшскому району, однако руководство отказалось сообщить адвокату его имя.   Уже около года компетентные органы различных инстанций рассматривают официальное обвинение в применении пыток в отношении жертвы. Их рассматривают: Генеральная прокуратура, Генеральная прокуратура Вахшского района, Районный суд Вахша и районная Прокуратура Хатлона. Однако, Н.Б. до сих пор находится в ожидании ответа на свое официальное обвинение.   Изнасилования и сексуальные домогательства со стороны сотрудников правоохранительных органов  Общепризнанно, что изнасилование, "совершенное государственными должностными лицами, по их подстрекательству, или с их ведома или молчаливого согласия", представляет собой пытку, и виновные должны быть привлечены к ответственности.^[5] Однако бывают случаи, когда женщины и молодые девушки становятся жертвами сексуального насилия после того, как обращаются с жалобами в правоохранительные органы.   В октябре 2018 года С. Х., жительница села Пахтакор Пянджского района, обратилась к местному милиционеру с жалобой на незаконные действия со стороны своего соседа. Вместо того, чтобы зарегистрировать жалобу и принять соответствующие меры, милиционер запер дверь своего кабинета и изнасиловал женщину. По словам жертвы, сотрудник милиции пригрозил, что, если об инциденте станет известно, он покалечит ее и сделает из нее такого же инвалида, как и ее парализованная мать, которая в течение многих лет прикована к постели. Однако, по словам потерпевшей, и без этих угроз она не могла бы никому рассказать о случившемся, т.к. это стало бы позором для нее самой и ее семьи.   Воспользовавшись ее слабостью и своей собственной безнаказанностью, сотрудник милиции более 8 месяцев преследовал молодую женщину, насиловал и избивал ее, пока та не набралась смелости и не вызвала медицинского эксперта, чтобы тот зафиксировал побои. Медицинское освидетельствование зафиксировало побои жертвы, в том числе перелом руки, носа, а также травмы ребер и груди. Потерпевшая подала жалобы на сотрудника милиции в Управление внутренних дел Хатлонской области. Однако избиения и угрозы на этом не прекратились. Дошло до того, что сотрудник милиции напал на потерпевшую с ножом и ранил ее семилетнего сына, который встал на защиту своей матери.   В результате произошедшего сотрудника милиции уволили из органов внутренних дел. Однако, его не привлекли к уголовной ответственности. До сих пор жертва этого милиционера надеется на справедливость. В январе 2020 года, когда она неоднократно обращалась со своей жалобой в Генеральную прокуратуру, ей сообщили, что проводится расследование. Однако никакой дополнительной информации предоставлено не было.   Пытки и жестокое обращение в отношении родственниц подозреваемых и задержанных В дополнение к вышесказанному, родственницы подозреваемых и задержанных также являются жертвами насилия в местах лишения свободы. Бывают случаи, когда подозреваемые признаются в совершении преступления под давлением, которое включает в себя угрозу изнасилования их матерей, жен или дочерей.   Дело Хасана Едгорова Осенью 2017 года сотрудники внутренних дел г. Турсунзаде арестовали Хасана Едгорова по подозрению в убийстве. Сразу после ареста по центральному телевидению было показано видео, в котором Едгоров признавался в убийстве. Однако, девять месяцев спустя Едгорова освободили, т.к. задержали настоящего убийцу. После освобождения Едгоров рассказал, что признание было сделано под пытками и в результате жестокого обращения, которому также подверглись его мать, жена и даже восьмилетняя дочь.   Шарофат Нарзыкулова, мать Едгорова, подвергалась жестокому обращению с первых дней содержания ее сына под стражей. Когда она пыталась войти в отделении милиции, дежурный резко закрыл дверь и прищемил ей руку – Нарзыкулова простояла так 20 минут пока случайные прохожие не помогли ей оттолкнуть дверь и высвободить руку. Когда сыну женщины предъявили обвинение в убийстве, ее саму судили как соучастницу, которая якобы скрывала украденный браслет и телефон погибшего. Ежедневно в течение двух недель ее вызывали на допросы, которые длились часами. Во время допроса, который проводили в присутствии сына, женщину оскорбляли, называли "воровкой" и "матерью убийцы". Едгоров не мог сказать ни слова в защиту своей матери, он только молча плакал. Во время одного из допросов сына Нарзыкуловой заставили встать на колени и попросить у матери денег. По словам Ш. Нарзыкуловой, он попросил 6 тыс. долларов. Стоя на коленях, сын умолял мать найти деньги, чтобы жестокое обращение, которому они оба подвергались, прекратилось.   Тоджиниссо Изатулло, жена Едгорова и его восьмилетняя дочь также подверглись жестокому обращению со стороны представителей правоохранительных органов: женщину постоянно преследовали, оскорбляли и унижали. Ей угрожали, что, если ее муж не признается в преступлении, ребенка отправят в детский дом. В результате постоянных допросов у ребенка появилась большая психологическая травма, и развился нервный энурез (недержание мочи).   На основании полученной информации было возбуждено уголовное дело в отношении Шерали Азизова, Саади Давлатмуродзода, Эраджа Наимова, сотрудников Отдела внутренних дел г. Турсунзаде. Их обвинили в применении пыток и жестокого обращения в отношении Едгорова и членов его семьи. Первое судебное разбирательство состоялось в июле 2019 года в Верховном суде Таджикистана. Тем не менее, 16 января 2020 года судья принял решение вернуть дело на дополнительное расследование в связи с тем, что "...имел место ряд недостатков и нарушений процессуальных норм..." В частности, судья заявил, что уголовное расследование должно быть возбуждено не только в отношении сотрудников милиции, совершивших пытки, но и в отношении судьи городского суда г. Турсунзаде, который рассматривал дело об административном задержании, а также в отношении руководства Департамента внутренних дел и Министерства внутренних дел, которые не осуществили должного контроля за действиями своих сотрудников.^[6]   На сегодняшний день никакой информации о ходе расследования нет.   Дело Мастоны Зайниддиновы и Майрам Содиковой 16 декабря 2017 года сотрудники Отдела внутренних дел Шохмансурского района г. Душанбе задержали Майрам Содикову и двух ее несовершеннолетних детей в связи с розыском мужа Содиковой, которого обвиняли в хищении крупной суммы денег. По словам женщины, сотрудники милиции пытали ее электрическим током, чтобы она предоставила им информацию о местонахождении своего мужа. Пытки продолжались в течение трех дней, в течение которых детей держали в милицейском участке – детям разрешалось спать на стульях. Кроме того, милиция также задержала Мастону Зайниддинову, жену брата подозреваемого, которую также подвергли избиениям и унижениям.   Год спустя Генеральная прокуратура возбудила уголовное дело в отношении сотрудника полиции Шохмансурского района Нурхонова Ф. и других лиц. Дело возбудили по шести статьям Уголовного кодекса, в том числе и о применении пыток.   16 декабря 2019 года суд г. Душанбе вынес приговор, в котором подсудимые были признаны виновными по всем пунктам обвинения и получили следующее наказание: Нурхонов Ф. – 17 лет лишения свободы, Сабзаев А. – 9 лет лишения свободы, Вахобов У. – 7,5 лет лишения свободы и Икрориддин Ахлиддин – 9 лет лишения свободы.^[7]   Насилие в отношении женщин-работниц секс-индустрии Помимо вышеперечисленного, жертвами жестокого обращения со стороны правоохранительных органов часто становятся работницы секс-индустрии. В соответствии со 130-й статьей Кодекса об административных правонарушениях проституция является лишь административным правонарушением и наказывается штрафом или административным арестом на срок от десяти до 15 суток. Однако полиция использует различные методы давления на секс-работников, среди которых: словесные оскорбления, бесчеловечное и унижающее достоинство обращение и произвольные задержания. В то же время сотрудники милиции посещают секс-работниц и, используя свое положение, насилие и шантаж, требуют предоставления им бесплатных сексуальных услуг.^[8]   Социальная и семейная стигматизация Часто страдания, вызванные сексуальным насилием со стороны государственных должностных лиц, выходят "за рамки страданий, причиняемых классическими пытками", поскольку жертвы обычно не находят поддержки ни со стороны общества, ни со стороны членов семьи, что часто приводит к изоляции жертвы.^[9] В контексте таджикского общества очень часто происходит так, что семьи, в том числе, родители и мужья, бросают жертв сексуального насилия, обрекая их на лишения и нищету.   Жертвы сексуального насилия сталкиваются с высоким уровнем стигматизации. Она может происходить как на индивидуальном уровне, так и в рамках семьи или общины, а также на институциональном уровне, включая судебную систему. Чувство вины и стыда, которые подпитываются традиционными предрассудками, часто мешают жертвам рассказывать о своем опыте.   Вышеупомянутые случаи наглядно демонстрируют отсутствие поддержки со стороны государства и судебных органов. Женщины, ставшие жертвами пыток, сталкиваются с рядом трудностей. Согласно национальному законодательству, они должны самостоятельно доказать, что они являются жертвами пыток, что включает в себя экспертизу различного рода, сбор доказательств, подачу жалоб и многое другое, что практически невозможно без квалифицированной помощи адвоката, которая не всегда доступна, особенно в сельской местности. Кроме того, женщины-заключенные, ставшие жертвами изнасилования, сталкиваются с серьезными препятствиями, когда обращаются за правосудием. Процедуры, необходимые для рассмотрения жалобы, часто могут привести к повторной травматизации жертвы.   Кроме того, жалобы на пытки и жестокое обращение часто не расследуются эффективно из-за недостаточной независимости следственных органов. Несмотря на рекомендации КПП, Комитета по правам человека (КПЧ) и Специального докладчика по вопросу о пытках, в Таджикистане не были созданы отдельные и независимые механизмы, способные проводить эффективные уголовные расследования и уголовные преследования.   В таджикском обществе существует особая дискриминация в отношении женщин, которые одни воспитывают детей или относятся к разведенным женщинам. Часто жертвы насилия жалуются на грубое обращение даже в системе прокуратуры, где к женщинам обращаются "бева" (разведенная или вдова), что дает повод обращаться с женщинами грубо и/или невежливо. В разговорной речи это слово используется с целью унижения.   Кроме того, жертвами пыток обычно становятся подозреваемые в совершении уголовных преступлений, что создает негативное отношение общества к ним. К сожалению, о презумпции невиновности часто забывают, и задержанные или подозреваемые граждане сразу становятся предметом негативного обращения, их могут подвергнуть жестокому обращению с целью наказания.   Усилия Коалиции по борьбе с пытками и безнаказанностью С 2011 года Коалиция задокументировала более 1 тыс. случаев пыток. В то время как большинство жертв пыток все еще ждут правосудия, а преступники остаются безнаказанными, Коалиция и ее адвокаты иногда являются единственной надеждой для жертв пыток и членов их семей. Помимо предоставления юридических консультаций, Коалиция также представляет в судах интересы жертв и их родственников, а также требует компенсации за физический и моральный вред. В результате судебного разбирательства Коалиции в суде девяти жертвам была предоставлена финансовая компенсация. Коалиция помогла изменить законы и повысить уровень осведомленности общественности об обязанностях государства и правах жертв. Коалиция также ведет диалог с властями по вопросам улучшения условий содержания в закрытых учреждениях, включая тюрьмы, психиатрические учреждения и воинские части. Вместе с Омбудсменом члены Коалиции осуществляют мониторинг прав человека в пенитенциарных учреждениях – в свете отсутствия независимого доступа для Международного комитета Красного Креста. Коалиция также является участником значимого процесса, который она ведет вместе с государством и который направлен на повышение качества судебно-медицинской экспертизы заявлений о применении пыток. Кроме того, Коалиция продвигает услуги по реабилитации жертв, среди которых и психологическая помощь. Хотя все это позитивные тенденции направлены на то, чтобы был разорван порочный круг, состоящий из молчания жертв, бездействия государственных субъектов и безнаказанности виновных, предстоит еще многое сделать для того, чтобы устранить некоторые из наиболее постоянных препятствий, которые стоят на пути к прекращению пыток в Таджикистане.   Выводы Ойнихол Бобоназарова, одна из видных правозащитниц Таджикистана и член Коалиции гражданского общества против пыток и безнаказанности в Таджикистане, считает, что широкое применение пыток является "следствием неспособности бороться с пытками в той стране, где в большинстве случаев виновные в пытках остаются безнаказанными. Это дает следователям ощущение неприкасаемости и вседозволенности".^[10] Поэтому необходимо постоянно поощрять политику абсолютной нетерпимости к пыткам в стране и гарантировать, что все виновные будут привлечены к ответственности.   Коалиция приветствует недавние позитивные изменения, в ходе которых суды Таджикистана начали обращать внимание на недостатки в расследовании, а также на расширение круга лиц, ответственных за пытки и жестокое обращение (дело Едгорова). Однако необходимо также обеспечить то, чтобы уголовные расследования и судебные разбирательства касались всех форм насилия и жестокого обращения в отношении женщин и девочек, в том числе через призму гендерной дискриминации.   Рекомендации правительству Таджикистана:

• В настоящее время разрабатываются различные стратегические документы в области прав человека и свободы от пыток, включая Национальную стратегию в области прав человека до 2030 года и ее План действий на 2021-2023 годы, а также законопроект о недискриминации. При разработке любых стратегий очень важно учитывать гендерную перспективу.
• Также необходимо проводить просветительские мероприятия для следственных органов, в которых бы делался акцент на особенности ведения уголовных дел в отношении женщин, ставших жертвами пыток и жестокого обращения.
• Необходимо разработать Государственную программу реабилитации жертв пыток с акцентом на женщин, а также создать реабилитационные центры, в которых женщины-жертвы пыток могли бы получать психологическую помощь и реабилитацию.

  Фавзия Назарова является директором Общественного фонда "Нотабене" (http://www.notabene.tj/). Ее опыт работы в области защиты и адвокации прав человека в Таджикистане насчитывает свыше 15 лет. В своей работе особое внимание она уделяет развитию гражданского общества, пыткам и жестокому обращению, а также вопросам недискриминации.    Нигина Бахриева является основателем "Нотабене". Ее опыт работы в области прав человека насчитывает более 20 лет. Она является региональным экспертом по вопросам свободы от пыток и других основных прав человека и защиты прав человека в рамках системы Организации Объединенных Наций. Информация основана на случаях, задокументированных Коалицией с 2017 по 2020 год.   Фотография Ninara под лицензией Creative Commons (CC).   ^[1] Свобода от пыток: Коалиция гражданского общества против пыток и безнаказанности в Таджикистане, https://notorturetj.org/en ^[2] Ежегодный отчет Коалиции гражданского общества против пыток – 2020 год, https://notorturetj.org/sites/default/files/articles/2021/files/rezultaty_deyatelnosti_za_2020_g._koaliciya_protiv_pytok_i_beznakazannosti_v_tadzhikistane_1.pdf ^[3] CEDAW/C/TJK/CO/3, 2007, пункт 22. ^[4] Специальный докладчик ООН по вопросу о пытках, Гендерные аспекты пыток (A/HRC/31/57), пункт 51. ^[5] Доклад Специального докладчика по вопросу о пытках и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видах обращения и наказания Манфреда Новака, A/HRC/7/3, пункт 34. ^[6] Свобода от пыток, Пресс-релиз, август 2019 года, https://notorturetj.org/news/press-reliz-0 ^[7] Радио Озоди, Обвиненные в пытках милиционеры получили от 7 до 17 лет тюрьмы, декабрь 2019 года,  https://rus.ozodi.org/a/30328153.html ^[8] Shah-Aiym Network NGO and Apeyron NGO, Joint submission for the Pre-sessional Working Group for the 71^st session of the CEDAW Committee to generate list of issues to the Sixth Periodic Report of the Republic of Tajikistan, Condition of sex workers in Tajikistan, CEDAW, January 2018, https://tbinternet.ohchr.org/Treaties/CEDAW/Shared%20Documents/TJK/INT_CEDAW_NGO_TJK_30029_E.pdf ^[9] Доклад Специального докладчика по вопросу о пытках и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видах обращения и наказания Манфреда Новака, A/HRC/7/3, пункт 36. ^[10] Жестокое обращение и пытки в отношении женщин: то, о чем женщины предпочитают молчать, Вечерка, апрель 2020 года, https://vecherka.tj/archives/42131 [post_title] => Жестокое обращение и пытки: то, о чем женщины предпочитают молчать [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%b6%d0%b5%d1%81%d1%82%d0%be%d0%ba%d0%be%d0%b5-%d0%be%d0%b1%d1%80%d0%b0%d1%89%d0%b5%d0%bd%d0%b8%d0%b5-%d0%b8-%d0%bf%d1%8b%d1%82%d0%ba%d0%b8-%d1%82%d0%be-%d0%be-%d1%87%d0%b5%d0%bc-%d0%b6%d0%b5 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-29 19:52:43 [post_modified_gmt] => 2021-09-29 18:52:43 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6076 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [22] => WP_Post Object ( [ID] => 6078 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-09-30 00:01:59 [post_date_gmt] => 2021-09-29 23:01:59 [post_content] => ВИЧ – это заболевание, которое затрагивает различные сферы жизни людей, среди которых здравоохранение, юридические, трудовые и другие аспекты. Таджикистан, будучи светским и социальным государством, в основе которого лежит верховенство закона, принял программы развития для решения приоритетных проблем в правовой и социальной сфере. Для решения проблем, связанных с ВИЧ, правительство Таджикистана с периодичностью в три года принимает соответствующие Национальные программы.   В 2020 году правительство Таджикистана утвердило Национальную программу по противодействию эпидемии вируса иммунодефицита человека (далее ВИЧ) и синдрома приобретенного иммунодефицита (далее СПИД) в Республике Таджикистан на 2021-2025 годы, а также общий бюджет и План действий, который включает ЦУР [цели устойчивого развития] и другие международные документы по правам человека и ВИЧ.[1]   Согласно данным, представленным в Национальной программе, общее количество официально зарегистрированных случаев ВИЧ в стране составляет 11 986, из которых 7 698 человек (64,1 %) – мужчины и 4288 человек (35,8 %) – женщины. Однако, по оценкам, число людей, живущих с ВИЧ, может составить 13 000.   В 2019 году в Таджикистане было зарегистрировано 1320 новых случаев ВИЧ-инфекции (взрослых и детей), что примерно соответствует количеству случаев в 2018 и 2017 годах (на 101 случай меньше, чем в 2018 году, и на 115 случаев больше, чем в 2017 году). Эти новые случаи ВИЧ, зарегистрированные в 2019 году, пришлись на 772-х мужчин (58,5 %) и 548 женщин (41,5 %). В последние годы наблюдается общая тенденция к увеличению доли женщин среди всех новых случаев заболеваемости ВИЧ (с 30,9 % в 2011 году до 41,5 % в 2019 году). В целом, заболеваемость в стране составляет 14,5 случаев на 100 000 населения.   Конституция Таджикистана закрепляет основные права и свободы человека и гражданина, которые в равной степени обязательны для всех лиц, проживающих в Таджикистане, за некоторыми исключениями для иностранных граждан и лиц без гражданства.[2] Если взять за основу принцип недискриминации, лица, живущие с ВИЧ, имеют все права и свободы, предусмотренные для всех граждан во второй главе Конституции, – право на жизнь, судебную защиту, образование, физическое и психическое здоровье и социальную защиту, информацию, неприкосновенность частной жизни и прочее.   В 2016 году Таджикистан ратифицировал "Политическую декларацию по ВИЧ и СПИДу: ускоренными темпами к активизации борьбы с ВИЧ и прекращению эпидемии СПИДа к 2030 году". В 2017 году был принят Кодекс здравоохранения, который в главе 24 уделяет внимание вопросам лечения и профилактики ВИЧ и запрещает дискриминацию в отношении людей, живущих с ВИЧ (ЛЖВ), во всех сферах жизни. Он определяет права ЛЖВ на получение бесплатной квалифицированной и специализированной медицинской помощи в государственных учреждениях здравоохранения (сюда входит и получение медицинских препаратов), и признает принцип добровольного лечения ВИЧ, а также конфиденциальные и добровольные медицинские обследования на ВИЧ. ЛЖВ, которые сообщили о своем медицинском диагнозе, из которого следует, что у них ВИЧ положительный статус, имеют право на компенсацию морального и материального ущерба. Дети с ВИЧ в возрасте до 16 лет получают пособие на питание, а родители или законные представители детей, рожденных от матерей, инфицированных ВИЧ, имеют право на получение заменителей грудного молока с момента рождения детей до того времени, когда диагноз ВИЧ будет окончательно установлен – это делается с целью дальнейшего снижения риска ВИЧ-инфекции.   Несмотря на прогрессивные положения, существующие в таджикском законодательстве, практика показала, что, к сожалению, ЛЖВ по-прежнему подвергаются дискриминации во всех сферах жизни. Причины такой дискриминации разные: ложные представления/знания о заболевании; низкая квалификация врачей, судей и сотрудников правоохранительных органов; низкая правовая осведомленность населения в целом, включая самих ЛЖВ; гендерные стереотипы; противоречия между законами о здравоохранении, уголовным и административным законодательством; дискриминационные положения Уголовного кодекса и Кодекса об административных правонарушениях; принятые новые дискриминационные подзаконные акты, которые по сравнению с законами лучше реализуются на практике; и в целом слабое правоприменение.[3]   В новой Национальной программе также подчеркивается наличие препятствий для создания благоприятных условий для поддержки разработки программ по противодействию эпидемии, включая необходимость принятия законодательства для смягчения высокого уровня стигматизации и дискриминации в отношении людей, живущих с ВИЧ, и других ключевых групп населения. К сожалению, в настоящее время в Таджикистане нет единого и всеобъемлющего антидискриминационного закона.   В Уголовном кодексе Республики Таджикистан есть отдельный состав преступления за случаи ВИЧ. В соответствии со статьей 125 Уголовного кодекса предусмотрена уголовная ответственность за заражение кого-либо ВИЧ/СПИДом, а также за те случаи, когда человека умышленно оставляют там, где есть угроза заражения ВИЧ. В то же время законодательство не учитывает исключения в виде осознанного согласия другого сексуального партнера (независимо от того, существовал ли риск заражения ВИЧ), или принимает ли вирусоноситель меры предосторожности.[4] Кроме того, в законодательстве не определена форма предупреждения партнера о своем статусе. Таким образом, все лица, живущие с ВИЧ и вступающие в половую связь, могут быть привлечены к уголовной ответственности, что нарушает их право на сексуальное здоровье. При возбуждении уголовного дела по этой статье одновременно открывается статус как подозреваемого, так и потерпевшего.   Таким образом, формулировка статьи 125 Уголовного кодекса приводит к ситуации, когда правоохранительные органы возбуждают уголовные дела только на основании угрозы заражения ВИЧ или при наличии ВИЧ-инфекции. Для правоохранительных органов статья 125 уже стала "рутинной". В 2018 году и за четыре месяца 2019 года правоохранительные органы выявили 138 случаев умышленного заражения людей ВИЧ-инфицированными. В 2018 году в отношении 26 ВИЧ-инфицированных было возбуждено 33 уголовных дела, а в 2019 году – 39 уголовных дел в отношении 32 ВИЧ-инфицированных лиц.   Кроме того, статья 162 Кодекса здравоохранения дает врачам право раскрывать статус ВИЧ-инфицированных пациентов по обычному запросу следственных органов, который не содержит какого-либо обоснования для этого. Некоторые уголовные дела по части 1 статьи 125 были возбуждены после того, как СПИД-центр раскрыл правоохранительным органам информацию о ВИЧ. Во время расследования и судебного разбирательства право обвиняемых на конфиденциальность в отношении их ВИЧ-статуса не обеспечивается, поскольку следователи, должностные лица, судебные секретари и судьи могут запрашивать медицинскую информацию в соответствии с положениями Кодекса здравоохранения без каких-либо определенных условий.   На круглом столе, посвященном проблеме криминализации ВИЧ и организованном Общественной организацией "Центр по правам человека" (ОО ЦПЧ) 1 декабря 2020 года, один из представителей сообщества ЛЖВ в Таджикистане заявил: "Складывается такое впечатление, что правоохранительные органы борются не с инфекцией, а с ЛЖВ."   Поправки в Семейный кодекс, принятые Постановлением Правительства от 23 августа 2016 года (№374), нарушают право ЛЖВ на добровольность и конфиденциальность тестирования на ВИЧ. В частности, согласно статье 14 в новой редакции каждый будущий супруг теперь должен пройти обязательное медицинское обследование в качестве обязательного условия для вступления в брак. Правила указывают, что помимо прочего обследование включает в себя проведение иммуноферментного теста на иммуносорбент (ВИЧ/СПИД), и пары должны ознакомиться с результатами обследования друг друга. Без медицинского документа, подтверждающего такие обследования, ЗАГС не имеет права регистрировать брак.[5] Это требование нарушает право на частную жизнь каждого, кто желает вступить в брак. Брак не может быть зарегистрирован, и медицинская справка не выдается, если ЛЖВ и другие лица, страдающие гепатитом В, С, наркоманией, отказываются добровольно раскрыть информацию о своем заболевании. Медицинская справка также не выдается лицам, страдающим наркоманией, гепатитами В и С, психическими заболеваниями, до тех пор, пока они не вылечатся и не будут представлять угрозу для жизни и здоровья другого человека, вступающего в брак. Лечение проводится за счет пациентов и после лечения они должны пройти повторное обследование.   В свою очередь, статьи 119 и 120 Кодекса об административной ответственности Республики Таджикистан предусматривают административное наказание в виде штрафа за отказ от прохождения обязательных медицинских осмотров и лечения ВИЧ, а также за сокрытие источника заражения ВИЧ-инфекцией, что является существенным препятствием для ЛЖВ для получения АРВ-терапии [АРВ – антиретровирусные препараты].   Для этих групп в ОО ЦПЧ работает бесплатная горячая линия по правовым вопросам. За период с ноября 2018 года по декабрь 2019 года на горячую линию поступило 167 звонков, из которых 67 были от мужчин и 100 – от женщин. С января по декабрь 2020 года было получено 415 звонков: 163 – от мужчин, 214 – от женщин и 38 – из государственных учреждений. Звонки были связаны с различными нарушениями прав в отношении ЛЖВ.   В 2019-2020 годах юридическая помощь оказывалась по таким делам, как:

• 11 возбужденных уголовных дел по части первой статьи 125 (умышленное доведение до риска заражения ВИЧ);
• Два уголовных дела по части второй статьи 125; и
• Три уголовных дела по части третьей статьи 125.

  Большинство уголовных дел было возбуждено против женщин. Многие звонки на горячую линию поступают от сотрудников общественных организаций, которые работают непосредственно с сообществами. Они жалуются, что сотрудники милиции задерживают их, требуя раскрыть статус всех бенефициаров, с которыми они работают по соблюдению режима лечения ВИЧ, и угрожают возбудить против них уголовное дело по части первой статьи 125 Уголовного кодекса Республики Таджикистан. Представители правовых органов также требуют написать расписки о том, что они обязуются не заражать других ВИЧ, что означает, что люди не могут вступать в интимные отношения.   В 2019 году ОО ЦПЧ провела анализ уголовно-процессуального законодательства Таджикистана. В рамках этого анализа также учли правоприменительную практику, в связи с которой было возбуждено 13 уголовных дел по статье 125. В результате анализа были выявлены следующие проблемы:  

• При рассмотрении дел по части первой статьи 125 отсутствуют прямые доказательства. Обвинение основано не на фактах, а на словах человека, которые часто невозможно проверить. Как правило, суд встает на сторону того, кто подвергся риску.
• Еще одна трудность связана с предубеждением и недостаточной осведомленностью. Например, в Таджикистане представители местной судебной системы еще не имеют полного представления об особенностях заболевания и регулярно не отличают ВИЧ от СПИДа. По таким категориям дел нет Постановления Пленума Верховного суда, которое бы разъясняло судам, что подразумевается под угрозой заражения ВИЧ. Для прокуроров не были приняты инструкции по этим категориям дел.
• При первом медицинском осмотре на ВИЧ после того, как определили положительный диагноз на ВИЧ в соответствии с руководящими принципами диагностики, лечения и диспансерного наблюдения за ВИЧ-инфекцией (для взрослых и подростков) требуется, чтобы инфицированные лица подписали бумагу о том, что их предупредили об уголовной ответственности за заражение другого человека ВИЧ. Тот факт, что человек осведомлен о своей ВИЧ-инфекции, не обязательно означает, что он также осведомлен о способах передачи вируса. Как отмечают сами ЛЖВ, на практике они сталкиваются с низким качеством информации до и после тестовой консультации или ее отсутствием. Как правило, часто документы подписываются сразу после того, как человек только узнал о том, что у него неизлечимое заболевание, когда он или она находится в состоянии замешательства или шока. Вопрос адаптации ВИЧ-инфицированного человека к собственному диагнозу стоит очень остро. В других странах существует практика того, как показать партнеру свой ВИЧ-положительный статус. Среди предлагаемых форм есть вариант заявления, устного объявления, которое можно сделать в группе самопомощи в присутствии свидетелей или врача. В то же время в законодательстве Таджикистана такие рекомендации нигде не прописаны, и их выполнение затруднено из-за психологических барьеров. В центрах по борьбе с ВИЧ/СПИДом не предоставляются бесплатные психологические услуги.
• Происходит нарушение права на получение документов (постановления о возбуждении уголовного дела, обвинительного заключения, приговора и проч.) уголовного производства на языке, доступном обвиняемому и осужденному, в частности на русском и узбекском языках. Также нарушается право подозреваемых и задержанных на дачу показаний на языке, доступном для носителей русского и узбекского языков. В период дознания переводчик отсутствует, и подозреваемые вынуждены подписывать объяснения, записанные от их имени и с их слов на таджикском языке. Обвинительное заключение вручается обвиняемому не на известном ему/ ей языке, хотя в соответствии с частью первой статьи 250 Уголовно-процессуального кодекса Республики Таджикистан перевод обвинительного заключения должен быть предоставлен.
• Государственные адвокаты, которых следователи привлекают к выполнению своих обязанностей по защите ЛЖВ, выполняют свою работу с неохотой, или за неимением информации о ВИЧ-инфекции они упускают из виду многие важные моменты.
• Большая часть дел по части первой статьи 125 Уголовно-процессуального кодекса возбуждаются без признаков преступления, но только на основании информации о заболевании ВИЧ, которая поступает от центров по борьбе с ВИЧ/СПИДом. Пациентов с ВИЧ вызывают к следователю, и их открыто спрашивают: "С кем ты спишь?" Такому обращению также содействует статья 162 Кодекса здравоохранения, согласно которой врачи могут раскрыть диагноз ВИЧ-инфекции пациента по запросу следственных органов без каких-либо оговорок.
• Обращает на себя внимание тот факт, что из 13 только два уголовных дела были возбуждены на основании заявлений потерпевших. Восемь из 13 уголовных дел – это частные обвинения по части первой статьи 125, которые возбуждаются при наличии заявлений потерпевших. Изучение всех 13 приговоров показало, что в соответствии с частью первой статьи 125 девять потерпевших не имели претензий к осужденным, и в соответствии с частью второй статьи 125 трое потерпевших не имели претензий к осужденным. В 2018 году не было уголовных дел, которые бы суд прекратил на основании статей 72-75 Уголовного кодекса (освобождение от уголовной ответственности в связи с примирением с потерпевшим, искренним раскаянием и т.д.), что предусмотрено Уголовно-процессуальным кодексом по части первой статьи 125. Несмотря на то, что в одном из дел так называемый потерпевший заявил в суде: "У меня нет претензий к подсудимой, я люблю ее, пожалуйста, освободите ее." В результате суд выносит приговор в виде одного года и двух месяцев лишения свободы. Суды кассационной и надзорной инстанций не обнаружили никаких нарушений или упущений в ходе судебного разбирательства.
• Согласно части третьей статьи 24 Уголовно-процессуального кодекса, дела по части первой статьи 125 возбуждаются по заявлению лица, пострадавшего от преступления. В случае примирения пострадавшего с обвиняемым и возмещения вреда, причиненного потерпевшему, производство по делу прекращается. Согласно статье 147 Уголовно-процессуального кодекса, если дело имеет особое общественное значение, или если потерпевший находится в беспомощном состоянии, зависит от обвиняемого или по другим причинам не в состоянии защитить свои права и законные интересы, прокурор имеет право возбудить уголовное дело даже в отсутствие заявления потерпевшего. Но, к сожалению, законодательство не дает объяснения формулировке "особое общественное значение", и прокуроры истолковывают ее, исходя из своего личного понимания. Были случаи, когда милиция возбуждала уголовные дела по части первой статьи 125 без заявления потерпевшего, и суды не обращали на это внимания.
• Жалобы на приговор первой инстанции в соответствии с нормами Уголовно-процессуального кодекса подаются через суд первой инстанции, и судья, вынесший приговор, который обжалуется, готовит дело и жалобу и направляет их в вышестоящий кассационный суд. Надзорная жалоба рассматривается тем же судом, что и кассационная жалоба, только в другом составе судей, но по сути это один и тот же суд. Соответственно, существует риск того, что суд не будет объективен в этом вопросе и не примет положительного решения по жалобе против самого себя. В связи с этим адвокаты неоднократно обращаются в надзорном порядке в Верховный суд Республики Таджикистан, что затягивает рассмотрение жалоб.
• Отсутствует координации между врачами центров по борьбе с ВИЧ/СПИДом и врачами центров временного содержания, что приводит к тому, что ЛЖВ не имеют доступа к антиретровирусным препаратам (АРВТ), что влечет за собой нарушение их права на здоровье.
• В делах, которые связаны с людьми, употребляющими инъекционные наркотики и в то же время являющимися в течение многих лет участниками программы опиоидной заместительной терапии, суды дополнительно назначают принудительное лечение от наркомании в соответствии со статьей 101 Уголовно-процессуального кодекса, не уточняя, как это может навредить осужденному и что такое опиоидная заместительная терапия. Согласно статье 194 Кодекса здравоохранения, заместительная терапия считается одним из видов помощи, и статья 101 Уголовно-процессуального кодекса также противоречит статье 203 Кодекса здравоохранения. В ней говорится, что принудительное лечение применяется приговором суда по отношению к лицам, совершившим преступление, в том числе и к лицам, совершившим административные правонарушения, и которые в то же время нуждаются в лечении по подтвержденному неврологическому заболеванию, когда они отказываются от добровольного лечения. Но в нашем случае наши бенефициары не отказываются от заместительной терапии, которая является альтернативным лечением, как это указано в статьях 194 и 197 Кодекса здравоохранения.
• На себя обращает внимание тот факт, что в Таджикистане количество детей, инфицированных ВИЧ неизвестным путем, больше, чем количество детей, инфицированных ВИЧ вертикальным механизмом передачи инфекции [от матери к плоду во время прохождения им родовых путей]. Более того, Министерство здравоохранения не принимает необходимых мер для того, чтобы выяснить, как дети заражаются. Когда ребенку ставят ВИЧ положительный диагноз в случаях, когда оба родителя здоровы, врачи центров по борьбе с ВИЧ/СПИДом не направляют информацию в прокуратуру для проведения надлежащего расследования. Более того, в практике ОО ЦПЧ разбирается случай, когда адвокат защищает интересы десятилетней девочки, которая заразилась ВИЧ в возрасте 20 месяцев. Из-за отсутствия доказательств дело возбуждали и прекращали уже несколько раз. Адвокат ходатайствовал о повторном освидетельствовании, запросе информации о доноре, плазме, которая была перелита девочке, и других следственных действиях, которые позволяют провести высококачественное расследование. Но это ходатайство так и не было удовлетворено, и дело снова прекратили. К сожалению, судебная практика пока не имеет положительных прецедентов. Но если факт заражения ВИЧ в государственных медицинских учреждениях будет доказан, государство будет обязано выплачивать пособия ЛЖВ в течение всей их жизни. Также, в таком случае государство будет обязано компенсировать материальный и моральный ущерб ЛЖВ и предоставить им жилье.

  Помимо проблем с доступом к правосудию в связи с криминализацией ВИЧ, ЛЖВ также сталкиваются с социальными проблемами, которые могут выражаться в отсутствии реализации принципа верховенства закона.   Таким образом, Кодекс здравоохранения предусматривает право родителей детей, рожденных от матерей с ВИЧ, получать заменители грудного молока с момента их рождения до момента постановки окончательного диагноза ВИЧ. Статистика показывает, что случаи выявления ВИЧ среди детей, родившихся от ВИЧ-инфицированных матерей, в 2017 году составили 60 детей, в 2018 году – 53 ребенка, а в 2019 году – 45 детей.[6] Также существует проблема с реализацией этого права, когда не все родители детей, рожденных от матерей с ВИЧ, имеют доступ к заменителям грудного молока. Это связано с тем, что механизм реализации данной нормы до сих пор не разработан, финансирование в государственном бюджете не предусмотрено, а средства на эти нужды не всегда выделяются из местного бюджета.   Постановлением Правительства № 232 от 10 мая 2010 года предусмотрена выдача пособий детям с ВИЧ в возрасте до 16 лет. Существуют бюрократические механизмы предоставления льгот, с момента подачи заявления до его утверждения, которое может занять более года, родители детей вынуждены предоставлять местным властям информацию о том, что дети живы, и пока информация проверяется, выдача пособий приостанавливается.   Постановлением № 475 от 25 сентября 2018 года определен Перечень заболеваний, в соответствии с которым люди, живущие с ВИЧ, не имеют право учиться в образовательных медицинских учреждениях, не имеют право на усыновление ребенка, быть опекуном или попечителем.   Кодекс здравоохранения предусматривает бесплатное лечение и обследование всех видов медицинской и медикаментозной помощи в учреждениях общественного здравоохранения. Однако на практике, за исключением АРВ-терапии, все остальные услуги оплачиваются пациентами, и на практике эта норма практически не работает.   Тест на ВИЧ также необходим при трудоустройстве, даже при открытии торговой точки для мелких предпринимателей, и существует практика отказа в приеме на работу ВИЧ-положительного человека. ЛЖВ не обжалуют эту незаконную практику в суде, т.к. опасаются, что их статус будет раскрыт – ЛЖВ в основном живут в небольших районах, селах, где все знают друг друга и информацию о болезни невозможно сохранить в секрете.   В соответствии с Трудовым кодексом и другими подзаконными актами Республики Таджикистан, в трудовых отношениях при приеме на работу, а затем и во время работы, тест на ВИЧ необходим только для медицинских работников, работающих в хирургии (в том числе хирургов, стоматологов, акушеров-гинекологов и т.д.); тех, кто работает в службах переливания крови; специалистов по инфекционным заболеваниям; и отделений, в которых существует повышенный риск заражения.   На практике это требование не соблюдается, и в частности не соблюдается требование о тесте на ВИЧ, и в целом работодатели требуют результаты медицинских осмотров в процессе найма на любой вид работы и на любую должность (тест на ВИЧ требуют даже от малых предпринимателей, которые хотят открыть торговую точку). Известны случаи отказа в приеме на работу ВИЧ-инфицированного человека. ЛЖВ не обжалуют эту незаконную практику в суде, т.к. опасаются, что их статус будет раскрыт – ЛЖВ в основном живут в небольших поселениях, где все знают друг друга и информацию о болезни невозможно сохранить в секрете.   В 2019 году в школах пилотных районов правительство провело тестирование детей на ВИЧ. Тестирование проходило в отсутствие родителей, до и после тестирования не было обязательной консультации, а результаты сообщили администрации школы. Были даже заявления об исключении ребенка со школы из-за его/ ее положительного ВИЧ-статуса.   Для того, чтобы улучшить ситуацию с правами ЛЖВ в Таджикистане, представители гражданского общества регулярно общаются с различными государственными органами. Гражданское общество предложило поправки в новый Уголовный кодекс, который в настоящее время разрабатывается рабочей группой, утвержденной указом президента Республики Таджикистан. Предложения направлены на декриминализацию части первой статьи 125 Уголовного кодекса. Хорошей новостью является то, что рабочая группа по разработке нового Уголовного кодекса включила сноску к статье 125, которая предусматривает освобождение от уголовной ответственности ВИЧ-позитивных людей в случае информированного согласия сексуального партнера.   Кроме того, в рамках адвокатской деятельности ведется работа по разработке проекта Постановления Пленума Верховного суда Республики Таджикистан о рассмотрении дел, связанных с уголовным преследованием ЛЖВ, включая разъяснение статьи 125. Верховный суд уже проанализировал около 100 судебных дел, которые были рассмотрены с 2018 по 2020 года.   Также, как было отмечено выше, Постановлением Правительства № 50 (от 27 ноября 2020 года) была принята и утверждена Национальная программа. В соответствии с рекомендациями гражданского общества, все вышеупомянутые проблемы также были включены в эту программу. Мы надеемся, что все инициативы, предпринятые гражданским обществом, приведут к улучшению ситуации с соблюдением прав ЛЖВ в Таджикистане.   В связи с этим для решения проблем предлагаются следующие рекомендации:   О криминализации ВИЧ:

• декриминализировать статью 125, а также криминализировать и преследовать в уголовном порядке только за умышленное заражение ВИЧ в рамках общей статьи, причиняющей вред здоровью средней тяжести;
• людям, живущим с ВИЧ, в случаях, связанных с ВИЧ-инфекцией, обеспечить обязательное участие адвоката в уголовных делах за счет государства;
• целесообразно уточнить вопрос защиты конфиденциальности диагноза и предусмотреть, что для получения данных о состоянии здоровья и ВИЧ-статусе требуется ходатайство прокурора и постановление суда. Для этого следует внести соответствующие поправки в Закон "Об оперативно-розыскной деятельности" и статьи 49 и 162 Кодекса здравоохранения, прямо указав, что данные, составляющие медицинскую тайну, могут быть раскрыты органам дознания или следствия только с разрешения суда;
• исключить принудительное лечение для ПИН [потребителей инъекционных наркотиков] в качестве дополнительной меры наказания, внести поправки в Уголовный кодекс с возможностью назначения альтернативного лечения для ПИН вместо принудительного лечения. Включить в Уголовный кодекс или Уголовно-процессуальный кодекс понятие альтернативного лечения и порядок его назначения;
• учитывая, что существует множество мифов и стигматизации в отношении ВИЧ, людей, живущих с ВИЧ, и тех, кто пострадал от эпидемии, крайне важно обеспечить регулярную подготовку сотрудников полиции, прокуроров и судей по вопросам ВИЧ, включая последние научные и медицинские данные о ВИЧ-инфекции как хроническом заболевании, риске передачи, эффектах антиретровирусной терапии и мерах предосторожности и т.д., а также о важности сохранения конфиденциальности диагноза и персональных данных;
• разработать и принять Постановление Пленума Верховного суда по делам, связанным со статьей 125, с учетом современных научных достижений в области лечения ВИЧ до отмены этой статьи; и
• для следственных органов и прокуроров разработать инструкции по ведению уголовных дел по статье 125, а также по надзору в области профилактики ВИЧ.

  Для добровольного тестирования на ВИЧ:

• учитывая концентрированный характер эпидемии ВИЧ в Таджикистане, заменить обязательное медицинское обследование на ВИЧ лиц, вступающих в брак, добровольным и конфиденциальным тестированием на ВИЧ, а также предоставлением консультаций до и после тестирования;
• реформировать все законодательство с учетом соблюдения и недискриминации прав ЛЖВ; и
• усилить ответственность врачей, медицинского персонала и государственных служащих, у которых есть доступ к информации о наличии ВИЧ, в отношении раскрытия конфиденциальной информации без какой-либо связи с отягчающими последствиями и за отказ в предоставлении медицинской помощи и услуг.

  По вопросам нарушения других прав ЛЖВ:

• принять Постановление Правительства по вопросу детского питания для детей, рожденных ВИЧ-инфицированными матерями, и обеспечить финансирование на эти цели как в местных бюджетах Таджикистана, так и на государственном уровне в случае субсидированного финансирования субсидируемых районов;
• упростить процедуру предоставления льгот детям с ВИЧ и внести поправки в Кодекс здравоохранения, увеличив возраст детей, имеющих право на получение льгот, до 18 лет;
• прекратить широко распространенную практику тестирования на ВИЧ при поступлении в школу, профессиональные учебные заведения и при трудоустройстве на все виды работ; и
• Министерству труда – усилить свою разъяснительную работу с работодателями, которая бы включала в себя предоставление информации по соблюдению мер безопасности на рабочем месте, включая разъяснения по профилактике ВИЧ и запрещению дискриминации в отношении ЛЖВ.

  Лариса Александрова – эксперт по гендерным вопросам, правам человека и ВИЧ. С 2011 года она отстаивает право женщин на доступ к правосудию для жертв домашнего насилия и другие права женщин. Автор методических рекомендаций по проведению гендерного анализа законодательных актов для государственных органов, а также оценки нормативно-правового и законодательного регулирования в области ВИЧ/СПИД в Республике Таджикистан, гендерного и антидискриминационного анализа законопроекта "Защита от дискриминации" и других законов, касающихся прав женщин, живущих с ВИЧ.   Фотография ЮНИСЕФ под лицензией Creative Commons (СС).   [1] Национальная программа по противодействию эпидемии вируса иммунодефицита человека и синдрома приобретенного иммунодефицита в Республике Таджикистан на 2021-2025 годы. Данная программа утверждена Постановлением Правительства Республики Таджикистан № 50 от 27 ноября 2020 года. [2] Статья 16 Конституции [3] HRC, Оценка нормативно-правовой среды в области ВИЧ/СПИД в Республике Таджикистан, февраль 2020 года, https://hrc.tj/archives/325; Е. Марон, Л. Александрова. Оценка нормативно-правовой среды в области ВИЧ/СПИД в Республике Таджикистан. Душанбе. 2019г. [4] Например, используется ли презерватив. [5] ДОКЛАД ДЛЯ УНИВЕРСАЛЬНОГО ПЕРИОДИЧЕСКОГО ОБЗОРА ОТ СЕТИ НПО ПО ВОПРОСАМ ВЕРХОВЕНСТВА ЗАКОНА И ДОСТУПА К ПРАВОСУДИЮ. 39-я сессия Рабочей группы по УПО, октябрь-ноябрь 2021 года [6] Национальная программа по противодействию эпидемии ВИЧ/СПИДа на период 2021-2025 годов была утверждена Постановлением Правительства № 50 от 27 ноября 2020 года. [post_title] => Права человека в отношении людей, живущих с ВИЧ в Таджикистане [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%bf%d1%80%d0%b0%d0%b2%d0%b0-%d1%87%d0%b5%d0%bb%d0%be%d0%b2%d0%b5%d0%ba%d0%b0-%d0%b2-%d0%be%d1%82%d0%bd%d0%be%d1%88%d0%b5%d0%bd%d0%b8%d0%b8-%d0%bb%d1%8e%d0%b4%d0%b5%d0%b9-%d0%b6%d0%b8%d0%b2%d1%83 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-09-29 19:55:30 [post_modified_gmt] => 2021-09-29 18:55:30 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6078 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [23] => WP_Post Object ( [ID] => 6001 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-07-22 11:08:25 [post_date_gmt] => 2021-07-22 10:08:25 [post_content] => On June 10^th 2021, Kazakhstan’s President Kassym-Jomart Tokayev signed a decree to improve the country’s human rights record. He emphasised the rights of citizens with disabilities and victims of human trafficking as priority areas, in addition to ensuring the right to freedom of association, expression, and ‘public order’. The decree comes on the heels of two years of heightened dissent and protests in Kazakhstan, so what are the prospects for reform in the realm of civil liberties?   Prospects for top-down reform in Kazakhstan There are several possible ways to interpret the regime’s stated dedication to improving civil liberties and human rights. On the one hand, Tokayev has overseen several significant reforms, including the abolishment of the death penalty in 2019 and introducing direct election of mayors of rural districts and small towns. While the issue areas Tokayev mentioned specifically in his June 10^th decree may not invite a sweeping overhaul of Kazakhstan’s political system, targeted policy changes could nonetheless have a consequential impact on many people’s lives.   On the other hand, it is difficult not to see the June 10^th decree in the same light as Tokayev’s post-inaugural embrace of the ‘listening state’. The ‘listening state’ was meant to foster open dialogue and collaboration between state and society. In pursuit of building a ‘listening state,’ there was talk of allowing online petitions in addition to e-government portals where citizens could lodge complaints about the civil administration or public services. The ‘listening state’ has been criticised as reactive micromanagement that responds to those who can make the most noise online, and is more hot air than a coherent reform to superpresidentialism.[1]   More likely, it seems that the decree will involve tiny tweaks to the Criminal Code, as with reforms to regulations on peaceful assembly passed in June 2020. The new law only marginally relaxed constraints while preserving the state’s ability to restrict Kazakhstanis’ freedom of assembly. Under the new law, organisers still need to submit advance notification to local authorities, who have the final say in whether a gathering is permitted. The location for gatherings is still at the discretion of local authorities as well. Mass detention of protesters who gathered on June 6^th 2020 to criticise the new law showed this ‘reform’ to be more cosmetic than meaningful.   While there could be meaningful reform in spheres the regime sees as ‘social’ (and therefore less threatening), such as improving education and accessibility for people with disabilities or opening up space for women in the workforce, it seems likely that efforts to ensure Kazakhstanis’ civil liberties will involve superficial tinkering of existing restrictions.[2] Any tinkering will be done in the name ‘increasing efficiency of interaction with non-governmental organisations’.[3]   What does this efficiency look like for the defence of human rights like freedom of association and assembly? What are the implications for those working in the human rights sphere? The regime’s appreciation of efficiency can be mapped on two dimensions: first, a robust civil society can help the Government efficiently distribute public goods, a neoliberal maxim that asks discontented citizens to trade direct action with social services; second, that the landscape of civil society should be made efficient and smooth through NGO registration laws that make associational life legible to the state.   Civil society as a tool of efficient governance The death of five young girls on February 4^th 2019 in Astana resonated sharply across Kazakhstan, inspiring a series of escalating ‘mothers’ protests’ across the country. There was a split among the discontented, with some continuing to protest at different government offices and others opting to collaborate with local officials for support in offering social services.   Initially the crowds demanded the resignation of authorities responsible for the fire, their demands grew more sophisticated, specifically on benefits and proper housing. They articulated a frustration with the uneven distribution of Kazakhstan’s oil wealth, criticising the fact that average citizens suffer while elites build glitzy buildings and feel the benefits of Kazakhstan’s international status.   As the mothers’ demands changed, they also tried targeting a range of government bodies at various administrative levels: they gathered at Akimat offices, at the Ak Orda, at the Ministry of Labour, at Nur-Otan party building. On some occasions, government officials came to diffuse the crowd by meeting with women one-on-one; on others, police dragged women to the ground or detained them.   In February 2020, then-president Nursultan Nazarbayev asked the Government to resign for its failure to improve standards of living and announced a multi-trillion tenge basket of support for social-welfare programmes, much of which was targeted directly at families with many children.[4] But when Tokayev took office, he shifted the tone significantly, speaking out in favour of rolling back social services to avoid people growing dependent on government handouts.[5]   The ‘listening state’ had stopped listening to these mothers, whose demands morphed from the material to meta-political over time. At a demonstration at the Astana Akimat on February 6^th, one woman grabbed attention with an impromptu speech where she demanded, “No one should be persecuted based on some political or social categories, no one should be persecuted for giving everyone freedom. There should not be any censorship, and tomorrow all of this should be on TV, so that all this can be seen and heard.”[6]   While some mothers continued to show up to unsanctioned protests, with criticism of both the situation with social services and citizens’ freedom of speech, others refrained from explicit criticism of authorities and the ruling party, instead collaborating with the Government to achieve their goals.   One such example is the women who registered a public foundation called Strong Mothers Nur-Sultan in March 2020. The founders distanced themselves from the mothers’ protests: “But we were with those aggressive mothers, but those who asked the state for fair benefits, benefits, housing,” Raigul Serikbaeva, the Director of Strong Mothers, told a Tengrinews.kz reporter in May 2021.[7] Strong Mothers Nur-Sultan provides affordable daycare, 5,000 tenge a month (about 11 USD) for families with at least four children, and 10,000 for everyone else; the Government pays the salaries of the teachers, and Strong Mothers is just responsible for rent. In addition to offering daycare services, teachers offer classes in world languages and school subjects for children and consultative support and computer classes for mothers, who do not know how to submit requests for reduced-price housing through the government portal.   Strong Mothers Nur-Sultan fills an immediate need for many women in Kazakhstan’s capital city; they do so through financial support from the Government, with close support from local bureaucrats and up-and-coming party functionaries. The women behind Strong Mothers Nur-Sultan clarified their understanding of the role that civil society should play in Kazakhstan in an Instagram post on March 5^th 2021: “In our country, NGO activists are proposing special projects for the social protection of women, improving their living standards, a golden bridge between the local government and the population!”[8]   This is one vision of efficiency implied in Tokayev’s decree, one in which active, dedicated citizens fill gaps in the provision of public services without criticising the regime for the fact that gaps exist in the first place. In and of itself, citizens’ active engagement in their communities is a worthy goal; many of the people working tirelessly in this sphere are making incredible contributions to the neediest in their communities. However, it presents unreasonable constraints on associational life to subsume citizens’ rights to direct action and advocacy – which, admittedly, can be messy and bring about uncomfortable public conversations about the nature of government power – under a notion of civil society as service provision.   Efficient civil society through NGO registration process Kazakhstan has a robust legal framework controlling associational life, and it is illegal to organise a public association without registration. Despite these laws, not all groups active in civil society are registered. Some groups eschew the process altogether, opting to organise more informally; this is a way to avoid restriction and surveillance from the state, but also makes groups vulnerable to repression. Other groups want to register, but are denied the opportunity or stripped of their registration. Authorities often explain this in procedural terms, pointing to incomplete or improperly submitted paperwork, but this framing is often just a thinly veiled attempt to block potentially threatening activity. The case of Feminita, an intersectional feminist initiative founded in December 2017 by Zhanar Sekerbayeva and Gulzada Serzhan, offers an example of how authorities in Kazakhstan attempt to use the registration process to tame public associations.   Feminita’s team first submitted the required paperwork to the Ministry of Justice in December 2017; after being denied for supposed inconsistencies in their charter, Sekerbayeva and Serzhan resubmitted the documents in February 2018. Their request was again denied, with authorities vaguely citing Feminita’s failure to fix the errors in the first submission. The two activists applied for registration a third time on December 20^th 2018; on January 3^rd 2019, the Ministry of Justice sent the standard denial, citing some violations in the charter paperwork.   Sekerbayeva and Serzhan filed a lawsuit against the Almaty branch of the Ministry of Justice. Medeu District Court judge Timur Zhumamuratov ruled that Feminita’s goals posed a threat to society, arguing that the charter ‘does not aim to strengthen moral and spiritual values, spiritual culture, prestige and the role of the family in society.’ Additionally, Feminita’s charter supposedly calls for making changes in the political sphere, which Zhumamuratov argued is unacceptable for a public fund. They deduced that officials were bothered by one paragraph in the charter, which indicates that Feminita would ‘provid[e] support and development of the potential of communities of women with disabilities, LGBTQ+ communities, sex workers in Kazakhstan in order to protect their rights and legitimate interests.’[9]   After appealing the Medeu District Court’s decision in September 2019, Feminita tried another angle to receive registration.[10] In October 2019 a group of United Nations special rapporteurs sent an application for registration to the Ministry of Justice on Feminita’s behalf. Yet again, registration was denied, but the Minister of Justice Marat Beketayev asked Yevgeny Zhovtis – a well-respected human rights defender and the Director of the Kazakhstan International Bureau for Human Rights and Rule of Law – to serve as a mediator in negotiations between Feminita and the Ministry of Justice. On July 2^nd 2020, after an online meeting between Feminita, Zhovtis, and the Vice Minister of Justice, representatives of the Ministry made a surprising announcement. They claimed that ‘amendments’ to Feminita’s charter were approved and the organisation would be granted registration. This announcement was denied by Sekerbayeva, who said that Feminita did not agree with the Ministry of Justice’s proposed amendments. Sekerbayeva told local media, “We are outraged that our registration is being forced like this because the time of some kind of reporting is approaching,” referencing the looming submission of a national report on the implementation of the International Covenant on Civil and Political Rights.[11]   With its international reputation on the line, authorities rushed to solve the stalemate in Feminita’s registration as a public foundation. The solution was ‘efficient’ insofar as it was streamlined; the Ministry of Justice did away with the troublesome clauses in Feminita’s charter without the group’s approval. This is the vision of ‘efficiency’ in relations between state and society: one that does not disrupt the state’s vision of social order, and one that can be toted out for approval from international bodies.   These two examples demonstrate that efficiency in state-society relations does not imply a vibrant, pluralistic civil society. Just as the OSCE described Kazakhstan’s January 2021 parliamentary election as ‘efficiently run’ while also criticising the lack of competition and severe curbs on the freedom of assembly and expression, the instances of authorities’ silencing of demonstrators demanding better social provisions for families and their attempt to coerce Feminita to register on their terms demonstrate that efficiency is not a sufficient standalone value.[12]   (In)efficiencies in securing human rights and civil liberties in Kazakhstan? Tokayev’s mention of increasing the efficiency of interaction with NGOs in the broader pursuit of improving Kazakhstan’s human rights record implies that there are inefficiencies. Probably he has in mind inefficiencies in the neoliberal sense, that NGOs could do the work of bulky bureaucracy more cheaply and effectively. But the bundle of rights that Tokayev has deemed a priority present a conceptual gap that is more consequential for Kazakhstan’s potential to improve its human rights record.   Tokayev emphasised citizens’ right to ‘public order’ as well as civil liberties like the freedom of expression, assembly, and association. Putting the right to public order – which is defined at the whim of authorities – on the same level as freedom of expression and assembly creates a possibility to justify restrictions protest and associational life for the sake of preserving order. Setting up a false dichotomy between these categories of rights plays into the narrative of stability and public order that has functioned as the cornerstone of the regime’s claim on power for decades.   This equivalence between the right to public order and free speech is enshrined in Kazakhstan’s legal code: Kazakhstan’s constitution guarantees the right to free assembly and expression, but myriad rules in the Criminal Code restrict these rights in the name of law and order. It is possible to interpret these inconsistencies between the Constitution and Criminal Code as an inefficiency that should be promptly addressed; further reform is needed to reduce the constraints on associational life in Kazakhstan, above and beyond the tiny steps taken in the law on public gatherings passed in June 2020. But these inconsistencies in and of themselves are not necessarily a normative concern, insofar as they drive different theories of change, reform, and improvement among political actors in Kazakhstan.   Some believe in incremental reform that is achieved through educating authorities and collaborating with government bodies. This involves close monitoring of abuses and going through proper legal channels to redress them; it involves going through the hoops required to register a political party, to try and run a campaign and to take a seat at the table. Others prefer more expansive changes – the overhaul of Kazakhstan’s system of government from a superpresidential system to a parliamentary one, for example – to gradual reform. They opt for direct action and street protests over government working groups and committees, pointing to their constitutionally-protected right to peaceful assembly to justify skirting the required procedure for sanctioned protests. This ideological and tactical pluralism may not be ‘efficient,’ but securing the rights of all to participate in politics is central to improving Kazakhstan’s human rights record.   Colleen Wood is a PhD candidate at Columbia University. Her research is supported by the National Science Foundation, and her writing has been published in Foreign Policy, the Washington Post, and The Diplomat.   Image by Francisco Anzola under (CC).   [1] CAA Network, Season 3. Power and Society in Central Asia. Episode 2. Hearing state or political parties, March 2021, https://www.caa-network.org/archives/21539/cezon-3-vlast-i-obshhestvo-v-czentralnoj-azii-epizod-2-slyshashhee-gosudarstvo-ili-politicheskie-partii [2] Laura Kopzhassarova, How Accessible is Kazakhstan for People with Disabilities?, CABAR, April 2021, https://cabar.asia/en/how-accessible-is-kazakhstan-for-people-with-disabilities; Zhanar Sekerbaeva, “Feminita” urges to abolish the list of prohibited occupations for women, Feminita, July 2020, https://feminita.kz/2020/07/feminita-urges-to-abolish-the-list-of-prohibited-occupations-for-women/ [3] Official Site of the President of the Republic of Kazakhstan, “On further measures of the Republic of Kazakhstan in the field of human rights,” June 2021, https://akorda.kz/ru/o-dalneyshih-merah-respubliki-kazahstan-v-oblasti-prav-cheloveka-9505 [4] Diana Jacobs, Kazakh Mothers: Proving A Force For Change, Current Time, February 2019, https://en.currenttime.tv/a/kazakhstan-mothers-protests/29880082.html [5] Orken Joyamergen, New mechanism for providing TSA. What is the reason for the discontent?, Radio Azattyk, January 2020, https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-social-benefits-paid-to-families-with-children/30375765.html [6] Azattyq TV, Mothers with many children in Astana are making social demands – RFE / RL, YouTube, February 2019, https://www.youtube.com/watch?v=mvxY2G5BCHg [7] Renat Tashkinbaev, “We are the same women who went to the rallies.” How mothers with many children have changed. Tengrinews, May 2021, https://tengrinews.kz/article/myi-samyie-jenschinyi-kotoryie-vyihodili-mitingi-izmenilis-1580/?fbclid=IwAR3W9_i-C1KgRunYRDp4tFBFSptRDgKwMWDCGf_37UF_Z9XNFrbRVGFfRgg [8] Strong_mothers_NS, Instagram post, Instagram, March 2021, https://www.instagram.com/p/CMB-tWxJeaW/ [9] KIBHR, Shame, disgrace and fear of change, May 2019, https://bureau.kz/novosti/sobstvennaya_informaciya/styd_sram_i_strakh_peremen/ [10] Human Rights Watch, Kazakhstan: Feminist Group Denied Registration, September 2019, https://www.hrw.org/news/2019/09/13/kazakhstan-feminist-group-denied-registration [11] Dinara Zharkeeva, The Ministry of Justice will register the public fund “Feminita” in Kazakhstan, informburo, July 2020, https://informburo.kz/novosti/minyust-zaregistriruet-obshchestvennyy-fond-feminita-v-kazahstane.html [12] OSCE PA, Lack of real competition, limitations to fundamental freedoms left voters without genuine choice in Kazakhstan’s parliamentary elections: observers, January 2021, https://www.oscepa.org/en/news-a-media/press-releases/2021/lack-of-real-competition-and-limitations-to-fundamental-freedoms-left-voters-without-genuine-choice-in-kazakhstan-s-parliamentary-elections-international-observers-say [post_title] => Human rights and civil liberties in Kazakhstan: A matter of efficiency? [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => human-rights-and-civil-liberties-in-kazakhstan-a-matter-of-efficiency [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-22 10:56:09 [post_modified_gmt] => 2021-07-22 09:56:09 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6001 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 2 [filter] => raw ) [24] => WP_Post Object ( [ID] => 5999 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-07-22 11:07:19 [post_date_gmt] => 2021-07-22 10:07:19 [post_content] => Kazakhstan needs to change the paradigm of development from crony capitalism and the monopolisation of all important spheres (starting from the economy through to civil society) in one hand and dependence of the people on the state to a new paradigm of free economic development with rule of law and an independent civil society which protects the public interest.   The consolidation of power by Nazarbayev has led to a lack of real political opposition and independent media, a strengthening of the repressive apparatus (police, prosecutors, courts, and national security agencies) and a dramatic shrinking of civic space in Kazakhstan. This process has lasted for the past 25 years. In result, the society, consisting of people dependent on the state, is vulnerable and unable to control its country or defend its interests. Dependence on the state takes many different forms, from pensions, to scholarships and grants for students, benefits and allowances for large families, and people with disabilities, as well as unemployment benefits. This means, in our view, that there is economic dependence as there are limited possibilities to find a job for independent people in this monopolised economy.   Currently political power in Kazakhstan is split between the oligarchic groups with the support of law enforcement. In our view, changes to this system should start with constitutional reform and then subsequent administrative and territorial reform to build a new system of self-governance, which will entail a radical reform of all other legislation, including the electoral system.   The constitution is the basis of legal system. Constitutional reform in Kazakhstan should include not only changing the Constitution of Kazakhstan, but changing the electoral legislation, the competence of the President and Parliament, the legislation about political parties, trade unions and the structure of the Government and other issues. To establish the real system of self-governance it is necessary to change the system of dividing the country's territories into regions. In our opinion, the number of regions at the moment fully reflects the idea of centralisation and monopolisation of all financial flows in one hand. For example, the Karaganda region with a territory equal to the size of several European countries is governed by one person - the Akim of the region. We propose the creation of 44 regions instead of the current 19. In regards to the de-monopolisation of the political system, there is a need to divide the budget into central and local with a fairer division. It will allow the residents to participate in making decisions and governance, for example, to form the budget of their region or district. In our view, this will have a positive effect on infrastructure projects and give an impetus to the development of business independent from the center, as well as weaken the power and influence of the oligarchs. Rule of law and a strong civil society could be the limiting factor on the influence of oligarchs on the local level.   Different groups of Kazakhstani society (including political activists, non-registered political parties, NGOs, ordinary people) are discussing on the social media the issue of changing the presidential form of government to a parliamentary system. Part of society presents the parliamentary form as a panacea for dictatorship and the concentration of power in one hand. However, in the current conditions in Kazakhstan, a purely parliamentary form carries the risks of oligarchisation of the Parliament. We believe that at this historical moment, Kazakhstan needs a mixed, presidential-parliamentary form of government. It should be borne with Kazakh history in mind, that personality that has played and continues to play a large role. The society is constantly discussing the question of who can be the leader of the people in the transitional post-Nazarbayev period. The institutions of parliamentarism, by analogy with Europe, have not yet been formed, therefore, for the transitional period, we consider it necessary to retain the President and make a choice in favour of a mixed system of power, a presidential-parliamentary system.   Civil society could play the main role in expressing the public demands for change. In response to the request of society, our organisation has developed a draft of the new Constitution of the Republic of Kazakhstan (hereinafter referred to as the Draft), taking as a basis the current Constitution of the Republic of Kazakhstan. This draft is still in the works and is not yet published. Our draft at the moment is a concept of possible changes. During its preparation, the experience of modern constitutionalism of the US, Singapore, Poland, Ukraine and Kazakhstan were studied. At the same time, the Polish experience (not including recent changes by the current ruling party) gained priority due to the presence of a number of similar conditions (a unitary state, the former Soviet experience, and a successful integration into the European community).   The project proposes to create a mixed system of a presidential-parliamentary republic. Elections to the Mazhilis and the Senate are proposed to be made universal and direct, which implies the rejection of the proportional system (Mazhilis) and indirect elections (Senate). The elections would be held in single-mandate majoritarian constituencies. The role of parties in democratic systems is to unite people on the same ideological platform. The possibility to create a political party not dependent on the ruling power at present is close to zero, taking into account the barriers for registration of a party (currently the law requires you to have 20,000 members to register party).[1] For this, it will be necessary to additionally amend the law on parties and reduce the requirements from 20,000 people to 200. These changes are due to the fact that the current parties have failed to earn the trust of society and are artificial formations both in the pro-government and in the opposition camp. In this we see the psychological aspect as well. In our society, individuals are traditionally more trusted than organisations.   The project assumes that from now on a ‘strong’ President will exist not as a result of a super-concentration of powers, but as a person with real political authority. The separation of powers and responsibilities allows you to create a system of political competition. At the same time, the President has the right to dissolve Parliament in certain circumstances under our proposals. The Members of the Parliament (MPs) elected either as individuals or party representatives can create factions in the Parliament.   The Government will be created by the President and receive a vote of confidence from the Mazhilis. In our concept, the Government is accountable to Parliament. The powers of the Prosecutor General are transferred to the Minister of Justice (this should entail a reform of the prosecutor's office). Also, norms on local self-governance have been introduced into the text of the Draft, without which it is impossible to start the process of effective cleansing of corruption at the local level.   At the moment, we do not see the desire of the President and current Parliament to carry out such modernisation through constitutional and regional reform, since their task is to preserve and maintain their current monopoly on power. In our opinion, society can be the trigger of such changes, which, depending on the situation, can be carried out smoothly or abruptly.   Tasks of the new constitutional reform

• Choosing a model: Preserving a super-presidential republic, reducing the powers of the President in favour of Parliament, or creating a parliamentary republic. This requires the preservation of all the basic institutions of the supreme power, except for the Government. The Government will become part of the Cabinet of Ministers under the President.
• Restoration of the separation of powers into three branches of government, namely:
  • The executive branch - the President and his cabinet;
  • Legislature – the Senate and Mazhilis; and
  • The judiciary is the Supreme Court with the power to hear cases of violation of constitutional norms.
• Checks and balances: The branches of government could be achieved by clarifying powers, including in relation to each other, for which it is necessary to clarify the procedure for dissolving Parliament, the right of veto, impeachment, and resignation of members of the cabinet of ministers under the President.
• Administrative and territorial reform as a tool for solving a number of tasks related to the formation of branches of government. In this matter, we propose to radically change the territorial division of Kazakhstan. As a result of the reform, 44 territorial communities are formed instead of 19 regions and cities of republican significance. Additionally, it will be necessary to adopt a law on local self-government (LSG) and amend the law on local government to form local authorities and create LSG bodies.
• Restoration of the representative function of the Parliament, for which we propose to increase the number of Senate deputies to 88. Senate deputies will be directly elected by citizens, two from each territorial community, the number of which would now be 44. We also propose the number of Mazhilis deputies to be 219 people. Elections to the Mazhilis are held in majoritarian multi-member constituencies in proportion to the number of voters.
• Elimination of the imperative mandate of the deputies: The mandate of a deputy is valid for the entire term of office, regardless of his party affiliation. The deputy must be allowed to act independently both from the party faction in Parliament and from pressure from the executive branch.
• Restoring the legislative function of Parliament: Provide MPs with the right to initiate legislation on all bills, except for the draft budget law. This proposal should be implemented in the second wave of changes only after the imperative mandate of the deputies is eliminated.
• Judicial reform: We propose to reduce the number of judges of the Supreme Court to nine judges. At the same time, three subjects will be able to nominate judges to the Supreme Court - the President (two judges), the Mazhilis (four judges), and the Senate (three judges). As part of the judicial reform, we propose to implement the following:
  • Enhancing the role of the courts in declaring laws unconstitutional;
  • Enhancing the role of courts in recognising acts of executive authorities, state agencies, councils and enterprises as illegal;
  • The introduction of rules allowing for the filing of claims in the interests of an unlimited number of persons - in defense of public interests; and
  • Liquidation of the prosecutor's office and its affiliation to the Ministry of Justice. In this case, in order to prevent concentration of powers, the Committee of the Penitentiary System, which was proposed to be subordinated to the Ministry of Justice, should be made an independent body created or established by the Parliament.
• Restoring the powers of the branches of government by aligning the powers of subsidiary bodies - the Security Council, the Legal Policy Council, etc. The activities of such subsidiary bodies must be brought in line with the principle of separation of powers and not violate the constitutional prerogative of the bodies and branches of government.
• Strengthening the role of society and the individual citizen in decision-making and participation in the management of state affairs. This requires the restoration of self-nomination during the presidential elections, as well as the restoration of majoritarian elections to maslikhats (local representative bodies) and the new LSG bodies.
• Reducing the state apparatus and bringing the decision-making level closer to citizens where they live. As a result of the administrative-territorial reform, the regional and district levels of government will be liquidated. Instead, a three-tier system of local territorial and self-governance will be created, namely Territorial community (TC), Aul District and Aul (Aul in Kazakh means village). At the level of the Territorial community and the Aul District there will be their own budgets and maslikhats.
• Public administration will remain for some state functions at the TC level and above at the interregional level in the form of offices or departments. For example the border or customs service.
• Disputes between government agencies and the TCs on issues of competence will be resolved in interdistrict courts of administrative justice.

  In our opinion, judicial reform is the most important part of Kazakhstan's modernisation.   There is a need to support grassroots initiatives in business. Using modern digital technologies to do business will allow people to be less dependent on the state. Independent people create an independent civil society. In parallel to these processes the active part of civil society should push the Government to reform the justice system. In the last hundred years the power has been in the hands of NKVD (currently MIA) and BCHK (KGB - Committee of national security), whose aim is to protect power and privileges. This repressive system needs to be destroyed and new law enforcement systems need to be built on the basis of human rights which are the common values for all the people without discrimination. All these changes will make the change of paradigm that Kazakhstan so desperately needs.   Aina Shormanbayeva and Amangeldy Shormanbayev are human rights defenders at the International Legal Initiative (ILI) with more than 20 years’ experience in protecting human rights in Kazakhstan. Since 2010 they are working in International Legal Initiative, one of the leading independent human rights defending organisations of Kazakhstan. Amangeldy Shormanbayev is a specialist on constitutional law, election, rule of law and political rights. Aina Shormanbayeva is a specialist on civil rights, as well as economic and social rights.   [1] Article 10(6) of the Law of Republic of Kazakhstan about political parties #344-II of 15 July 2002. See (in Russian) https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1032141&doc_id2=1032141#activate_doc=2&pos=22;-188&pos2=4;-80 [post_title] => Constitutional reform is the basis for change in Kazakhstan [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => constitutional-reform-is-the-basis-for-change-in-kazakhstan [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-22 10:55:39 [post_modified_gmt] => 2021-07-22 09:55:39 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5999 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [25] => WP_Post Object ( [ID] => 5997 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-07-22 11:06:09 [post_date_gmt] => 2021-07-22 10:06:09 [post_content] => As recently as July 6^th 2021, a couple of dozens of peaceful protesters were kettled by police in Almaty, Kazakhstan. The protest was held in breach of the legal requirement to inform city authorities of the intent to hold an assembly. The protesters were supporters and members of the unregistered Democratic Party of Kazakhstan (DPK), and on July 6^th, the Capital City Day in Kazakhstan, they were opposing the expansion of Chinese businesses in Kazakhstan and protesting against the personality cult of the former President of Kazakhstan, Nursultan Nazarbayev, whose birthday was chosen for Capital City Day.   Many previous attempts by the DPK and other political movements in Kazakhstan to hold rallies during the past year were met with the same response – police kettling. On July 6^th, the protesters, including a woman in a wheelchair, shortly after the beginning of the rally were trapped in by a squad of athletic men in black T-shirts, balaclavas covering their faces and bulletproof vests marked ‘Police’ on them. These men in black would not say a word during the entire operation. Before asking the police to “take measures”, a representative of the City Office routinely reminded the protesters that their rally was illegal because they had not filed a notification with the city administration about it and because of the pandemic restrictions.   Kazakhstan-style kettling typically lasts between three to ten hours. The one on July 6^th lasted for around ten hours. Throughout it the peaceful protesters were not allowed out of the blockade unless they agreed to immediately go home one by one. Many chose to stay.   Half-a-year before, on January 10^th 2021, the parliamentary elections day, two groups of protesters were kettled in Almaty outdoors at the temperature of below zero Celsius, for up to six and eight hours respectively. They were a small group of DPK supporters and an even smaller group of young protesters from Oyan, Qazaqstan (Kazakh for Wake-up, Kazakhstan) youth movement. No food or drinks were allowed to be passed in for the group of DPK supporters. During the eight hours of their blockade all their friends or family could smuggle them were several small bottles of water and a few paper cups of hot tea. The Oyan, Qazaqstan group were luckier, their friends could pass them some street food and hot drinks. Despite their numerous requests to let them out, people from neither of the groups could even go use the restroom. Unable to stand it any longer, several women in the DPK circle and men from the Oyan, Qazaqstan urinated right there in front of everyone. The police saw that but did not react.   Police in Kazakhstan started using this tactic relatively recently, testing it for the first time also on DPK supporters in June 2020. Before the usual police response in the cases of unauthorised peaceful gatherings was to brutally pack up everyone in police cars and take them to police stations to then either let the people go in a few hours or to start administrative cases against them for violation of the law on peaceful assemblies. Kettling, on the other hand, is used without any legal formalities: the police do not follow the regular procedure for stopping and arresting people and the exhausted protesters are allowed to leave at the end without charges. Officials consider kettling a more humane tactic than forceful dispersals of public rallies. Indeed, no known cases have been brought so far against the contained protesters, but the tactic itself is hardly any more humane or lawful.   This new tactic from the start violated the national legislation and international human rights law. In Kazakhstan, under the law, any restrictions on personal liberty by police are considered a de facto arrest and shall only be allowed to prevent or stop a crime or public disorder under way.[1] However, in all the cases of police kettling in Kazakhstan so far there was no crime, public violence, or disorder to be prevented. The only violation on the part of the protesters each time was that they had broken the law by not informing the authorities of their small and peaceful rallies.   At the end of December 2020, after a three-hour long kettling of political activists in Almaty on December 16^th, Independence Day, the Minister of Internal Affairs said that the protesters themselves did not want to disperse. He could not say what law or ruling the police based their detention of peaceful protesters on by keeping them captive in the street for hours without information on the legal grounds for such arrest nor about their rights, without food or water, or access to a lawyer. The Minister said that such a tactic was prompted by the illegal behaviour of the protesters themselves who had failed to notify the city authorities of their rally. The Minister advised those who thought to have been affected to complain to supervising authorities.   Commenting to a journalist on two other cases of police kettling on February 28^th 2021, one in Nur-Sultan and one in Almaty (where in the Almaty case the activists were kettled for ten-and-a-half hours), the country’s Ombudswoman said that it was a lawful measure used to prevent public disorder, and that such a tactic was commonly used in other countries and that it was permitted by the OSCE standards:   “There are OSCE recommendations about it. This is a measure to promote security. After an open discussion with public activists it should be approved as a legal provision.”[2]   Indeed, kettling is mentioned in the recently updated edition of the OSCE Manual on Monitoring Freedom of Peaceful Assembly.[3] It is described as a “strateg[y] of crowd control that rel[ies] on containment (“kettling or “corralling”), where law enforcement officials encircle and enclose a section of assembly participants.”[4]   However, what Kazakhstani officials keep failing to notice is that this manual strongly advises against using kettling as a norm but only “on an exceptional basis, where it is necessary and proportionate to do so in order to prevent violence during an assembly.” More often than not used indiscriminately, this tactic, in the OSCE’s assessment, may result in a violation of the rights to liberty and freedom of movement. The manual cites the UN Special Rapporteur on the Rights to Freedom of Peaceful Assembly and of Association who noted in 2013 “that kettling is “intrinsically detrimental to the exercise of the right to freedom of peaceful assembly, due to its indiscriminate and disproportionate nature” and has opposed this practice.”[5]   In another OSCE manual, the Human Rights Handbook on Policing Assemblies, it is explicitly said that “force should never be used on an assembly just because of a failure to comply with a notification requirement” and that “the police should avoid any use of force as long as an assembly remains non-violent, even if the assembly is unlawful.”^[6] The by-default rule in policing assemblies according to the OSCE should be “encouraging good behaviour [rather] than constantly wait to confront bad behaviour”.   It was not the first time Kazakhstan had chosen to misinterpret international human rights standards regarding the freedom of peaceful assembly. The current law on peaceful assemblies adopted in May 2020 mentions the presumption in favour of peaceful assemblies but unlike in the OSCE Guidelines on Freedom of Peaceful Assembly, where this principle is pointed out as one of the core obligations of the state and means “an obligation of tolerance and restraint towards peaceful assemblies in situations where legal or administrative procedures and formalities have not been followed”, in Kazakhstan it is more of an obligation of the people and means favouring strictly legal over peaceful but illegal assemblies.[7] Even single-person peaceful pickets are curbed when they are held without duly notification of authorities in accordance with the law.   For example, in July 2021, a dozen of policemen kettled around an artistic performer Askhat Akhmediarov and an eco-activist Aliya Akhmalisheva in Nur-Sultan. The activists were protesting commercialisation of Boszhyra Nature Park in the West of Kazakhstan but were doing so without prior notification of authorities.   Another sad case of kettling for the sake of safeguarding the law took place in May 2021 in Nur-Sultan. Then, the Orynbekovs family of a father, a mother and their nine small children were kettled by police when they were trying to go to the Presidential Administration to complain about the continued failure by their local authorities to help improve their housing conditions.   This kind of abuse of the law to curtail the freedom of assembly and other human rights is a common practice in authoritarian states. It is well addressed in the European Court of Human Rights’ judgement in the case of Primov and Others v. Russia: “While rules governing public assemblies, such as the system of prior notification, are essential for the smooth conduct of public events since they allow the authorities to minimise the disruption to traffic and take other safety measures, their enforcement cannot become an end in itself.”[8]   In Kazakhstan safeguarding the law has become an official justification for the police to violate the law themselves by kettling peaceful protesters – the tactic that is nowhere to be found in the national legislation.   At a press-briefing on June 11^th 2021 Erlan Turgumbayev, the Minister of Internal Affairs of Kazakhstan, said the following about the use of kettling by police in Kazakhstan:   “Different countries have different laws and use different methods. On the subject of kettling, it is a standard police tactic of blocking and containing a crowd with the use of cordons. The blockage methods used involve using auto transport, iron railings, and police personnel as physical force. It is used everywhere in the world, there’s nothing new.   [We do not use] the word ‘kettling’, we call it “blocking a place where a group of people violates public order.” This tactic is detailed in the internal orders and instructions.   Indeed, several times we blocked places where unauthorised protests were happening, but in comparison to the police in other countries, we did not use water or sound cannons, or other ammunition. Practically always our policemen stand without firearms, rubber buttons, or gas guns, and they stop these violations of the law by their physical strength only.   There’s not been any cases of torture whatsoever. We allowed everyone who wished to leave the blockade to do so. We were offering food and water. There has been no violence. There’s always ambulance and doctors available when this happens.”[9]   After the case of kettling on January 10^th 2021 in Almaty, when an ambulance had to be called for at least four protesters, one of whom was a pregnant woman and another a 18-year girl who nearly fainted while waiting to be let out to use the restroom, several protesters reported a crime against the Almaty police claiming inhuman or degrading treatment, unlawful arrest, and abuse of power.   Under the Kazakhstani law, reports against the police are investigated by the anti-corruption agency and vice versa to avoid the conflict of interest. In this case, no sooner than the protesters filed their report of the crime against the police, the city of Almaty anti-corruption agency turned it over to the police’s own disciplinary service. A criminal case was never opened because after a month-long internal checking the police returned the file to the anti-corruption agency saying no wrongs had been found in the actions of the police and that no protesters had suffered any illegal treatment whatsoever.   The protesters’ further complaint to a court about the failure of the anti-corruption agency to start an investigation into the police’s actions did not bring any result. The court agreed with the conclusions of the police and indorsed the anti-corruption agency’s decision not to start a criminal case. The upper-instance court supported this decision.   In its report to the anti-corruption agency about the findings of their internal enquiry, the Almaty police said that on January 10^th 2021, based on the information on social media about the upcoming unauthorised rallies in Almaty, “in order to prevent destabilisation of the socio-political situation” the city police dispatched 3,482 police staff and 334 police cars to enforce the law. The report did not mention anything about any cases of violence or disruption of public order on that day. It only said that by police count the total number of protesters throughout the city on that day whom the police prevented from “destabilising the socio-political situation” was less than a hundred. Three-and-a-half thousand police staff against a hundred of peaceful protesters resulting in many violations of human rights is what happens when the state frowns on peaceful assemblies.   The new law on peaceful assemblies entered into force in June 2020 on the day the first example of kettling being used was registered. This law meticulously regulates organisation and conduct of peaceful assemblies and instructs the organisers and participants what exactly they should do prior to and during their assembly. Any deviation is considered a breach of this law and is punishable by a warning, a fine, or an imprisonment for up to ten days. When an assembly is held without notifying the authorities, the punishment increases to up to 15 days in jail. This law was presented as a breakthrough, the government was saying that peaceful assemblies could now be held without permission from the authorities but via a simple notification procedure. The pandemic of COVID-19 has not allowed to test this law in full yet, but what the practice has shown so far is that this law is used to curb dissenting voices and not to promote freedom of assembly.   Recommendations regarding the use of kettling by police are universal and obvious. They can be found in the OSCE’s Human Rights Handbook on Policing Assemblies in the chapter on Management Disorder and Violence in the section on Containment.[10] The main idea is that kettling should only be used as a last resort and only against violent protesters to prevent escalation of violence. Kazakhstan in its management of assemblies should follow the principles of democratic policing and should stick to its human rights obligations. The OSCE should make sure its member-states apply this Organisation’s standards in good faith and that they do not use the OSCE’s name to cover up for any violations of human rights.   Meanwhile the victims of police kettling on January 10^th are preparing a submission to the UN Human Rights Committee.   Tatiana Chernobil is a human rights lawyer and independent consultant from Almaty, Kazakhstan. Tatiana specialises in human rights monitoring, advocacy, and training on issues of fundamental freedoms, non-discrimination, freedom from torture, police accountability, and others. Tatiana is a graduate of Adilet Law School in Almaty, Kazakhstan and of the International Human Rights Law Master Programme at Notre Dame University Law School Civil and Human Rights Centre in South Bend, Indiana, USA. Tatiana was a member of NPM in Kazakhstan in 2015-2017. She is an expert member of the Coalition of NGOs of Kazakhstan against Torture and a mentor at the Soros-Kazakhstan Foundation’s training courses for young human rights defenders.   Image by Upyernoz under (CC).   [1] See, for example, Normative Ruling #2 of the Constitutional Council of the Republic of Kazakhstan of April 13^th, 2012 (https://adilet.zan.kz/rus/docs/S1200000002 in Russian only). In it the Constitutional Council ordered to consider “any restrictions on the freedom of a stopped person including on the freedom of movement such as forcefully containing someone in a certain place, forcefully taking them to a police station (capturing, locking in a room, enforcing to go somewhere or to stay still, etc.), as well as other actions that significantly limit one’s liberty, regardless of assigning that person any procedural status or of completing any other formal procedures” a de-facto arrest (italics added). [2] Nurgul Tapaeva, Ombudswoman has called kettling a measure to promote security, Radio Azattyq, RFE/RL, March 2021, https://rus.azattyq.org/a/31127170.html [3] OSCE, Handbook on Monitoring Freedom of Peaceful Assembly, Second Edition, December 2020, https://www.osce.org/odihr/monitoring-peaceful-assembly [4] Ibid, page 54. [5] Human Rights Council, Report of the Special Rapporteur on the rights to freedom of peaceful assembly and of association, Maina Kiai, United Nations General Assembly, June 2013, A/HRC/23/39/Add.1, para. 37, https://undocs.org/A/HRC/23/39/Add.1; OSCE, Handbook on Monitoring Freedom of Peaceful Assembly, Second Edition, December 2020, https://www.osce.org/odihr/monitoring-peaceful-assembly [6] OSCE, Human Rights Handbook on Policing Assemblies, March 2016, page 62, https://www.osce.org/odihr/226981; Ibid, page 100. [7] European Commission for Democracy Through Law (Venice Commission) and OSCE Office For Democratic Institutions and Human Rights (OSCE/ODIHR), Guidelines on Freedom of Peaceful Assembly (3rd edition), CDL-AD (2019)017re, Strasbourg / Warsaw, July 2020, https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2019)017rev-e; Ibid, Point 21, page 9. [8] European Court of Human Rights, Primov and Others v. Russia, 17391/06, June 2014, para 118, http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-144673 [9] Bagdat Asylbek, [Minister] Turgumbayev on the Kettlings out in the Freezing Weather: There Have Been No Torture, People Just Wouldn’t Want to Leave, Radio Azattyq, RFE/RL, June 2021, https://rus.azattyq.org/a/31302246.html [10] See 8 above, page 101. [post_title] => Police kettling in Kazakhstan [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => police-kettling-in-kazakhstan [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-22 10:55:02 [post_modified_gmt] => 2021-07-22 09:55:02 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5997 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [26] => WP_Post Object ( [ID] => 5995 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-07-22 11:05:41 [post_date_gmt] => 2021-07-22 10:05:41 [post_content] => Ten years ago this summer, hundreds of oil workers in western Kazakhstan were in the midst of a stand-off with their employers in one of longest and most consequential strikes in Kazakhstan’s recent history. The unresolved seven-month strike ended in bloodshed in mid-December 2011, when police and government troops opened fire on workers and others, killing at least 12 people. In the months following, authorities put dozens on trial, including some of the most outspoken worker activists. The Government adopted a new repressive trade union law and a new labour code, in June 2014 and November 2015 respectively, both of which restricted workers’ right to organise, bargain collectively, and to strike. Since then, Kazakh authorities have engaged in a concerted crackdown on independent labour organising, leaving trade union activists convicted on politically motivated charges and banned from engaging in trade union activities, and independent trade unions and confederations shuttered or suspended.   This essay will briefly cover what happened in Zhanaozen in summer 2011, detail the ensuing crackdown on independent labour organising that resulted in all but decimating Kazakhstan’s independent trade unions, and conclude by offering recommendations on what the Kazakh Government should do moving forward.   2011 oil workers’ strike Over two thousand oil workers in three separate companies in western Kazakhstan put down their tools in May 2011 calling for better pay and working conditions.[1] The three strikes lasted between one and a half and seven months. Local courts ruled that the strikes were illegal because they began spontaneously (outside of the legal framework for holding strikes), and authorities brought administrative charges against the people they considered to be the leaders of the strikes. Human Rights Watch (HRW) documented how both companies and Kazakh authorities violated both international labour and human rights law in response to legitimate union activity;[2] and how a union lawyer was wrongfully imprisoned for six years on overbroad criminal charges of “inciting social discord” for speaking to workers about wage disparities.[3]   Despite the Government’s attempts to break the strikes and the mass dismissals of striking workers by companies, hundreds of workers persisted with their demands. Kazakhstan’s longest lasting strike ultimately came to an end on December 16^th 2011, when clashes broke out in Zhanaozen’s central square, and police and government security forces responded by opening fire on oil workers and others who had gathered there. In total, at least 12 people were killed and hundreds were wounded, according to official figures. Three other individuals died in the violence, two as a result of bodily injuries and one in a related fire, and dozens of police were wounded in the clashes, according to the prosecutor general’s office.[4]   HRW documented serious and credible allegations of ill-treatment and torture of people in Zhanaozen in the immediate aftermath of the violence, including the death of a 50-year-old man after he apparently sustained injuries in police custody.[5] In the months following, authorities arrested and prosecuted outspoken oil workers and others for instigating the violence and convicted almost all 37 people who had been put on trial, despite their serious allegations of torture by law enforcement officers apparently to coerce testimony against themselves or others.[6] Authorities also prosecuted political opposition figures and shut down independent and opposition media in the months that followed.[7]   The events prompted the highest levels of government, including Kazakhstan’s president, to turn their attention to labour relations. But instead of amending existing legislation to protect workers’ rights to unionise and collectively bargain, in accordance with international labour and human rights standards, Kazakh authorities penalised workers for the unrest and took steps to tighten government controls over trade union activity. Nursultan Nazarbayev, Kazakhstan’s then-president, in public comments he gave in July 2012 called people who provoke social and labour conflicts “provocateurs and parasites” and instructed legislators to draft a new trade union law.[8] In June 2014, a new and more restrictive trade union law was adopted, which opened the door to a crackdown on independent labour organising.[9]   Decimating Kazakhstan’s independent trade unions The 2014 trade union law restricted the ability of workers to organise and form trade unions and ensured that Kazakh authorities had even greater influence over worker organising. From then on, all existing trade unions had to re-register with the Justice Ministry within one year of the law’s adoption in accordance with a new and burdensome two-step registration process. The law also imposed a mandatory affiliation requirement, obligating local trade unions to affiliate with an industrial union, and industrial unions to affiliate with a higher-tier trade union body, such as a confederation or federation of trade unions. The mandatory affiliation requirement blatantly violated international labour rights standards protecting the right of trade unions to freely determine their structures.[10]   The registration requirements made it especially difficult for independent trade unions in Kazakhstan, with fewer members overall, to re-register. The Confederation of Free Trade Unions of Kazakhstan (KSPK), the country’s largest independent national-tier trade union, was unable to meet the geographical and representational requirements of the law. The Justice Ministry denied KSPK re-registration, despite their multiple good-faith attempts.[11] Larisa Kharkova, KSPK president, told HRW in 2016 that almost without exception, not a single industrial-tier trade union that intended to affiliate with KSPK was able to re-register in the stipulated one-year time frame.[12]   KSPK then sought to register under a new name: Confederation of Independent Trade Unions of the Republic of Kazakhstan (KNPRK). In February 2016, KNPRK successfully completed the first step in the process. To complete the registration process, KNPRK had still to confirm its status as a national-tier trade union. Burdensome registration requirements and the limited timeframe all but ensured that KNPRK and its lower tier affiliates, who were also struggling to comply with the new registration requirements, would be unable to comply with the law.   In December 2016, the Justice Ministry moved to liquidate KNPRK for non-compliance with the country’s restrictive trade union law, along with three of its affiliated industrial trade unions representing medical workers, domestic workers, and mine workers. On January 4^th 2017, an economic court in Shymkent, a city in southern Kazakhstan, ordered the permanent closure of the Confederation of Independent Trade Unions of Kazakhstan.[13] The Government also banned the three affiliated industrial unions.   Since its forced closure, KNPRK has tried several additional times to register with the Justice Ministry, to no avail.   Targeting labour activists with politically motivated criminal cases As the Justice Ministry moved to permanently shutter independent trade union bodies, the authorities also targeted independent and outspoken trade union leaders, including the head of KNPRK, Larisa Kharkova, and two others who had participated in protests against KNPRK’s forced closure, Amin Eleusinov and Nurbek Kushakbaev, with politically motivated criminal cases.   On April 7^th 2017 Kushakbaev was sentenced to two-and-a-half years in prison for the “crime” of calling on workers to carry out a strike that had been declared illegal in court.[14] He was also ordered to pay material damages of US$80,000 and subjected to a two-year ban engaging in trade union activities. On May 16^th 2017, another Kazakh court sentenced the trade union leader Amin Eleusinov to two years in prison on politically motivated embezzlement charges.[15] The court banned him from engaging in trade union activities for five years and required him to pay US$26,300 in damages.   A Shymkent court on July 25^th 2017, convicted Larisa Kharkova, head of the Confederation of Independent Trade Unions of Kazakhstan, of abuse of office.[16] She was sentenced to restrictions on her freedom of movement, 400 hours of community service, and banned from holding a leadership position in any non-governmental organisation, including trade unions, for five years.   Authorities in Kazakhstan also targeted the trade union leader Erlan Baltabay, who, following his colleagues’ arrests and trials, assumed a more outspoken position on labour rights issues in Kazakhstan.[17] On July 17^th 2019, a Shymkent court convicted Baltabay on politically motivated charges of misappropriating union funds and sentenced him to seven years in prison and banned him from engaging in civic activities, including trade union activism, for seven years.[18] Although he was released by presidential pardon in August 2019, he was sentenced to five months in prison in October 2019 for failing to pay the required fine. He remains banned from trade union activities.   An international response The adoption and implementation of Kazakhstan’s restrictive trade union law in 2014, along with the authorities’ concerted efforts in subsequent years to suppress independent trade union organising, garnered increasing international attention, especially from the International Labour Organisation (ILO). Since 2015, Kazakhstan has been repeatedly singled out for review – and subsequently reprimanded – by the Committee on the Application of Standards, the body at the ILO tasked with reviewing states’ compliance with ILO Conventions. This committee is a tripartite body of governments, trade unions, and employers’ organisations that annually reviews some of the most serious cases of noncompliance with international labour standards, which indicates how seriously concerned some of Kazakhstan’s international partners are about labour rights violations in the country.   The significant, sustained, and negative international attention to Kazakhstan’s labour rights record finally pushed Kazakhstan to address some of the criticisms regarding its labour rights record. In May 2018, Kazakhstan accepted a high-level ILO monitoring mission, during which it pledged to reform the trade union law and some other problematic labour legislation. Two years later, in May 2020, Kazakhstan adopted promised amendments to the trade union law that helped to improve the regulatory framework for registering trade unions and lifted the mandatory affiliation requirement.[19]   While amendments helped to address some of the labour rights concerns in legislation, Kazakh authorities’ hostility to independent worker organising persists. On February 5^th 2021, the Specialised Interdistrict Economic Court in Shymkent suspended the independent Industrial Trade Union of Fuel and Energy Workers (ITUFEW) for six months for allegedly failing to register in accordance with Kazakhstan’s trade union law, dealing another serious blow to freedom of association and the right of workers to organise.[20] The industrial trade union was one of the few independent trade unions still operating in Kazakhstan.   Do workers in Kazakhstan have the right to strike? While the right to strike is guaranteed in Kazakhstan’s Constitution and Labour Code, in reality, workers must exhaust cumbersome and lengthy mediation procedures before they can consider declaring a strike, making it difficult, and in some instances, impossible, for workers to hold a legal strike.[21] Furthermore, in 2014, Kazakhstan introduced criminal sanctions for actions provoking workers to continue a strike declared illegal by a court (Criminal Code article 402). In May 2020, Kazakhstan reduced maximum sanctions for the offense from a three-year prison sentence to a fine.   For many years, Kazakhstan also imposed a blanket ban on strikes by workers employed in “hazardous production facilities,” which includes the entirety of the oil and gas sector, as well as on “railway transport and civil aviation workers, medical workers, and service providers (including workers in public transport, water supply, electricity, heat, and communications).” Following sustained pressure from the ILO, in May 2020 Kazakhstan’s Labour Code was amended to allow service providers and oil and gas workers to hold strikes, provided they ensure minimum or uninterrupted services.[22]   Given the obstacles to staging legal strikes, workers in practice resort to spontaneous, short-term industrial actions, sidestepping burdensome collective bargaining procedures, to make their grievances known. Doing so exposes them to risk of dismissal, as well as possible administrative or criminal prosecution. According to media reports, in February 2021 over a dozen workers were dismissed from an oil company in western Kazakhstan after they participated in a strike demanding higher wages.[23] In April 2021, oil workers who staged a strike in Zhanaozen were informed by their employer that the strike was “illegal” and told they must come back to work.[24]   Under international human rights law, any penalties for participating in an illegal strike should be proportionate to the offense or fault committed. The ILO has made clear that sanctions for participating in strikes are acceptable only when national law itself is consistent with international standards on freedom of association, which is not the case in Kazakhstan.[25]   Worker mobilising – new hope? Despite all these challenges, workers in Kazakhstan continue mobilising. Since the start of 2021, there have been increasing media reports of small worker collectives in Kazakhstan independently staging industrial actions and then organising and announcing their intent to form trade unions.   In March, striking oil workers in the Aktobe region in western Kazakhstan voted to form a new trade union to protect their interests.[26] In May, construction workers in Kazakhstan’s capital, Nur-Sultan, announced that they had registered a new trade union, ‘Umit’. Their elected union leader, Kairat Aydar, told Radio Azattyk that the construction workers had decided to unionise after striking in December 2020 against dangerous working conditions.[27] In Almaty, food delivery couriers, many of whom are contract workers for food delivery apps, decided to unionise after striking against low pay and worker dismissal.[28]   These worker initiatives to organise and unionise are especially important against the backdrop of authorities’ efforts to stifle and suppress independent trade union organising in Kazakhstan. It is critical that neither the companies that employ the workers, nor the Kazakh authorities, interfere in their efforts, but allow workers to organise and register their trade unions, and that they be allowed to operate without harassment or retaliation.   Conclusion While the Kazakh Government’s sustained attacks on independent labour organising over the last ten years is a deep stain on the country’s human rights record, there is room for cautious optimism. Workers in disparate parts of the country have independently organised in recent months in defence of their rights. The long-term criticism of Kazakhstan’s restrictive trade union law by the ILO and local and international trade union and human rights bodies has already pushed Kazakhstan into reforming the trade union law and introducing a number of other positive legislative changes.   And the pressure on Kazakhstan is not letting up. At this year’s International Labour Conference, the Committee on the Application of Standards issued its most extensive and strongly worded conclusions and recommendations on Kazakhstan yet. In addition, the committee required the Kazakh Government to accept a direct contacts mission by the ILO to Kazakhstan to assess the situation and for the Kazakh Government to report back to the committee before next year’s conference on “measures taken… to comply with the Convention.”[29]   Kazakhstan needs to start implementing meaningful labour rights reforms, which are essential to protect workers from rights abuses. Kazakhstan’s international partners, including the European Union (and its member states), the United Kingdom, and the United States, can support Kazakhstan in these efforts by raising concerns about ongoing labour rights abuses in the country, and by calling on the Kazakh government to respect and uphold international labour rights standards.[30]   HRW urges the Kazakh Government to take the following steps to bring Kazakh law closer to international human rights standards and improve the environment for independent trade union organising and association:  

• Comply fully with the conclusions adopted in 2015, 2016, 2017, 2019 and 2021 by the ILO Committee on the Application of Standards;
• Cease the harassment of independent trade union activists, including by lifting restrictions on trade union activism of Larisa Kharkova, Amin Eleusinov, and Erlan Baltabay;
• Set aside the court-ordered closure of the Confederation of Independent Trade Unions of Kazakhstan, and the six-month suspension of the Industrial Trade Union of Fuel and Energy Workers, and allow the KNPRK and ITUFEW to register and operate without interference;
• Repeal Criminal Code article 402 criminalising “calling on workers to participate in a strike that has been found illegal by a court,” as incompatible with the right to freedom of association, the right to organise, and the right to strike.

  Mihra Rittmann, senior Central Asia researcher, leads Human Rights Watch’s work on Kazakhstan and Uzbekistan, covering a wide range of human rights issues including freedom of assembly, association, and speech. In recent years Rittmann has researched and written reports on labor and disability rights in Kazakhstan. She previously lived and worked in Uzbekistan and Kyrgyzstan, documenting the aftermath of the June 2010 ethnic violence in southern Kyrgyzstan and the persecution of Uzbekistan’s human rights defenders. Before she joined Human Rights Watch, Rittmann spent a year as a Fulbright Scholar in Moscow, collecting oral histories from former political prisoners of the Gulag, the Soviet prison camp system. Rittmann holds a master’s in human rights from the University of Essex and is a graduate of the University of Chicago. She speaks Russian.   Image by Francisco Anzola under (CC).   [1] Rittmann, Mihra, Striking Oil, Striking Workers: Violations of Labour Rights in Kazakhstan’s Oil Sector, HRW, September 2012, https://www.hrw.org/report/2012/09/10/striking-oil-striking-workers/violations-labor-rights-kazakhstans-oil-sector. [2] Ibid. [3] HRW, Kazakhstan: Appeals Hearing Should Vindicate Labour Rights, September 2011, https://www.hrw.org/news/2011/09/14/kazakhstan-appeals-hearing-should-vindicate-labor-rights. [4] “Text of the speech of Nurdaulet Suindikov, the official representative of the Prosecutor General of the Republic of Kazakhstan” (“Текст выступления официального представителя Генеральной прокуратуры Республики Казахстан Суиндикова Нурдаулета”), Prosecutor General of the Republic of Kazakhstan, February 2012, http://prokuror.kz/rus/novosti2/?cid=0&rid=4302. [5] HRW, Kazakhstan: Protect Detainees from Torture and Ill-treatment, December 2011, https://www.hrw.org/news/2011/12/22/kazakhstan-protect-detainees-torture-ill-treatment and HRW, Kazakhstan: Detainee Dies After Police Beating, December 2012 https://www.hrw.org/news/2011/12/22/kazakhstan-detainee-dies-after-police-beating. [6] HRW, Kazakhstan: Oil Workers Convicted in Flawed Trial, June 2012, https://www.hrw.org/news/2012/06/04/kazakhstan-oil-workers-convicted-flawed-trial. [7] HRW, Kazakhstan: Opposition Leader Jailed, October 2012, https://www.hrw.org/news/2012/10/09/kazakhstan-opposition-leader-jailed, and Human Rights Watch, Kazakhstan: Growing Crackdown On Free Speech, December 2012, https://www.hrw.org/news/2012/12/13/kazakhstan-growing-crackdown-free-speech. [8] “It is necessary to establish legal responsibility for provoking labour conflicts – Nazarbayev” [“Нужно установить правовую ответственность за провоцирование трудовых конфликтов – Назарбаев”]. Zakon.kz, June 2012, https://www.zakon.kz/4500376-nuzhno-ustanovit-pravovuju.html. [9] Rittmann, Mihra, We are Not the Enemy, Violations of Workers Rights in Kazakhstan, November 2016, https://www.hrw.org/report/2016/11/23/we-are-not-enemy/violations-workers-rights-kazakhstan. [10] ILO Convention 87 stipulates laws should not “unduly affect organisational structure and composition of the unions.” ILO Freedom of Association and Collective Bargaining Training Sheet (copy on file with Human Rights Watch). [11] See: HRW Report, We are Not the Enemy, Violations of Workers Rights in Kazakhstan, Restrictions on Freedom of Association and the Right to Organize, which details Kazakhstan’s restrictive new trade union law, https://www.hrw.org/report/2016/11/23/we-are-not-enemy/violations-workers-rights-kazakhstan#_ftn71. [12] HRW interview with Larisa Kharkova, April 2016. [13] HRW, Kazakhstan: Trade Union Shut Down, January 2017, https://www.hrw.org/news/2017/01/10/kazakhstan-trade-union-shut-down. [14] HRW, Kazakhstan: Union Leader Jailed, April 2017, https://www.hrw.org/news/2017/04/13/union-leader-jailed-kazakhstan. [15] HRW, Kazakhstan: Trade Union Leader Jailed, May 2017, https://www.hrw.org/news/2017/05/17/kazakhstan-trade-union-leader-jailed. [16] HRW, Kazakhstan: Trade Union Leader Convicted, July 2017, https://www.hrw.org/news/2017/07/26/kazakhstan-trade-union-leader-convicted. [17] Erlan Baltabay spoke on behalf of KNPRK during the 2017 review of Kazakhstan by the International Labour Organisation’s Committee on the Application of Standards in Geneva, Switzerland in June, 2017. [18] HRW, Kazakhstan: Union Leader Jailed, July 2019, https://www.hrw.org/news/2019/07/19/union-leader-jailed-kazakhstan. [19] HRW, Kazakhstan Adopts Long Promised Amendments to the Trade Union Law, December 2020, https://www.hrw.org/news/2020/12/17/kazakhstan-adopts-long-promised-amendments-trade-union-law. [20] HRW, Kazakhstan: Independent Union Under Threat of Suspension, January 2021, https://www.hrw.org/news/2021/01/28/kazakhstan-independent-union-under-threat-suspension. [21] Constitution of the Republic of Kazakhstan, art. 24, pt. 3; Kazakhstan Labour Code, art. 171. [22] Kazakhstan Labour Code, art. 176, 2-1. [23] Zhursin, Zhanagul and Dilara Isa, “Workers are increasingly going on strike. What does it mean?” [Работники всё чаще выходят на забастовки. О чём это говорит?], Radio Azattyk, February 2021, https://rus.azattyq.org/a/31097676.html. [24] Toiken, Saniyash, “The company proposed to striking workers in Zhanaozen to go back to work” [Бастующим в Жанаозене работникам компания предложила возобновить работы], April 2021, https://rus.azattyq.org/a/31216965.html. [25] The CEACR has stated that “sanctions for strike action, including dismissals, should be possible only where strike prohibitions are in conformity with the principles of freedom of association.” CEACR: Direct Request concerning Freedom of Association and Protection of the Right to Organise Convention, 1948 (No 87) Kazakhstan (ratification: 2000), adopted 2003, published 92^nd ILC session (2004), http://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:13100:0::NO::P13100_COMMENT_ID:2224882 [26] Zhursin, Zhanagul, “Striking workers at KMK Munai form new union and end strike” [Бастовавшие рабочие «КМК Мунай» сформировали новый профсоюз и прекратили забастовку], Radio Azattyk, March 2021, https://rus.azattyq.org/a/31171394.html. [27] Zhoyamergen, Orken, “Capital builders registered a trade union to protect their rights” [Столичные строители зарегистрировали профсоюз для защиты своих прав], Radio Azattyk, May 2021, https://rus.azattyq.org/a/31265431.html. [28] Mazorenko, Dmitriy, Kazakhstani couriers are pushing back against the gig economy, Open Democracy, June 2021, https://www.opendemocracy.net/en/odr/kazakhstani-couriers-are-pushing-back-against-gig-economy. See also: Mazorenko, Dmitriy, “Couriers of all Kazakhstani food delivery services create a union” [Курьеры всех казахстанских сервисов доставки еды создают профсоюз], Vlast.kz, May 2021,  https://vlast.kz/novosti/45043-kurery-vseh-kazahstanskih-servisov-dostavki-edy-sozdaut-profsouz.html. [29] Committee on the Application of Standards, International Labour Conference, 109^th Session, Geneva 2021, CAN/PV.CCL, June 2021, https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_norm/---relconf/documents/meetingdocument/wcms_804447.pdf. See also: HRW, ILO Slams Kazakhstan for Longstanding Labour Rights Abuses, June 2021, https://www.hrw.org/news/2021/06/22/ilo-slams-kazakhstan-long-standing-labor-rights-abuses. [30] The European Union, the United States, the United Kingdom, and Canada, all expressed concern about the lack of meaningful progress on labour rights in Kazakhstan during the June 2021 ILO Committee on the Application of Standard’s review of Kazakhstan. Previously, the European Parliament has twice endorsed the ILO’s conclusions. See: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2019-0203_EN.html. [post_title] => A sustained crackdown on independent worker organising – Kazakhstan, a case study [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => a-sustained-crackdown-on-independent-worker-organising-kazakhstan-a-case-study [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-22 10:54:42 [post_modified_gmt] => 2021-07-22 09:54:42 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5995 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [27] => WP_Post Object ( [ID] => 5993 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-07-22 11:04:36 [post_date_gmt] => 2021-07-22 10:04:36 [post_content] => 2020 and 2021 so far has been a time of pandemic and quarantine, starting with an extremely difficult lockdown with restrictions on freedom and mitigation measures changing from time to time.   The media and journalists has been in the worst possible position during this time in comparison to the pre-COVID-19 era. Access to information, its receipt and distribution has worsened due to the transition of officials, responsible persons in ministries, departments and courts, to working online. This has allowed officials to not answer uncomfortable questions from journalists at briefings, interrupt questions and replies from the media, turn off microphones, to be considerably late in issuing press releases in the state Kazakh language and other problems. There are only a few known cases when colleagues were so massively indignant at the turning off of microphones that one of the other journalists demanded that their colleague be allowed to rejoin the online conference on the Zoom platform. This case with the journalist Serikzhan Mauletbai was reflected in the monitoring by the Adil Soz Foundation.   Journalists were deprived of the opportunity to ask questions directly during many of the online meetings with large departments. Journalists were required to send questions to the chat beforehand, and then during a meeting a moderator would read them out. The organisers of the press conferences filtered questions, and often ‘inconvenient’ questions were not included into discussions by moderator or speakers.   The police have also started attacking journalists. The journalists of ‘Astana’ and ‘Informburo’ TV channels (one of them who was Bakhrom Abdullaev) arrived at a fire in the Shymkent region late in the evening and were attacked by the police while reporting on it. After a public outcry, the journalists received apologies from the police authorities explaining that the police had not broken anything and that a mistake was made because the journalists did not have on identification vests. In another case, the same journalists were attacked by the police during the filming of a strike by villagers protesting against the closure of the jewelry factory and the arrest of the head of the factory.   Saniya Toiken, a correspondent for Radio Azattyk, a journalist with a vast experience of work in different and difficult regions of our country, the only winner of the International Women's Media Foundation (IWMF) award in the nomination ‘For Courage in Journalism’, was repeatedly beaten and obstructed from her professional activities by the police. She told the Adil Soz Foundation correspondent that on: “October 24^th 2020 a middle-aged man in civilian clothes took my phone away from me, threw me to the ground. No one helped me, I got up and ran after him to return my phone, because it was [a] corporate phone and I was responsible for it. I asked [for him to] give back my phone. Then people tried to take away my phone from that man. One policeman recognised me from the crowd and asked me to let that man go.” The journalist got her phone in a police station with all the videos and materials she had taken deleted off it. Additionally, the examination confirmed that Saniya was injured in the incident.[1]   In July 2021, the head of the press service of at the Almaty police department, S. Azirbek, called the Saniya Toiken “shameless”, characterised her behaviour as shameful and accused the journalist's dead mother of badly parenting her daughter. In this verbal skirmish via WhatsApp, the journalist did not receive an answer to her question from either S. Azirbek or their deputy. She was also warned that from now on journalists would receive information via time consuming official channels of communication.   Ordinary citizens think: If officials and the police do not stand on ceremony with journalists, then why should we? On June 9^th 2020, the film crew of the information and analytical portal Azattyq Ruhy, journalist Rishat Askarbekuly and a cameraman, were attacked by a group of women near the house where a family tragedy occurred (a 69-year-old Almaty resident shot his son-in-law and daughter, and then committed suicide). One of the women grabbed the phone from the journalist's hands and threw it with all her might on the asphalt. Then she pounced on the cameraman to take away his camera. The journalist and crew called the police and wrote a statement about the attack. However, attacks on journalists are rarely followed up on and police attacks on journalists are not punished at all.   During the period of lockdown and quarantine, it was difficult for journalists to move within the cities and regions. Even with an editorial card, assignment, journalist's membership card, or identity card, they were required to obtain permission from the Akimat, the local executive body. They were not allowed to take any photos or videos of ambulances and patients, even when they were outside the clinics. Society demanded adequate and correct information on the virus, the number of the infected, deaths and recoveries, the availability of equipment, medicines and drugs, but journalists were given very limited or incorrect and conflicting information. Although the Criminal Code contains Article 158 ‘Obstruction of the lawful professional activity of a journalist’ since 2006 not a single complaint has reached the court.   According to Ranking.kz, in 2020, incidents related to the lack of access to the Internet became noticeably more frequent in the country.[2] Over the last year the indicator increased more than 2.7 times and reached 2,000 cases. As in the previous year, the Internet was blocked on the eve of and during the period of unauthorised protests.   Legislative changes The issue regarding the liability for defamation (Article 130 of the Criminal Code of the Republic of Kazakhstan) has been discussed for many years in the media and the legal community due to the impossibility of proving intent and meaning, as well as due to the extreme, harsh penalties in the event of a guilty verdict. As a rule, a court decision of this kind was not cancelled and the punishment was often in the form of large fines or even imprisonment. There was also a possibility of recovering millions of tenge as a moral damage in a related civil order. In addition, a person convicted under a criminal article could potentially become restricted to travel abroad and could have trouble being hired. The Adil Soz Foundation asked the President to instruct the Supreme Court to develop a bill on the decriminalisation of defamation in order to include this type of offense in the Civil Code instead of the Criminal Code.   However, contrary to the expectations of society - journalists, lawyers and human rights defenders – ‘Defamation’ has instead been moved from the Criminal Code to the administrative one. The law was developed by the General Prosecutor's Office. Now journalists face a serious fine and a maximum of 30 days in prison (instead of three years) in case defamation is proven. District police officers got involved in defamation cases, with absolutely no understanding of the linguistic and special understanding of the text, which has resulted in a stream of administrative court decisions against activists and members of their families. For example, in the oil and gas producing region Mangistau, people who expressed their own opinion or assessment in a negative but decent form regarding a civil servant on the Internet, are being obliged to pay a fine in the amount of 180 to 200 MCI (500,000 tenge, which is about $1,200. For comparison: the average salary of workers is about 70,000-80,000 tenge).   The law of the Republic of Kazakhstan ‘On Mass Media’, in force since 1999, and amended in 2020, strengthens bureaucratic control over freedom of expression. The work on a fundamentally new law, adequate to the realities of the digital era, promised in 2017 by the then Minister of Information and Social Development Dauren Abaev (who has been First Deputy to Head of the Presidential Administration since May 2020) is currently in stagnation. By the end of 2020, the Ministry informed the Adil Soz Foundation that the ministry's specialists had developed a draft concept of the Law on Mass Communication, but never shared its text, citing the need for revision, which usually means the process of coordination with the Presidential Administration and the Government.   An expert group of human rights defenders, civic activists, IT specialists, researchers, journalists and lawyers released a statement that the Law of the Republic of Kazakhstan (in short ‘On the regulation of digital technologies’), signed by the President on June 25^th 2020, was adopted without widespread consultation with civil society and on a tight schedule during a pandemic. The authors of the statement believe that the law on digital technologies creates the conditions for illegal surveillance and the leakage of personal data, since there is no independence, transparency and accountability of the newly authorised body. They argue that there is no clear wording in the law and that it might cause excessive control over correspondence, traffic in the network, and citizens' behaviour on the Internet, creating a restriction over it Internet resources, as well as not providing society any civil control over the issue.   All these changes announced by the Government are aimed at strengthening state control in the information space.   Galiya Azhenova is Head of the Public Center for Expertise on Information Disputes at the Adil Soz International Fund for the Protection of Freedom of Speech. She has extensive experience in this position related to the organisation and preparation of linguistic research at the request of lawyers, journalists, individuals and legal entities for submission to court and law enforcement agencies to protect their rights. Together with her colleagues, she also works to monitor violations of the freedom of speech of the media and journalists. Previously she was connected with the state TV channel ‘Kazakhstan’, where for 20 years she worked as a journalist, editor and TV presenter in social programs and the news sector.   [1] CPJ, Kazakh police assault, injure journalist Saniya Toiken covering protests in Nur-Sultan, October 2020, https://cpj.org/2020/10/kazakh-police-assault-injure-journalist-saniya-toiken-covering-protests-in-nur-sultan/ [2] See http://ranking.kz/ [post_title] => COVID-19 and increased state control in the information space [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => covid-19-and-increased-state-control-in-the-information-space [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-22 10:53:32 [post_modified_gmt] => 2021-07-22 09:53:32 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5993 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [28] => WP_Post Object ( [ID] => 5991 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-07-22 11:03:46 [post_date_gmt] => 2021-07-22 10:03:46 [post_content] => In Kazakhstan, personal data protection has become critical in responding to the outbreak of COVID-19. On one hand, facial recognition, artificial intelligence, and biometrics have been chaotically introduced across different sectors of public life under ‘Digital Kazakhstan’ the national digitisation strategy, including healthcare.[1] On the other, despite all optimism and success of technology-based solutions, they result in disturbing and far-reaching consequences with regard to privacy, confidentiality, and data protection.   The Kazakh Government’s large-scale digitalisation efforts expose the manipulation of technology for the purpose of digital surveillance of citizens (particularly activists) and excessive collection of personal data during a state of emergency and quarantine to stop the spread of COVID-19.[2] While these violate fundamental rights and freedoms, including privacy, the Kazakh digital endeavour is not in line with its Privacy Law.[3] It reveals the poor application of law enforcement with an omnipresent threat of the violation of the rule of law, pervasive corruption, and opaque public administration, challenging state ability and credibility to respect and ensure safe collection, processing, and storage of Kazakhstanis personal data and meet international standards and protocols in data protection and cyber resilience.[4]   The conflict between the apparent benefits of biometric tools, including applications such as SmartAstana and Ashyq, designed explicitly as a health instrument to combat COVID-19, and capturing our physical characteristics will likely stay for years on end.[5] Technological solutions, caused by the need to curtail country’s epidemiological situation in biggest cities and nationwide, will continue to transform into long-term mechanisms for collecting, processing, and storing the personal data of millions of Kazakhstanis. While containing the COVID-19 outbreak is vital, and the health of many might outweigh the privacy of one, will this push us three steps further towards a fully-fledged surveillance society in Kazakhstan?[6] How experienced are Kazakhstanis in matters of personal data protection? How anxious are they about controlling access to their personal data and how do they perceive the role of the state in these matters?   This paper explores the nexus between the Kazakh statecraft of data protection, technology-driven digitisation efforts and the culture and awareness of data protection. It builds on the need and the pitfalls of a GDPR - like regime to be designed and implemented in one of the Central Asian countries with an emphasis on evidence-based policy recommendations to protect personal data, introduce crisis management toolkits and adopt long-term strategic cyber resilience in a post-COVID authoritarian system.[7]   Data protection and Kazakh Digitalisation Agenda The outbreak of coronavirus in Kazakhstan has adversely impacted the protection of personal data despite the construction of a specialised agency. The entire routine of life has switched to an online format: citizens began to consume online services such as trading, online banking, and shopping day-to-day. While COVID-19 has generated rapid and quite shocking digital and technological shift anticipated so long by the Kazakh Government’s large-scale digitalisation efforts, universally protected human rights and freedoms, such as the right to privacy, freedom of movement, the right to access information of those infected have been severely violated.   One can easily recall ridiculous examples of human rights abuse reported by local media about how the doors were welded and the entrances closed when an infected individual was identified; or how information about a person was disseminated in chat rooms for the purpose of further bullying, humiliation and discrimination; or the use of medical secrecy to not disclose information on sick Parliament members and other authorities; or used as obstacles for election observers and activists to hold peaceful assemblies.[8] All these matters underpin the essence of the usual violation of human rights and freedoms in regular times in Kazakhstan, something which turns out to be even worse during a COVID-19 outbreak.   In addition, leaks of personal data continue to happen, and private IT specialists are staying alert on those cases. For instance, the Centre for Analysis and Investigation of Cyber Attacks ‘TSARKA’ announced another medical leak in their Telegram channel in 2020. Their system found “245,000 audio recordings of telephone conversations and tens of gigabytes of personal data from the integrated state database, which has been available to any unauthorised user for more than six months.”[9] Interestingly, the Kazakh Ministry of Healthcare denied the fact of a data breach and any further resolution of the situation, while no public information has even been available. A similar outcome can be traced in the DAMUMED case, with data leaks and postscripts of non-existent family members or fake visits to doctors since 2018 without proper solution until nowadays.[10] Another example was in 2019 when several leaks of personal data from Central Election Commission and General Prosecutor’s Office were also publicly reported by TSARKA without proper and transparent investigation from the Ministry of Interior.[11] All these cases highlight the negligence of rule of law and respect for human rights guaranteed by privacy legislation, constitution, and international human rights norms.   There is no doubt that digitalisation comes with risks. In Kazakhstan, digital transformation is subject to the predominant role of the state, excessive attention to the ICT sector and the need to obtain quick quantitative results (most often these are the country's positions in the UN global e-government development index, ranking of smart cities and cybersecurity) through the creation of new jobs and receiving potential financial profit from the introduction of new technologies.[12] In addition, the Kazakh ability to achieve its strategic digitalisation goals is fairly limited and contingent on foreign aid and support in technology, investment, and skills.[13]   An excessive emphasis on ICT perhaps could lead to a more rapidly digital transformation, which has been repetitively indicated in national programmes and addresses of the President to the people. However, such an aggressive and opaque approach to digitisation of public services ignores knowledge and strategic culture in understanding the long-term benefits, repercussions and side effects for people, their freedoms and trust in Government. These far-reaching implications of quick solutions in bringing and introducing technologies for the modernisation agenda have led to the choice of the Russian and Chinese software, technologies, and digital securitisation practices by under-regulating data protection and expanding digital surveillance. As of now, it still remains unclear how and whether government agencies, particularly security services, will respect the rights of citizens to protect personal data and how the Government will balance between the right to privacy and maintaining public order and ensuring national security.   Public opinion and digital whataboutism To understand what the Kazakh people think about digital rights and freedoms two rounds of research were conducted by Anna Gussarova and Serik Jaksylykov in 2019 and 2020 for the first time in the country.[14] Almost half (48 per cent) of those who became more concerned over security of their personal information during the quarantine are afraid of becoming a victim of fraud. Those respondents who noted that they began to care more and think about data protection were asked about types of threats they are worried the most. Almost half (48 per cent) also fear being scammed. Most of all people are concerned about the safety of their bank accounts, savings, and property. Next goes the threat of violating the secrecy of personal information (29 per cent) and unwanted advertising, such as spam (16 per cent).   When it comes to bridging the gap between the state and the people, at least every third respondent expressed their negative attitude to the Government's plans to implement the ‘National Monitoring System’.[15] The National Security Committee intends to use this tool to ensure national and public security, identify threats, emergencies, violations of public order and terrorist acts, as well as provide exchange of information with external information systems.[16] The desire of state bodies to collect more personal and biometric information about its citizens concerns 53 per cent of the respondents. However, almost two thirds of the respondents seem to be supportive of the collection and use of their personal information, including through outdoor CCTV for facial recognition in order to improve security in the country. These quite contradictive polling results also correspond to ongoing debates over so called ‘security certificate’.[17] There is both criticism of and support for this initiative. While the former group are outraged by the violation of the right to privacy, the latter are ready to sacrifice this right for the sake of national security. However, big tech companies have blocked this certificate as it allows the state to spy on its citizens and intercept their Internet traffic.[18]   One of the noteworthy observations when comparing the results of focus group discussions in 2019 and the national survey in 2020 was the attitude towards the role of the state. Whereas in 2019 there was a deep belief in conspiracy theories and an explanation of what is happening by surveillance and wiretapping by law enforcement agencies, in 2020 the public opinion poll recorded certain desperateness. This showed through sentiments that “people have no choice and authorities will still do what they want anyway,” despite inconsistent support for national digital initiatives, vigilance, and a risk of being scammed.[19]   Another major finding from the 2020 national poll is a critically low level of digital awareness and understanding of their rights. One of the key characteristics of digital culture in the country is the level of knowledge among Internet users about their rights in the field of data protection. Focus group discussions held in 2019 strongly suggested that only a small part of Kazakhstanis who use the Internet know their rights both in national law and international best practices. The results of the 2020 survey fully endorsed the observations collected a year ago. Only 12 per cent of respondents were able to say that they are well aware of their rights in the field of data protection. 55 per cent of respondents either do not know their rights (26 per cent), or their knowledge is very limited (29 per cent). And more importantly the majority (60 per cent) of the respondents expressed their need to learn more about their digital rights.   Finally, the most attractive example to be guided by in choosing a policy in data protection and digital rights is the European Union, which collected 13 per cent of answers while China was mentioned by almost every fifth respondent as the least desirable trajectory for the Kazakh society.   While the research findings seem quite cynical and pessimistic and civil society is telling the truth to state authorities, there is still no dialogue between the two and what matters to the latter is to maintain power and insult minorities and activists. The transformation of the well-known Soviet practice of whataboutism has continued to result in human rights violation, including in the digital domain, supported by censorship, and spying to preserve the authoritarian status quo. This is truly rigid to guarantee in a digitalised world when the entire state apparatus can hardly fully control or securitise.[20]   New trends and loops One of the key trends in the Kazakh digitalisation efforts is massive and chaotic introduction of artificial intelligence and facial recognition systems. While these emerging technologies could lead to long-term economic benefits, the authorities should consider risks associated with the provision, collection, analysis, and storage of personal data.[21] Making these processes more transparent will significantly curtail potential vulnerabilities, adequately respond to crisis situations, and enhance the cyber resilience of the Kazakhstani ecosystem. Besides, these developments could add more transparency ‘by default’ and state’s failure to manage them, as ‘security by design’ has not been introduced.   Considering the recent large-scale cases of personal data leaks, it is essential to draft and develop a national strategy for the use and implementation of artificial intelligence algorithms in various spheres of public life with the focus on ethical norms and human rights as well as legal framework that still does not exist. What is needed is to develop a two-pillar policy: i) long-term vision for AI (an inclusive approach which supports evidence-based research and multi-stakeholder cooperation); and ii) ethical principles and values for AI, as human rights, such as confidentiality and privacy, protection of personal data, human dignity, non-discrimination, and consumer protection, are at stake. And here exploring European and British partners’ capacity and expertise will become more useful and vital than the rapid introduction and copy-pasting of the Chinese abusing experience in the implementation of AI and facial recognition technologies.[22] In addition to convenience of collecting, analysing, and processing big data, it is crucial to ensure its security and prevent leaks, hacks, and unauthorised access to personal data of citizens, while respecting their rights and freedoms.   Another thing refers to inability to apply privacy and data protection legislation against state agencies and government officials (and state-affiliated companies). The law on personal data and its protection does not work, and the state does not fulfil its obligations to protect the personal data of its citizens. Recent attempts to cooperate with civil society organisations to introduce amendments to the law could seem encouraging, while many controversial articles remain unaddressed (i. e the right to be forgotten).[23] Fines and liability for violation of the law should apply to everyone, including government agencies and their representatives. Dismissal cannot remain a punishment for violation of the law because it defines clear mechanisms for bringing to justice. Since personal data is subject to protection and its guarantor is the state, this means that everyone, without exception, must comply with the developed technical and legal parameters.   Development and introduction of transparent risk management protocols are essential in balancing between national security and people’s freedoms and rights. The National Data Protection Agency needs to develop regulations on data leakage incidents and unauthorised access to personal data. Incidents of data leakage, unauthorised access to personal data should be timely reported by organisations where such crisis situations occur to national data protection agency. This is a normal standard protocol; a set of tools and practices not only present in the European GDPR but across the world. Besides, this step will not only strengthen the component for protecting systems and personal data, but also reduce the existing grey areas that can be used for corruption purposes. More importantly, these practices should be massively implemented in all government agencies working with databases.   Finally, any speculations or suggestions about the state of surveillance mostly lack empirical evidence and research findings. However, Kazakhstan is still trying to find its place in the digital space, exploring Shoshana Zuboff’s Surveillance Capitalism and Jack Balkin’s National Surveillance State.[24] On the one hand, the Kazakh Government uses surveillance tools, data collection to detect problems, control the population and provide social services. On the other hand, it is a long way from solving management problems by analysing received information due to lack of knowledge, expertise, and qualified manpower. While coronavirus will probably stay with us longer than anticipated, there is no longer any excuse to exploit fear, curtail human rights and enact emergency legislation with long-term repercussions beyond health crisis.   Hence, it is vital to have a working privacy law with enough expertise and power of the Data Protection Agency (the Information Security Committee of the Ministry of Digital Development, Innovation and Aerospace Industry) to make sure legislation is properly applied without violation of separation of power and intrusion from security services to ‘control the situation and public order’. The Kazakh DPA should become the guardian of digital rights and data protection in the country. Besides, it should have coordinating functions to gather all government bodies to resolve digital issues, including on a regular basis, and form a digital agenda in the country, considering the risks to the architecture of privacy and personal data.   The Information Security Committee of the Ministry of Digital Development, Innovation and Aerospace Industry should strengthen bilateral and multilateral cooperation with similar foreign departments and agencies across the EU to develop national "cyber diplomats" in all government bodies.   The Kazakh Data Protection Agency should develop regulations on data leakage incidents and unauthorised access to personal data. These cases should be reported by organisations in which similar crises occur within certain timeframe and communicate with the clients. This is a normal standard protocol, a set of tools and practices not only present in the European GDPR, but also in many companies across the world. The introduction of transparent risk management protocols will not only strengthen the component for protecting systems and personal data, but also reduce the existing grey areas that can be used for corruption and espionage purposes. These practices should be massively implemented in all government agencies working with databases.   Anna Gussarova is Director of the Central Asia Institute for Strategic Studies. She is a Chevening Scholar and alumni of King’s College London War Studies. She has served as adjunct professor at the George C. Marshall Center and the OSCE Academy in Bishkek. She has extensive research, policy and facilitation experience and expertise in counterterrorism, cybersecurity, and information environment. Anna is a contributing author to the Eurasia Daily Monitor by the Jamestown Foundation (USA) and European Eye on Radicalisation (Brussels).   [1] ‘Digital Kazakhstan’ State Program, Zerde Holding, "Digital Kazakhstan" state program (zerde.gov.kz); Petrenko E.S., Shevyakova A.L. (2019) Features and Perspectives of Digitisation in Kazakhstan. In: Popkova E. (eds) Ubiquitous Computing and the Internet of Things: Prerequisites for the Development of ICT. Studies in Computational Intelligence, vol 826. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-13397-9_91. [2] Anceschi, Luca. "The Persistence of Media Control under Consolidated Authoritarianism: Containing Kazakhstan's Digital Media." 23, no. 3 (2015): 277-295. [3] Law of the Republic of Kazakhstan on Personal Data and Its Protection, Zakon.kz, Закон Республики Казахстан от 21 мая 2013 года № 94-V «О персональных данных и их защите» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 01.07.2021 г.) - ПАРАГРАФ-WWW (zakon.kz). [4] Anna Gussarova, Beyond the GovTech: The Pitfalls of Kazakhstan’s Digitalisation Agenda, in Digital Silk Road in Central Asia: Present and Future ed. By Nargis Kassenova and Brendan Duprey, DAVIS Center, Harvard, June 2021, https://daviscenter.fas.harvard.edu/sites/default/files/files/2021-06/Digital_Silk_Road_Report.pdf [5] Dana Zhaik, Virusny monitoring: Kak koronavirus rasprostranil mirovuyu slezhku [Monitoring of Virus: How COVID-19 spread global surveillance], The Steppe, April 2020, https://the-steppe.com/tehnologii/virusnyy-monitoring-kak-koronavirus-rasprostranil-mirovuyu-slezhku [6] Natalie Ram and David Gray, Mass surveillance in the age of COVID-19, Journal of Law and the Biosciences 7, no. 1, May 2020, https://academic.oup.com/jlb/article/7/1/lsaa023/5834621; Moran Amit, Heli Kimhi, Tarif Bader, Jacob Chen, Elon Glassberg, and Avi Benov, "Mass-surveillance Technologies to Fight Coronavirus Spread: The Case of Israel, Nature Medicine 26, no. 8, May 2020, https://www.nature.com/articles/s41591-020-0927-z [7] EU General Data Protection Regulation on law in privacy and data protection, implemented in 2018. Full document can be found here General Data Protection Regulation (GDPR) – Official Legal Text (gdpr-info.eu) [8] Aisha Kutubaeva, Minzdarv ne rekomendoval zavarivat’ dveri i zakryvat’ tselye pod’ezdy na karantin [Healthcare Ministry does not recommend to weld doors and shut down entrances to houses], Liter, May 2020, https://liter.kz/eto-ne-my-mizdrav-ne-rekomenduet-zavarivat-dver-i-zakryvat-czelyj-podezd-na-karantin/ ; “Karagandintsev zakryli v pod’ezde na zamok [People from Karaganda were denied and locked entrance],” March 20, 2020, Карагандинцев закрыли в подъезде на замок (liter.kz) [9] Rabiga Dyussenkulova, MinYust vysskazalsya ob utechke dannykh kazakhstantsev [Ministry of Justice commented over leaks of personal data], Tengrinews, July 2020, https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/minyust-vyiskazalsya-ob-utechke-dannyih-kazahstantsev-408386/ [10] Also reported by TSARKA and citizens from different parts of Kazakhstan. [11] TSARKA Official account on Facebook, https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=2636221533272242&id=1674347306126341; Rathel, Utechka dannykh iz bazy Genprokuratury: schet idet na mesyatsy [Data leak from General Prosecutor’s Office Database: It goes for months], Ratel, February 2020, http://www.ratel.kz/kaz/utechka_dannyh_iz_bazy_genprokuratury_rk_schet_idet_na_mesjatsy?fbclid=IwAR2Rvr0DA GyJGUIGLBCDuic-sGpyWH9IBlCn2tUoP34XfREbMXOWjoI-t5s [12] Kazakhstan has ranked 29^th in the UN e-Government Development Index, 26^th in e-Participation Index, 31^st in ITU Global Cybersecurity Index out of 182 countries significantly improving its positions for the past ten years. [13] Anna Gussarova and Serik Jaksylykov, Zaschita personal’nykh dannykh v Kazakhstane 2.0. Tsyfrovoy sled COVID-19 [Data Protection in Kazakhstan 2.0. COVID-19 Digital Footprint], Soros Foundation Kazakhstan, March 2021, http://files.caiss.expert/Personal%20Data_Covid%20Implications.pdf [14] 12 focus groups in biggest cities of Kazakhstan in 2019 and a national poll of 1,500 respondents in 2020 were conducted to understand data protection issues in Kazakhstan by the author. Anna Gussarova and Serik Jaksylykov, Zashchita personal nykh dannykh v Kazakhstane: status, riski i vozmozhnosti [Data Protection in Kazakhstan: Status, Risks and Opportunities], Public Policy Initiative, Soros Foundation Kazakhstan, April 2020, https://www.soros.kz/wp-content/uploads/2020/04/Personal_data_report.pdf; Anna Gussarova and Serik Jaksylykov, Zaschita personal’nykh dannykh v Kazakhstane 2.0. Tsyfrovoy sled COVID-19 [Data Protection in Kazakhstan 2.0. COVID-19 Digital Footprint], Soros Foundation Kazakhstan, March 2021, http://files.caiss.expert/Personal%20Data_Covid%20Implications.pdf [15] On the approval of the Rules for the functioning of the National video monitoring system, November 30, 2020, On the approval of the Rules for the functioning of the National video monitoring system - "Adilet" ILS (zan.kz) [16] “Bol’shoy Brat: Kak Budet Rabotat’ Sistema Videomonitoringa v Kazakhstane [Big Brother: how the national video monitoring system will work in Kazakhstan],” Forbes, February 2020, Большой брат: как будет работать национальная система видеомониторинга в Казахстане — Forbes Kazakhstan [17] This has been the third attempt to implement a security certificate in Kazakhstan: the first time in January 2016, the second time in 2019 and in 2020 again when the initiative triggered a negative response from civil society and IT companies, including Apple, Google, and Mozilla. “O sertifikate bezopasnosti [About Security Certificate], Digital Rights and Freedoms Landscape, December 17, 2020, О сертификате безопасности (drfl.kz). [18] "Certificate cannot be trusted" warning in Kazakhstan, https://support.mozilla.org/en-US/kb/certificate-cannot-be-trusted-warning-kazakhstan; Catalin Cimpanu, Kazakhstan government is intercepting HTTPS traffic in its capital, ZDNet, December 2020, https://www.zdnet.com/article/kazakhstan-government-is-intercepting-https-traffic-in-its-capital/ [19] Ibid. [20] Mordechai Gordon, Opinion: The problem with 'whataboutism', CT Post, February 2021, https://www.ctpost.com/opinion/article/Opinion-The-problem-with-whataboutism-15964005.php [21] Damir Serikpaev, Askar Mamin: U iskisstvennogo intellekta v Kazakhstane est’ potentsial [Askar Mamin: AI Has Potential in Kazakhstan], Forbes, January 2020, https://forbes.kz/process/technologies/askar_mamin_ekonomicheskiy_effekt_ot_primeneniya_ii_mojet_sostavit_okolo_25_mlrd/ [22] For instance, drafting a Strategy for AI and Ethics in using digital technologies is one of the examples to learn from the UK or the EU. Or exploring the concept of digital rights and freedoms for economic welfare could be another option. Besides, Cyber Security Awareness Month could be something to begin with to involve civil society and business to build public-private partnerships and introduce cyber hygiene. Other bilateral efforts in capacity building for the Kazakh civil servants would definitely strengthen local ecosystem and invest in manpower. [23] Tamara Vaal, “V Kazakhstane usovershenstvuyut zakon o zaschite personal’nykh dannykh [Kazakhstan Will Ament the Law on Data Protection and Its Protection],” Vlast, April 13, 2021, В Казахстане усовершенствуют закон о защите персональных данных - Аналитический интернет-журнал Vласть (vlast.kz) [24] Shoshana Zuboff, Surveillance Capitalism, Project Syndicate, January 2020, https://www.project-syndicate.org/onpoint/surveillance-capitalism-exploiting-behavioral-data-by-shoshana-zuboff-2020-01/russian?barrier=accesspaylog; Jack M. Balkin, The Constitution in the National Surveillance State,  Minnesota Law Review 93, 2008, https://digitalcommons.law.yale.edu/fss_papers/225/ [post_title] => Technology-surveillance nexus beyond COVID-19: The outskirts of digitalisation in Kazakhstan [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => technology-surveillance-nexus-beyond-covid-19-the-outskirts-of-digitalisation-in-kazakhstan [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-22 10:52:49 [post_modified_gmt] => 2021-07-22 09:52:49 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5991 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [29] => WP_Post Object ( [ID] => 6010 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-07-22 11:02:11 [post_date_gmt] => 2021-07-22 10:02:11 [post_content] => The scope of domestic violence in Kazakhstan Domestic violence has been a serious long-standing problem in Kazakhstan. The official statistics of the Ministry of Interior and the General Prosecutor’s Office, safe for certain discrepancies, demonstrate that there has been a steady increase in registered domestic violence criminal offenses since 2017.[1] [See: Table 1 at the end of this essay]   The problem has become even more acute during the pandemic. According to the data of the Ministry of Interior, during a two month lockdown in 2020, the level of domestic violence increased by 41.7 per cent compared to the same period in 2019.[2] During eight months of 2020, the police received about 130,000 reports of domestic violence. Yet, administrative proceedings were initiated only for 30,000 cases and criminal proceedings were initiated in 2,500 cases.[3] That is, only 25 per cent of cases of domestic violence reached the court.   The low percentage of cases brought to court can be explained by the fact that the majority of the population generally share a patriarchal view on domestic violence as a private family issue rather than a human rights violation. For this reason, survivors of domestic violence are often found under pressure from their relatives to refuse to report or file personal applications with police to initiate proceedings. Even if an application has been made, survivors are often forced to withdraw their applications and reconcile with their abusers.   The official domestic violence statistics are not gender and age disaggregated. Yet, the analysis of the media reports indicates that women and children fall victim of the most serious domestic violence cases. For example, in 2020 alone the following incidents shocked the public: in Western Kazakhstan, a husband killed his wife and two daughters and then burned down the house;[4] in Southern Kazakhstan, a husband brutally attacked his wife with an axe;[5] in Northern Kazakhstan, a husband beat and brutally killed his wife in front of their children; and in the capital city of Nur-Sultan, a husband had been stalking his ex-wife and then stabbed her multiple times to death.[6] In all incidents, the investigation showed that the murders had been preceded by a series of domestic violence incidents. Moreover, it turned out that the victims’ relatives and neighbours were aware of the violence but did not report to police either because of fear of retaliation or because they did not want to interfere in a ‘family conflict’.   Moreover, according to 2017 UNICEF research, 75 per cent of Kazakhstani parents support corporal punishment for their children to control their behaviour, and 50 per cent of children aged between two and 14 were subjected to domestic violence.[7]   Advocacy campaign for reform of the domestic violence legislation[8] One of the main reasons for the prevalence and increase in domestic violence in Kazakhstan is the lack of efficient legislation. Since as early as 2013, the UN Committee on the Elimination of Discrimination Against Women (CEDAW), international organisations and local human rights NGOs have been appealing to the authorities of Kazakhstan to improve domestic legislation on prevention and response to domestic violence.[9] Eventually, at the beginning 2020, Members of Parliament (MPs) initiated a Bill on Countering Domestic Violence which was to supersede the 2009 Law on Prevention of Domestic Violence.   Three main legal acts that currently regulate domestic violence issues in Kazakhstan are the 2009 Law on Prevention of Domestic Violence (2009 DV Law), the 2014 Administrative Offences Code and the 2014 Criminal Code, both of which establish legal liability for different types of domestic violence depending on their gravity.   The adoption of the 2009 DV Law related to an image-building project and political ambition of Kazakhstan - to become a chairperson of the Organisation for Security and Cooperation in Europe (OSCE). Having been OSCE’s member since 1992, in 2001, Kazakhstan made an application to become its chairperson. However, the US and the UK blocked this application and demanded that Kazakhstan first engage in human rights and democratisation reforms. As a result of these reforms, the DV Law was adopted in December 2009 before Kazakhstan assumed chairpersonship in January 2010.[10]   The 2009 DV Law contained a few progressive novelties for that time: it defined domestic violence and its forms; introduced a protective order against domestic abusers; established competence of various governmental bodies to prevent and respond to domestic violence (e.g., police, education, health, local state bodies); established competence of shelters for survivors; and listed various preventive measures.   However, over time the practical application of the Law exposed the following gaps:

1. First, the Law lacked an efficient coordinating mechanism among relevant governmental bodies and NGOs. In practice, the Ministry of Interior with its police departments has been the only governmental body that dealt with domestic violence daily, but only when incidents have already occurred. Other Ministries and local municipal bodies have been barely involved in the prevention of domestic violence.

 

2. Second, the measures provided by the Law in effect did not help prevent and restrain domestic violence. The Law lacked a comprehensive approach in prevention, response, and restraint of domestic violence. Also, up until now the Government has not adopted any national plan on educating the population to zero tolerance to any type of violence, which could have helped gradually change the local social norms.

 

3. Finally, current domestic legislation provides for inadequate punishment for domestic violence that is quite lenient to perpetrators but fails to protect survivors from the first or repetitive incidents.

  Since 1997, the Criminal Code of Kazakhstan contained five articles that established criminal liability for various forms of domestic violence: grievous bodily harm, moderate bodily harm, minor bodily harm, assault and battery, and cruel treatment (which applied in case of at least three episodes of physical abuse within one year).[11]   However, in 2017 the Ministry of Interior pushed for decriminalisation of the two most often applied articles: assault and battery and minor bodily harm, and they were introduced to the Administrative Offences Code. Thus, since 2017 a perpetrator of these offences could face either a fine (an equivalent of 100 USD) or ad administrative arrest of up to 15 days. However, in 2019 the Ministry of Interior convinced Parliament to replace a fine with a written warning by the court for a first time offence, claiming that fines created a burden on a family’s budget.   Such changes have led to an absurd situation: a domestic abuser can break limbs, ribs, a jaw, or inflict a head injury to a family member, but if the injured person is hospitalised for less than 21 days, then these injuries are considered minor bodily harm, and a perpetrator will get only a warning. Such punishment is much milder than the punishment for littering, noise nuisance or breaking speed limit. Moreover, the Ministry of Interior managed to pass a legal norm that the same penalty applies to former spouses. That is, a woman can be divorced, but her ex-husband can pursue her and beat her while facing only a written warning.   It is to address these gaps that the Bill was developed. Its first draft was published on the website of Parliament on March 2^nd 2020. Over the next six months before the Bill entered Parliament, discussions on each norm took place in a Parliamentary working group which comprised of several MPs, representatives of concerned Ministries, the General Prosecutor’s Office, the Supreme Court, the Human Rights Commissioner, and human rights NGOs and scholars. Discussions were often heated as the Ministry of Interior and the General Prosecutor’s Office strongly opposed NGOs’ proposal to criminalise assault and battery and minor bodily harm, while other Ministries opposed new functions, meaning additional obligations and workload, to identify and prevent domestic violence.   Advocacy campaign against the 2020 Bill on Countering Domestic Violence On September 23^rd 2020, Mazhilis, the lower chamber of Parliament, approved the general concept of the Bill during the first reading.[12] The second reading with article-by-article voting was planned in a few weeks to be followed by the adoption of the new law by the end of the year. However, the new law was never adopted due to a successful anti-bill campaign by newly emerged alt-rights groups.   The anti-bill campaign started in October 2020, when a small group of independent lawyers, bloggers and members of little known groups started spreading false and manipulative information about the Bill, its alleged consequences for Kazakhstani families, and calling for the entire cancellation of the Bill.[13] According to an independent journalist inquiry, the same group of people had been earlier spotted advocating against a new Code of Health, vaccination and COVID-related rules, such as wearing a mask in public places, and was also involved in spreading various conspiracy theories and false information about the COVID-19 pandemic.[14]   Their main claims against the Bill copied the rhetoric of the Russian alt-right NGOs who attacked a similar domestic violence bill in Russia in December 2019:

• ‘The Bill promotes so-called ‘Western’ values and gender equality, which is against our traditional values, according to which a wife must obey her husband and children must obey their parents’
• ‘The Bill interferes with family life and aims to destroy our families’
• ‘If you spank your child, the juvenile police will take her/him away, like in Europe. Your child will then be sent to Europe for adoption by LGBTQ+ people or for organ harvesting’
• ‘The Bill will allow to put alleged abusers to mental health facilities for mandatory psychiatric treatment’
• ‘If a parent refuses to vaccinate their children or buy a smartphone or chocolate to their child, he/she will commit domestic violence, and the child will be taken away by juvenile police.’

  On October 6^th, an anti-bill petition with above-mentioned arguments was launched on a website Citizengo.org, which according to an independent journalist inquiry belonged and was supported by alt-right groups based in Russia and Europe.[15]   Initially, the MPs who initiated the Bill and governmental bodies did not comment on the petition. However, the campaign was getting more and more widespread. The appeal to sign the petition was actively shared through social media and parents’ chats in messengers. Campaigners organised regular social media streams and press conferences for journalists, worked with local opinion leaders, celebrities and Instagram influencers in regions who then called upon their followers to support the cancellation of the bill. As a result, moral panic was created and grew stronger.   Leaders of the anti-bill movement claimed to speak on behalf of the People of Kazakhstan and sent hundreds of emails to the Speaker of Parliament and to the President to cancel the Bill. Simultaneously, MPs who initiated the Bill fell victim to a cyber-bullying campaign: their images were used to insult them and damage their reputations by calling them ‘enemies of the people’ and ‘fascists’. Again, these are the types of insults which are mainly used in Russia, but not in Kazakhstan.   Surprisingly, the Ministry of Interior, the General Prosecutor’s Office and other governmental bodies that participated in drafting of the Bill refused to engage in a dialogue with alt-right groups to refute their false claims and expose manipulative information to protect the Bill. They chose a role of by-standers leaving human rights NGOs alone to cope with attacks of alt-right groups. Yet, all attempts to defend the Bill failed. Anyone who supported the Bill was immediately attacked by cyber-bullies in the form of insults and threats to personal safety. Again, the Ministry of Interior did not interfere to stop cyber-bullying against human rights NGOs.   In December 2020, a women’s rights NGO ‘NeMolchi.KZ’ launched a petition in support of the Bill. In two weeks, the petition collected over 80,000 votes, while the anti-Bill petition collected some 22,000 votes.[16] Nonetheless, on December 11^th 2020, the aide to the President, Tamara Duisenova, announced on her Facebook page that Parliamentary deliberations on the Bill would resume on January 15^th 2021 after the upcoming elections to Parliament. She further added that the deadline for voting on the Bill was extended till May 2021.   However, the anti-bill activists continued their campaign. In the absence of any official communication from authorities, the moral panic grew stronger and ended up in protests by mothers in major cities of Kazakhstan in January 2021.[17] The reaction of the President was immediate at this time. On 21 January 2021, the President of Kazakhstan Kassym-Zhomart Tokayev called for more thorough examination of the Bill’s norms and account of all opinions, while the Chairperson of the Parliamentary Committee on Social and Cultural Development Jamilya Nurmanbetova announced that the current draft of the Bill would be recalled for revision.[18] However, by the end of January the bill disappeared from the website of Parliament and never returned to Parliament. Thus, it took alt-right groups less than four months to cancel the bill that had been advocated for by human rights NGOs since 2013.   Conclusion and Recommendations The emergence of alt-right groups in Kazakhstan during the 2020 pandemic has become a new and unexpected political phenomenon for both authorities and human rights NGOs. It can be argued that the Government and Parliament of Kazakhstan were caught by surprise by the fast-developing anti-bill campaign and were not prepared to deal with the situation erroneously choosing to ignore it. However, the lack of official communication and explanation by the Government only exacerbated the situation leading to the growth of moral panic and people’s mistrust in authorities.   In February 2021, the alt-right activists registered an official NGO – ‘Kazakhstani Union of Parents’ – and continue to advocate against every bill and governmental decision which they view as interfering with their right to privacy, family life and traditional upbringing of their children. Under this pretext, they launched a campaign against COVID-19 vaccination, which now seriously undermines Governmental efforts to contain the spread of infection. Thus, the Government first let the alt-right groups become influential, but now suffers losses from their campaigns. To counterbalance this influence, the Government needs to gain the trust of the population. This can be achieved only if the Government engages in real democratisation reforms.   Table 1 - 2009-2020 Statistics for registered domestic violence offences in Kazakhstan provided by the Ministry of Interior of Kazakhstan * Data provided by the Prosecutor’s General Office of Kazakhstan  ** Data provided for 11 months of 2020 by the Ministry of Interior     Dr Khalida Azhigulova holds a PhD in Law from the University of Leicester, UK, and a Master’s degree in Law (Magister Juris) from the University of Oxford, UK. She is a socio-legal researcher in public international law and human rights, Associate Professor and the Director of the Centre for Research of Human Rights, Inclusion and Civil Society at the Eurasian Technological University in Almaty, Kazakhstan.   Image by UN Women under (CC).   [1] The official statistics on domestic violence cases are not publicly available and can be provided only upon request. [2] Diana Abdullayeva, В Казахстане в период карантина уровень бытового насилия вырос на 41,7%, Informburo, August 2020, https://informburo.kz/novosti/v-kazahstane-v-period-karantina-uroven-bytovogo-nasiliya-vyros-na-417-.html [3] KazInform, Около 130 тысяч обращений по признакам бытового насилия поступили от казахстанцев, September 2020, https://www.inform.kz/ru/okolo-130-tysyach-obrascheniy-po-priznakam-bytovogo-nasiliya-postupili-ot-kazahstancev_a3697861 [4] Roza Nurgaliyeva, Осужден пожизненно заживо сжегший жену и двоих дочерей житель ЗКО, Newtimes, July 2020, https://newtimes.kz/obshchestvo/114554-osuzhden-pozhiznenno-zazhivo-szhegshii-zhenu-i-dvoikh-docherei-zhitel-zko [5] KazInform, Житель Туркестанской области осужден к 11 годам за попытку зарубить топором жену, August 2020, https://www.inform.kz/ru/zhitel-turkestanskoy-oblasti-osuzhden-k-11-godam-za-popytku-zarubit-toporom-zhenu_a3686120 ^[6] Tengrinews, Астанчанин из-за ревности зарезал свою жену, April 2020, https://tengrinews.kz/news/astanchanin-iz-za-revnosti-zarezal-svoyu-jenu-400532/ [7] Kazakhstan Today, Почти 75% взрослых казахстанцев одобряют телесное наказание при воспитании детей, January 2018, https://www.kt.kz/rus/society/pochti_75_vzroslih_kazahstancev_odobrjajut_telesnoe_nakazanie_pri_vospitanii_detej_1153651781.html [8] The discussion of the pro-Bill campaign is based on the following analytical articles: Masa Media, Что не так с Законом о бытовом насилии в Казахстане? Часть первая, November 2020, https://masa.media/ru/site/chto-ne-tak-s-zakonom-o-bytovom-nasilii-v-kazakhstane-chast-pervaya; Masa Media, Что не так с Законом о бытовом насилии в Казахстане? Часть вторая, November 2021, https://masa.media/ru/site/chto-netak-szakonom-obytovom-nasilii-vkazakhstane-chast-vtoraya; KazInform, Семейно-бытовое насилие: депутаты и эксперты рассказали о новом законе, October 2020, https://www.inform.kz/ru/semeyno-bytovoe-nasilie-deputaty-i-eksperty-rasskazali-o-novom-zakone_a3710389; Aigul Tulebayeva, Семейно-бытовое насилие: вся правда о новом законе, Inbusiness.kz, October 2020, https://inbusiness.kz/ru/news/semejno-bytovoe-nasilie-vsya-pravda-o-novom-zakone [9] CEDAW, Concluding observations on the fifth periodic report of Kazakhstan Adopted by the Committee at its seventy-fourth session, 21 October–8 November 2019, https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CEDAW/C/KAZ/CO/5%20&Lang=En; CEDAW, Concluding observations on the combined third and fourth periodic reports of Kazakhstan, Adopted by the Committee at its fifty-seventh session, 10 - 28 February 2014, https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CEDAW%2fC%2fKAZ%2fCO%2f3-4&Lang=en [10] Adam Hug, Kazakhstan at a Crossroads, The Foreign Policy Centre, April 2011, https://fpc.org.uk/publications/kazakhstanatacrossroads/ [11] 1997 Criminal Code of Kazakhstan (unofficial English translation provided by the Ministry of Justice of the Republic of Kazakhstan), https://adilet.zan.kz/eng/docs/K970000167_ [12] Website of Parliament of Kazakhstan, ‘Мажилис одобрил депутатский законопроект о противодействии семейно-бытовому насилию’, September 2020, https://www.parlam.kz/ru/mazhilis/news-details/id48134/1/15 [13] Summary of the anti-bill campaign and its claims is based on the analysis of related public social media posts and the following analytical articles: Yuna Korosteleva, Ювенальное спасение, Vlast.kz, December 2020, https://vlast.kz/obsshestvo/42682-uvenalnoe-spasenie.html; Aiguzel Kadir, Законопроект против насилия в семье: спасение или капкан для родителей?, Sputnik.kz, November 2020, https://ru.sputnik.kz/society/20201106/15412461/zakonoproekte-po-semeyno-bytovomu-nasiliyu.html; «Победившее насилие», Vlast.kz, 22 февраля 2021 года,  https://vlast.kz/obsshestvo/43869-pobedivsee-nasilie.html [14] Medet Yessimkhanov, Pavel Bannikov, Assem Zhapisheva, Досье: Кто стоит за лоббированием отмены законов и распространением конспирологии в Казахстане, Factcheck.kz, February 2021, https://factcheck.kz/socium/dose-kto-stoit-za-lobbirovaniem-otmeny-zakonov-i-rasprostraneniem-konspirologii-v-kazaxstane/ [15] Medet Yessimkhanov, Досье: CitizenGO — ультраконсервативное лобби под видом площадки для петиций, Factcheck.kz, August 2020, https://factcheck.kz/v-mire/dose-citizengo-ultrakonservativnoe-lobbi-pod-vidom-ploshhadki-dlya-peticij/ [16] Data provided by Dinara Smailova, the President of the ‘NeMolchi’ Public Foundation, December 2020; Alexandra Alyokhova, Что полезного было в скандальном законопроекте «О бытовом насилии»?, 365info, https://365info.kz/2021/02/chto-poleznogo-bylo-v-skandalnom-zakonoproekte-o-bytovom-nasilii ^[17] Radio Azattyk, В Нур-Султане группа матерей потребовала «разъяснить» законопроект о бытовом насилии, January 2021,  https://rus.azattyq.org/a/31050272.html [18] Sputnik, Токаев прокомментировал нашумевший проект закона о семейно-бытовом насилии, https://ru.sputnik.kz/society/20210121/16095219/tokaev-proekt-zakon-o-semeyno-bytovom-nasilii.html [post_title] => Alt-Right groups in Kazakhstan: How they succeeded in cancelling a Bill against domestic violence [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => alt-right-groups-in-kazakhstan-how-they-succeeded-in-cancelling-a-bill-against-domestic-violence [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-29 14:51:19 [post_modified_gmt] => 2021-07-29 13:51:19 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6010 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [30] => WP_Post Object ( [ID] => 5989 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-07-22 11:01:45 [post_date_gmt] => 2021-07-22 10:01:45 [post_content] => On April 24^th 2020, Mazhilis, the lower chamber of the Parliament of the Republic of Kazakhstan, commenced consideration of the draft Law ‘On Introduction of Amendments and Additions to Some Legislative Acts of the Republic of Kazakhstan on Family and Gender Policy’ (‘Draft Law’).^[1] The Draft Law proposed amendments to the Law ‘On State Guarantees on Equal Rights and Equal Opportunities for Men and Women’ dated December 8^th 2009 (‘Law’):  

1. To change the term “gender equality” to the words “equality on the basis of sex” throughout the entire text of the Law.
2. To amend the Preamble of the Law (“The current Law regulates public relations in the sphere of ensuring state guarantees on equal rights and equal opportunities for men and women and establishes fundamental principles and norms on creating the conditions for gender equality in all spheres of state and public life”) to read as follows: “The current Law regulates public relations in the sphere of ensuring state guarantees on equal rights and equal opportunities for men and women and establishes fundamental principles and norms on achieving equality on the basis of sex in all spheres of life”.
3. To repeal paragraph one of Article 1 [on Key concepts used in the Law] (“1) gender is a social aspect of relations between men and women which manifests itself in all spheres of life”).
4. To amend paragraph two of Article 1 (“2) gender equality is a legal status which guarantees men and women equal rights and equal opportunities and real access to participation in political, economic, social, public and cultural spheres of life irrespective of sex”) to read as follows: “2) equality of the basis of sex is the presence of general and specific rights which establishes opportunities for achievement of equal results by representatives of male and female sex in all spheres of life.”

  On June 6^th 2020, at the second meeting of the working group on the Draft Law, the drafters supported the amendments and further suggested to change the ‘gender equality’ term to ‘equality of men and women’ defining it as ‘the presence of general and specific rights which guarantee achievement of de facto equality of men and women in all spheres of life’.   In ‘Reasoning and Approach’ of the Draft Law the drafters claim that the amendments are designed to implement Article 2(a) of the Convention on the Elimination of Discrimination against Women (‘CEDAW’ or ‘Convention’) in line with “the recommendation of gender analysis of legal acts of the Republic of Kazakhstan” which concluded that ‘gender equality is a sociological category, but not a legal and regulatory category’.   Yet, the CEDAW Committee itself, stressing that in addition to the prohibition of sex-based discrimination the Convention ‘covers gender-based discrimination’^[2], in November 2019 commended Kazakhstan for ‘that gender-based discrimination is prohibited by law in the State party’ by the Law ‘On State Guarantees of Equal Rights and Equal Opportunities for Men and Women’, and specifically recommended to ensure that the Law is ‘effectively implemented’ and complemented with adoption of ’comprehensive anti-discrimination legislation’ which encompasses all internationally recognised prohibited grounds of discrimination including gender.^[3]   In an interview MP Irina Unzhakova, an initiator of the amendments, stated that there are 50 different genders and that legislators aim at reinstating two sexes: men and women. MPs also highlighted that the legislative novelties are based on ‘international best practices’.   The amendments in the Draft Law are extremely concerning as they constitute complete erasure of the concept of ‘gender’ from national legislation and replacement of the term ‘gender equality’ with the essentialist binary - ‘equality on the basis of sex’ or ‘equality of men and women’. Noting that concepts of gender and sex are not interchangable, potential effects of the Draft Law could undermine equality, non-discrimination and enjoyment of rights by everyone, especially women, gender-diverse, gender non-conforming and transgender people living in Kazakhstan.   Kazakhstan’s international human rights obligations under Articles 2 of International Covenant on Civil and Political Rights (‘ICCPR’) and International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (‘ICESCR’), and Article 1 of CEDAW encompass an obligation to ensure equality and non-discrimination where gender is considered as a protected characteristic along with the category of sex.^[4] The fact that the amendments contrary to international human rights law are presented to the general public and justified by Kazakhstani legislators as a positive effort to implement its international human rights obligations is a clear distortion. The ‘international best practices’ and claims of countable 50 genders, referred by lawmakers, stem from a right wing rhetoric supported by conservative lobbyist groups targeting so-called ‘gender ideology’ in a number of countries in Europe, Americas and the post-Soviet region and do not constitute widely accepted customary or treaty-based international human rights standards and practice.^[5]   At the 2019 Nairobi Summit on ICPD25 Kazakhstan made a commitment to ratify the Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence (‘Istanbul Convention’), which paramountly recognises ‘the structural nature of violence against women as gender-based violence’ and provides the most comprehensive legal framework on preventing and combating violence against women to date with definitions of ‘gender’, ‘gender-based violence’, and ‘gender equality’ at its core.^[6] Incompatibility of the proposed amendments in the Draft Law with this latest international commitment demonstrates its rather outward oriented nature. On May 12^th 2021, at the Ministry of Justice, civil society held a roundtable on the discussion of the implementation of UN recommendations with representatives from the Ministry of Internal Affairs, whom reported of the Government’s intent to withdraw from the commitment to ratify the Istanbul Convention altogether as it allegedly contradicted ‘traditional values’ and imposed an obligation to deliver on LGBTQ+ rights.   The initiative to erase ‘gender’ from national legislation is another instance in a series of state-sponsored ‘anti-gender’ activities targeting the rights of women and LGBTQ+ people and stirring a backlash against sexual and reproductive rights in Kazakhstan. It follows repeated attempts of passing a ban on so-called ‘gay propaganda’ in 2015 and 2018, and 2021:^[7] providing for prohibition of dissemination of information on ‘non-traditional sexual orientation’ to minors; enactment of restrictions for trans people to exercise their right to legal gender recognition;^[8] most recently the failure of Kazakhstani legislators to adopt an early amendment suggested to the new Health Code on the introduction of some sexuality education;^[9] and a new law on combating domestic violence, and anti-bullying legislation following the demands of mobilised groups opposing the amendments throughout the 2020-2021 Parliamentary session.^[10] Among the reasoning of the latter groups are claims that sexuality education would ‘push children to change their sex’ and allegations that defining the concept of bullying would result in ‘children growing up as gays and lesbians’.   In 2021, a joint journalistic investigation by Factcheck.kz and Masa Media has revealed that the groups stirring such backlash in Kazakhstan operate in concert and are also engaged in spreading misinformation on anti-vaccination.^[11] It also shows that the groups use non-transparent funding, have transnational ties with Russian counterparts as well as connections with the Government, securing them seats in relevant parliamentary working groups.   With Kazakhstani legislators’ introduction of the ‘anti-gender’ Draft Law and rejection of legislation combating domestic violence, bullying, and strengthening sexual and reproductive rights, Kazakhstan thus follows the suit of the decades long global backlash against so-called ‘gender ideology’ catching up with a conservative trend sweeping Central and Eastern Europe, Russia, and the post-Soviet region. While previously legislative and policy changes targeting gender were channelled rather covertly through state institutions, they are now increasingly lobbied and openly advocated by means of organised conservative groups and private actors using the language of rights and public participation. The legislators’ sway towards demands of such groups to the detriment of the state's obligation under international human rights law is an alarming sign.   2020 research conducted by Alma-TQ, a local transgender group, illustrates that 80 per cent of the respondents had faced discrimination or violence on the basis of their gender identity, 70 per cent had faced psychological abuse, and a third of Trans people were subject to physical violence.^[12] With lack of protection in law and in practice, the adoption of the Draft Law will mean decreasing space for free expression, exacerbate violence and hate targeting women, gender-diverse, gender non-conforming and transgender people who already face harassment, the threat of violence, and discrimination in access to justice, healthcare, education, and employment on a daily basis.^[13]   In his latest 2021 report on Gender Theory, the UN Independent Expert on protection against violence and discrimination based on sexual orientation and gender identity (‘SOGI’) Victor Madrigal-Borloz has highlighted that it is a state obligation to recognise that lack of legal recognition of gender and gender identity is an enabling factor of violence, hate, and rights violations on the basis of SOGI and that narratives that imperil rights of women perpetuate discriminatory stereotypes regarding trans and gender diverse people.^[14] With this and states bearing responsibility for activities of private actors under international human rights law, the move to hand over the responsibility for the gender backlash and ongoing erosion of women and LGBTQ+ rights to private anti-gender groups coupled with state’s inaction to explicitly recognise those rights in the national legislation do not spare the Kazakhstani Government and legislators from their international obligations to respect, protect, and fulfil the rights.^[15]   Contrary to the right to participate in public affairs under Article 25 of ICCPR and Article 33 of the Constitution of Kazakhstan, the drafting of the ‘anti-gender’ bill, along with the amendments aimed at strengthening legislation on domestic violence and sexual and reproductive rights being rejected amidst the height of pandemic under the state-wide quarantine with little or no transparency and minimal participation of independent civil society organisations and representatives with relevant expertise.^[16] This further demonstrates that the timing is not an accident but rather regarded by the legislators as propitious time to seize an opportunity to evade public scrutiny for the reactionary ‘catch up’ with conservative global backlash thriving in Europe and Russia. With the existing national gender machinery and related mechanisms established in Kazakhstan in 2000s as a part of the donor-driven liberal project complementing economic restructuring, the ‘catch up’ demonstrates socio-political effects of the path-dependent character of neoliberal reform projects in Kazakhstan.^[17]   Recommendations In light of the above, the state should:

• Reject the amendments in the Draft Law on the complete erasure of the concept of ‘gender’ from national legislation and replacement of the term ‘gender equality’ with ‘equality on the basis of sex’ and (or) ‘equality of men and women’. Reinstate and reinforce the concepts of ‘gender’ and ‘gender equality’ throughout the national legislation and in practice;
• Implement its international human rights obligations on equality and non-discrimination in compliance with provisions of Articles 2 of ICCPR and ICESCR, Article 1 of CEDAW, and recommendations of the respective treaty bodies;
• Include and consult with independent civil society organisations and activists, with relevant expertise in the field of gender equality, non-discrimination, and sexual and reproductive rights at all stages of further discussions of the Draft Law and related bills;
• To conduct a wide awareness raising campaign on explanation of concepts of ‘gender’ and ‘gender equality’ across state bodies and wider public with participation of independent civil society organisations and activists, with expertise in the field of gender equality, non-discrimination, and sexual and reproductive rights, and take positive measures to counter the narratives around so-called ‘gender ideology’ used by conservative lobbyist groups to misinform communities and undermine the advancement of gender equality, women’s and LGBTQ+ rights;
• Accelerate ratification of the Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence with de facto adherence to Convention’s fundamental principles and implementation of its comprehensive legal framework upholding ‘gender equality’ as well as preventing and combating ‘gender based violence’; and
• Hold accountable state and private actors, including mobilised ‘anti-gender’ groups, for spreading misinformation, use of opaque funding schemes, investigate their ties with transnational networks inciting hate, violence, restriction of human rights, and take positive actions to stop privileged access to decision-making for such opponents of women’s and LGBTQ+ rights.

  Aigerim Kamidola is an independent consultant in international human rights law, researcher, a Visiting Scholar at the Institute for the Study of Human Rights at Columbia University. Her expertise spans across-the-board grassroots advocacy work at national and international (UN, OSCE, EU) levels, including: monitoring and documenting discrimination and hate crimes against women on the basis sexual orientation and gender identity; engagement with national justice and judicial authorities as well as UN treaty bodies, special procedures and Universal Periodic Review mechanisms (shadow reporting, thematic reporting, national consultations, follow up procedure, individual communications); drafting road maps for the implementation of UN recommendations; conducting thematic grassroots research; analysis of existing legislation and draft bills (including so-called ‘anti-gender’ and ‘gay propaganda’ bills, ‘List of banned jobs for women’); provision of legal support on LBQT* women’s rights, discrimination, freedom of assembly and association cases. Aigerim has academic background in international human rights law and interdisciplinary studies with prior experience in strategic litigation, provision of direct support to human rights defenders, and capacity building in Central Asia and the wider post-Soviet region. Aigerim is a graduate of the Edinburgh Law School and Al-Farabi Kazakh National University. She also holds a joint master’s degree in international human rights policy and practice from the Pedro Arrupe Human Rights Institute, the University of Gothenburg, and the University of Roehampton.   Image by Francisco Anzola under (CC).   ^[1] Parliament of the Republic of Kazakhstan, accessible at: http://www.parlam.kz/ru/mazhilis/itreceived ^[2] Committee on the Elimination of Discrimination against Women, General recommendation No. 28 on the core obligations of States parties under article 2 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, CEDAW/C/GC/28, December 2010, https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CEDAW/C/GC/28&Lang=en ^[3] Committee on the Elimination of Discrimination against Women, Concluding observations on the fifth periodic report of Kazakhstan, CEDAW/C/KAZ/CO/5, November 2019, https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CEDAW/C/KAZ/CO/5&Lang=en ^[4] Committee on the Elimination of Discrimination against Women, General recommendation No. 28 on the core obligations of States parties under article 2 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, CEDAW/C/GC/28, December 2010, https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CEDAW/C/GC/28&Lang=en ^[5] Claire Provost, Tatev Hovhannisyan, ‘Home-grown’ European funding for religious extremism overshadows foreign cash, openDemocracy, June 2021, https://www.opendemocracy.net/en/5050/home-grown-european-funding-for-religious-extremism-overshadows-foreign-cash/?fbclid=IwAR2bGfboYkfHy6j1vO7ZEyddnCAj43T7EOnsOjM6h-YWEAv_CyZtfGi46mo; Claire Provost, Nandini Archer, Revealed: $280m ‘dark money’ spent by US Christian right groups globally, openDemocracy, October 2020, https://www.opendemocracy.net/en/5050/trump-us-christian-spending-global-revealed/ ^[6] New Bill in the Republic of Kazakhstan on prevention and response to gender-based violence and ratification of Istanbul Convention, November 2020, https://www.nairobisummiticpd.org/region/kazakhstan; Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence, Preamble, May 2011, https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/090000168008482e; Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence, Articles 2 and 3, May 2011 https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/090000168008482e ^[7] Law ‘On protection of children from information harming their health and development’, 2015; Ministry of Information and Communication of the Republic of Kazakhstan, the Instruction ‘On Classification of Informational Products’ and ‘Methodology of Defining Informational Products for Children (Not) Harming Their Health and Development’, 2018. ^[8] Aisha Zhenishbekova, Kazakhstan: New Rules of Gender Transitioning Make it Difficult to Access Medical Assistance, CABAR.asia, April 2021, https://cabar.asia/en/kazakhstan-new-rules-of-gender-transitioning-make-it-difficult-to-access-medical-assistance ^[9] Юна Коростелёва, Сексуально непросвещенные, Vlast.kz, May 2020, https://vlast.kz/obsshestvo/39711-seksualno-neprosvesennye.html ^[10] Viktoriya Kim, Kazakhstan’s Domestic Violence Survivors Push for Legal Protections, Human Rights Watch, December 2020, https://www.hrw.org/news/2020/12/22/kazakhstans-domestic-violence-survivors-push-legal-protections; Маншук Асаутай, Проект о противодействии семейному насилию. Чем вызваны споры? Радио Азаттык, January 2021, https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-new-draft-domestic-violence/31062716.html; Амина Чайа, Что такое буллинг и нужен ли Казахстану закон о нем? masa.media, April 2021, https://masa.media/ru/site/bulling-zakon-kazakhstan#mcetoc_1f37eqkff1q ^[11] Досье: Кто стоит за лоббированием отмены законов и распространением конспирологии в Казахстане, Factcheck.kz, February 2021, https://factcheck.kz/socium/dose-kto-stoit-za-lobbirovaniem-otmeny-zakonov-i-rasprostraneniem-konspirologii-v-kazaxstane/?fbclid=IwAR2Pc0pBtkn32NU4srS1O59qTst4rcBEWlmF_eE09oz6-ttMTH4Vupqhtug Кто стоит за лоббированием отмены законов и распространением конспирологии в Казахстане, masa.media, February 2021, https://masa.media/ru/site/kto-stoit-za-lobbirovaniem-otmeny-zakonov-i-rasprostraneniem-konspirologii-v-kazakhstane#mcetoc_1ev9f7fab3n ^[12] Alma-TQ Initiative Group, Мы живём, пока нас не видят, 2020, https://www.alma-tq.org/biblioteka ^[13] Alternative Report on Implementation of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women in Kazakhstan to the Fifth Periodic Report by the Kazakhstan, January 2019, https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=INT%2fCEDAW%2fCSS%2fKAZ%2f33738&Lang=en ^[14] UN Human Rights Council, Report of the Independent Expert on protection against violence and discrimination based on sexual orientation and gender identity, A/HRC/47/27, June 2021, https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G21/123/16/PDF/G2112316.pdf?OpenElement ^[15] Convention on the Elimination of Discrimination against Women, Article 2(e), December 1979, https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/cedaw.aspx ^[16] Constitution of the Republic of Kazakhstan, Article 33, August 1995, https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1005029 ^[17] Светлана Шакирова, Женское движение в Центральной Азии: “еще не” или “уже в прошлом?” Гендерные исследования, September 2006, http://d1019822.idhost.kz/site03/politol/8.php; Алтынай Камбекова, “Вызовы феминистской солидарности в Казахстане” in Голоса феминизма в центральной Азии. Сборник эссе, (Almaty: The Rosa-Luxemburg-Stiftung Central Asia, 2020), 75-85. [post_title] => ‘Anti-gender’ bill and Kazakhstan’s ‘catch up’ with global conservative backlash [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => anti-gender-bill-and-kazakhstans-catch-up-with-global-conservative-backlash [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-22 10:44:03 [post_modified_gmt] => 2021-07-22 09:44:03 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5989 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [31] => WP_Post Object ( [ID] => 5963 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-07-15 00:00:16 [post_date_gmt] => 2021-07-14 23:00:16 [post_content] => Amid the (warranted) controversy over UK aid cuts and the withdrawal from Afghanistan, little attention has been paid to the Government’s quiet development of a new strategic agenda for tackling conflict.[1] This is a big deal: how conflict is handled – whether in Sierra Leone or Kosovo, Afghanistan or Iraq, Libya or Syria – has proven a defining foreign policy issue for all recent UK governments. Nonetheless, until now, the UK has lacked a comprehensive cross-government approach. As international peacebuilding organisations, we believe a new strategic framework will only herald progress if it addresses the issues driving conflict, takes a people-centred approach, successfully manages competing UK priorities, and is backed by consistent, effective political and financial investments in peace.   Addressing Parliament’s Foreign Affairs Committee recently, the Foreign Secretary reaffirmed the Government’s welcome commitment to tackling conflict, and highlighted a range of potential areas in which the UK could add value, from supporting mediation and reintegrating child combatants to promoting accountability. To be effective, whatever form this new ‘strategic agenda’ takes, the UK approach needs to shift the emphasis from reacting to and containing the fallout from conflict to preventing it and placing a ‘greater emphasis on addressing the drivers of conflict’, as promised in the Government’s April Integrated Review of Security, Defence, Development and Foreign Policy.[2] Looking back on two decades of UK engagement in Afghanistan that has cost over £1 billion and claimed the lives of over 450 UK personnel, the pitfalls of engaging in conflict settings without a clear plan for addressing the core issues perpetuating violence, such as economic and political exclusion and state oppression, are plain to see.[3]   The UK also needs to put people, their needs and their agency, at the heart of its strategy. Advancing peace is less about ensuring governments and security forces are strong enough to contain threats than it is about helping people feel safe, ensuring they are free to participate in decision-making, can access services, have a decent standard of living and have recourse against corruption and injustice. The striking images of the female protestors during the revolution in Sudan shows the ability of communities, civil society and protest movements to bring about change when these needs aren’t met. Any international approach whether defence, diplomacy or development which doesn't support people's ability to address their own needs will not build lasting peace.   Tackling the complex causes of conflict means partnering with and supporting communities, civil society groups and champions of peace within conflict affected countries. The new framework needs to reflect this in a people-centred approach to designing, implementing, monitoring, evaluating and learning from UK engagement.   The UK also needs to be better at managing competing UK interests. Failing to reconcile its goals of counter-terrorism, defence exports and trade partnerships with the promotion of open societies and conflict prevention can radically undermine UK interests.   Look at assistance to different overseas security forces. The UK’s Defence Command Paper suggests increasing efforts to ‘train and operate alongside allies and partners’ as a contribution to conflict prevention. However, revelations about UK training for SARS officers infamous for extrajudicial killings in Nigeria, and UK support for Malian security forces despite their involvement in abuses, highlight the dilemmas that the UK needs to resolve.[4] Human rights abuses and authoritarianism including by UK allies can drive new rounds of violence and escalate conflict.   The new strategy must ensure that the Government better factors in the long-term impacts of its decisions on peace and rights. This means having clear procedures for prioritising conflict prevention when taking difficult decisions, revisiting these decisions regularly through open-minded policy conversations exploring the full range of perspectives and impacts, and strengthening norms of transparency and accountability.   For the new conflict agenda to succeed, it needs to be backed by strategic financial and political investments in conflict prevention. Research shows there is strong cross-party and public support for this.[5]   Going forward, the UK has an opportunity to use its influence, via the United Nations and elsewhere, to champion peace processes that are much more inclusive of women, young people and other marginalised groups. We know that when women are able to participate in peace processes the resulting agreements are more likely to be implemented and sustained.[6] This political commitment should be shown through robust diplomatic engagement in partnership with others to push back on the malign, cynical and abusive role in conflicts currently played by many states.   Building lasting peace and preventing further conflict takes time - first and foremost on the part of generations of people in conflict affected countries, and also from international partners who support them. It is vital to extend the time horizons of UK investments in peace programmes and people-centred partnerships, and insulate them from political winds and annual budgetary fluctuations. This means restoring spending commitments on aid. At the same time, all aid should, at a minimum not exacerbate conflict, but rather reinforce the conditions for peace, as it can do in places such as Ukraine to ease inter-group tensions, or in Bangladesh, to tackle gender-based violence.[7]   Ultimately, the effectiveness of critically important policies like the UK’s new conflict framework could be better guaranteed if the Government proactively engaged with the UK’s leading experts and practitioners – and civil society from countries affected – when developing and implementing them. Complex problems require collaborative thinking and responses. A strategic framework for conflict that incorporates these essential elements can enhance the effectiveness of UK’s approach to conflict, which is in everyone’s interest.   Larry Attree, Head of Global Policy and Advocacy, Saferworld Teresa Dumasy, Director of Research, Advisory and Policy, Conciliation Resources Julian Egan, Director of Advocacy and Communications, International Alert   [1] Saferworld, Joint Conciliation Resources, International Alert and Saferworld statement on the impact of UK aid cuts on peacebuilding efforts and our partners around the world, June 2021, https://www.saferworld.org.uk/resources/news-and-analysis/post/965-joint-conciliation-resources-international-alert-and-saferworld-statement-on-the-impact-of-uk-aid-cuts-on-peacebuilding-efforts-and-our-partners-around-the-world [2] Cabinet Office, Global Britain in a Competitive Age: the Integrated Review of Security, Defence, Development and Foreign Policy, Gov.uk, March 2021, https://www.gov.uk/government/publications/global-britain-in-a-competitive-age-the-integrated-review-of-security-defence-development-and-foreign-policy [3] Julian Borger, British troops were twice as likely to be killed in Afghaninstan as US forces, The Guardian, May 2021, https://www.theguardian.com/world/2021/may/12/british-troops-were-twice-as-likely-to-be-killed-in-afghanistan-as-us-forces [4] Emmanuel Akinwotu, UK government ‘needs to come clean’ on funding for Nigerian police, The Guardian, November 2020, https://www.theguardian.com/world/2020/nov/24/labour-end-to-training-funding-nigerian-police-end-sars-protests [5] Conciliation Resources, Public support for peacebuilding, September 2017, https://www.c-r.org/resource/public-support-peacebuilding [6] Jana Krause, Wener Krause & Piia Branfors, Women’s Participation in Peace Negotiations and the Durability of Peace, International Interactions: Empirical and Theoretical Research in International Relations, Volume 44, Issue 6, August 2018, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/03050629.2018.1492386 [7] Marina Nagai, Synthesis Situational Assessment Report, International Alert, February 2019, https://www.international-alert.org/sites/default/files/Ukraine_Synthesis%20Report_EN_2019.pdf; Saferworld, Doing right by women and girls in Cox’s Bazar: gendering perspectives on social cohesion, July 2021, https://www.saferworld.org.uk/resources/publications/1353-doing-right-by-women-and-girls-in-coxas-bazar-gendering-perspectives-on-social-cohesion [post_title] => Ensuring the UK’s new conflict framework successfully promotes peace [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => ensuring-the-uks-new-conflict-framework-successfully-promotes-peace [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-14 17:07:41 [post_modified_gmt] => 2021-07-14 16:07:41 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5963 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [32] => WP_Post Object ( [ID] => 5931 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-06-30 00:13:51 [post_date_gmt] => 2021-06-29 23:13:51 [post_content] => Өз добушумду бериш үчүн Бишкекте жергиликтүү шайлоо участоктогу кезекте турганда, көңүлүмдү кунт коюп, тегерегимде эмне болуп жатканына байкоо жүргүзө баштадым. Президенттик шайлоо менен улуттук референдум коюлган 10-январь күнү кызыктуу бир нерсеге күбө болууга үмүттөнүп турам. Бирок, Бишкектин бул районунда кызыктуу эч нерсе болгон жок – таанымал болгон шайлоочулар да (көзгө көрүнгөн), фальсификация учурлары да байкалбай, менин добушумду сатып алууга умтулгандардын бири да көрүнбөгөндөй. Жумуштарынан чыгып, чарчаган шайлоочулар акырындап шайлоо участкаларында топтолуп, бармак издерин текшертүү жана Кыргызстандын саясий келечегине добуш берүү максатында кезекке тизилүүдө.   Революция 3.0. жана Кыргызстандагы демократиянын келечеги “Чексиз бийлик чексиз буза берет” ( “Absolute power corrupts absolutely”) – Джон Дальберг-Актон, 1857   Кыргызстандагы демократиянын келечеги күңүрт болушу мүмкүн, себеби популисттик авторитардык саясатчы Садыр Жапаров президенттик шайлоолорун чоң артыкчылык менен жеңип, референдум аркылуу президенттин чексиз ыйгарым укуктарын өзүнө камсыздап алган. Борбордук шайлоо комиссиясы (БШК) шайлоонун жана референдумдун жыйынтыктарын акыркы жана мыйзамдуу деп жарыялоо менен 20-январда Жапаровдун жеңишин бекиткен. Бул жыйынтыктарды БШКнын эки гана мүчөсү таануудан баш тартып, бүткүл шайлоонун убагында Жапаровдун пайдасына жүргүзүлгөн мыйзам бузууларга шилтөө жасашкан.[1]   Алардын кооптонуулары негизсиз эмес эле. Шайлоолор менен референдумдун мыйзамдуулугу жана легитимдүүлүгү күмөндүү, анткени аларды өткөрүү процесси тездетилген.[2] Күчтүү президенттик башкаруу формага кайтуу Кыргызстандын жаңы башкармалыгына залалын тийгизиши мүмкүн. Кыргызстандын беш президенттин ичинен учөөсү элдин нааразылыгынан улам өз кызматтарынан айрылышкан. Көбүнчө нааразычылыктардын себеби президенттердин өздөрүнүн укуктарын кеңейтүү аракеттери болгон. 2005-жылы орун алган алгачкы “Жоогазын революциясы” да, кийинки 2010-жылдагы төңкөрүшү да башкарып жаткан элиталардын репрессивдик тактикасынан жана бийликтин бир кыйла бөлүгүн басып алуу аракеттеринен улам козголгон.[3] Кыргызстандагы үчүнчү төңкөрүшкө ачык түрдө фальсификацияланган шайлоолор түрткү берген. Эгерде бул шайлоонун жыйынтыктары кабыл алынганда, анда бир гана эки фракциядан турган, бардыгына “баш ийкеген” парламенти түзүлүп калмак. Парламент президенттик “Биримдик” жана “Мекеним Кыргызстан” саясий партияларынан турмак.[4]   Кыргызстандагы үчүнчү революция Ала-Тоо аянтына адилетсиз жана эркин эмес өткөн шайлоолорго каршылыгын билдирүүгө чыккандардын колунан башка күчтөр тарабынан уурдалып кеткен.   5-октябрь күнү аянтка чыккандардын арасында ар түрдүү саясий агымдардын тарапташтары  чыгышкан, мисалы прогрессивдүү либералдык “Реформа” партиясынан баштап консервативдик улутчул “Чоң-Казат” саясий партиясын колдогондорго чейин келишкен. Парламенттик шайлоого жалпы жонунан 16 саясий партия аттанып, 14 шайлоонун жыйынтыктары менен нааразы болушкан.[5] Баш аламандыктырдын учурунда көптөгөн саясий партиялардын лидерлери туруксуз биригүү пландарын талкуулагыча, Садыр Жапаровдун тарапташтары эл нааразычылыгын өз пайдасына буруп, арсар болуп турган саясий партиялардын колунан бийликти жулуп кетишкен. Жапаровдун көптөгөн тарапташтары Преззиденттин резиденциясын жана парламенттин кезектен сырткары отурумдарын өткөрүү үчүн колдонулган жайларды курчап алып, президент Сооронбай Жээнбеков жасалган басымдан улам 15-октябрь күнү жумушунан өз каалоосу менен кетүү арызын жазып, кызматын бошоткон.[6]   Октябрдагы окуялар орун алган маалда, ыйгарым укуктардын мөөнөтү чыгып калган Парламент “жашынган” жеринен чыгууга мажбур болуп, Жапаровдун көмөкчүсү болгон жаңы спикерди шайлоого, жана премьер-министр менен президенттин убактылуу милдеттерин аткаруучу кызматтарына дайындоого “кеңеш берилген”. Бул эки кызмат тең Жапаровго сунушталган. Ал эми парламенттин кээ бир мүчөлөрү кесиптештер тарабынан жасалган басым менен коркутуу-үркүтүүлөр тууралуу кабар беришкен.[7] Дал ошондой шарттарда парламент өткөрүлүүчү саясий система боюнча референдум менен президенттик шайлоолорго добуш беришкен.   Төңкөрүштөн кийинки окуялар чоң ылдамдык менен болуп өттү. Өлкө өзүнө келе албай жатып, жарандары президенттик системасын кайтаруу менен алтынчы президентти шайлоо боюнча шайлоо участкаларына кандайча барып калганын тушүнүүгө жетишпей калышкан. БШК бир катар тартип бузууларды каттап, анын ичинде шайлоочулардын добушун сатып алуу жана административдик ресурстарын колдонуу боюнча келип түшкөн 60 арызы камтылган.[8] 2020-жылы октябрдагы шайлоолордо добуштарды ачык эле сатып алуу менен административдик ресурстардын кеңири колдонулушуна караганда (БШК шайлоолордун жыйынтыктарын жокко чыгарууга мажбур болгонуна байланыштуу тартип бузуулардын деңгээлине жараша) бул шайлоолор жарандардын жасаган тандоосун жетиштүү түрдө адилеттүү көрсөткөндөй.[9] Мурунку кесиптештердей Жапаров өзүнүн ресурстарын эмне себептен толук колдонбогону тууралуу бир нерсе айтуу кыйын, бирок буга бир нече факторлор себеп болуусу ыктымал. Биринчиден, Жапаров добуштарды массалык түрдө сатып алууга муктаждыгы жок деп эсептегендей, анткени 2021-жылдын январь айына коюлган шайлоолор менен Октябрдагы төңкөрүштүн ортосундагы аралыкка анын жогорку кызматка дайындалышы менен ал жүргүзгөн иши анын жеңишин камсыздоо үчүн ансыз деле жетиштүү санда административдик ресурстары чогулган.   Экинчиден,  добуштарды сатып алуу үчүн бардык каражаттар октябрдагы шайлоолордо королуп кетип, бул жолкудагы шайлоолорго сарптоо үчүн акча калбай калган. Үчүнчүдөн, мүмкүн Жапаров өзүнүн  коомдук имиджин паракорчулук менен талыкпай күрөш жүргүзгөн кишинин образы менен бекемдөө аракетиндедир.   Шайлоо менен референдумдун өткөрүлүшү канчалык деңгээлде жаңылыштык болбосун, Жапаров президенттик шайлоолорунда 80% добуштарга жетүү менен референдумда президенттик башкаруу формасы 81% добушту топтоо менен өтүп, алардын жыйынтыктары өзгөрүлбөс бойдон калат.[10] Күчтүү президенттик башкаруу формасынын кайтарылышын эске алганда, бийликке жаңы келген президентти жана анын башкаруусу Кыргызстан менен эл аралык өнөктөштөргө кандай таасирин тийгизеерин түшүнүү учурда чоң мааниге ээ болуп турат.   Абактан президенттике болгон жол: Садыр Жапаровдун кызык окуясы “Мурунку каталардын кайталанышы эмне кереги бар? Менин таза башкарууга ниетим бар” – Садыр Жапаров, январь 2021[11]   5-6-октябрь күндөрү болгон баш аламандыкта Жапаровдун тарапташтары абактардан жана убактылуу кармоочу жайлардан бир нече кишилерди бошотууга жетишишкен. Экөөсү өз ыктыяры менен келсе, бирөөсү өлкөдөн сыртка чыгып, саясий башкалка сураган. Ал эми бирөөсү Кыргызстандын алтынчы президенти болууга үлгүрдү.   Батыштын байкоочулары менен жергиликтуу либералдардын жаңы эле түрмөдөн чыккан популисттик лидерден үрөйлөрү учуп турган маалда, Садыр Жапаров Кыргызстанда аябай кадыр-барктуу инсан эле. Анын популисттик жана улутчул кептеринен шыктануу алып, Жапаровдун тарапташтары аны “жаңы дем” жана  акыркы үмүт катары көрүүдө.[12] Канча болсо да, анын саясий таржымалындагы карама-каршылыктардын саны жогору.   Жапаров Кыргызстандын саясий аренасында алгачкы жолу президенттик деп эсептелген “Ак-Жол” саясий партиясынан парламенттин депутаты катары пайда болгон. Президент Бакиевдин шериги болуп, Садыр Жапаров көзкөрүнөө  пайдасыз иштеп жаткан Коррупцияны алдын алуу боюнча Улуттук агенттигин жетектеген.[13] Бакиев өлкөдөн чыгып кеткенден кийин, Жапаров улутчул делген “Ата-Журт” саясий партиясынын курамына кирген. Нааразычылыгын билдирүү максатында Камчыбек Ташиев (учурда Улуттук коопсуздуктун мамлекеттик комитетинин жетекчиси) жана Талант Мамытов (акыркы президенттик кампанияда президенттин милдеттерин аткаруучу) тарапташтары менен биргеликте Ак үйдүн тосмосунан ашып өтүүгө жасаган аракети үчүн  Жапаров биринчи жолу камакка алынган.[14] 2013-жылы алтын кен казуучу “Кумтөр” компаниясына нааразычылык билдирген акциялардын башында туруп, Ыссык-Көл облусунун губернатору митингчилер тарабынан барымтага алынгандан улам Жапаров экинчи ирээт абакка киргизилген. Жапаров өлкөдөн качып чыгып кетүүгө аракеттенген, бирок 2017-жылы казак-кыргыз чек арасында кармалып, түрмөгө отургузулган.[15] 2020-жылдын октябрь айында Жапаровдун тарапташтары аны түрмөдөн бошоткон кезде ал өз жаза мөөнөтүнүн үчтөн бир бөлүгүн өтөп койгон болуп, өзүнүн бийликке жетүү кадамдарын жасай баштаган.   Кыргызстанга Жапаровдун бийлиги кандай пайдасын көрсөтөөрү тууралуу кеп жүргүзүүгө эрте болсо да, анын таң калаарлык жеңиши Кыргызстандагы жүргүзүлүп жаткан иштер боюнча маалыматты алууга мүмкүнчүлүк берет. Биричиден, Жапаровдун феномени уникалдуу эмес. Анын саясий көз-караштары венгр Виктор Орбан же АКШнын президенти Дональд Трамп сыяктуу популист, улутчул саясатчылар профилине туура келчүдөй болуп сезилүүдө.[16] Бул мааниде Кыргызстанга мындай глобалдуу тенденциянын контекстинде талдоо жүргүзүү жакшы болмок.   Экинчиден, элдин кээ бир бөлүгүнүн Жапаровго “сыйынуусу” шайлоо укуктарынан ажыраган элдин тобунун иренжүүсүнөн келип чыгууда. Жапаровго таандык болгон “Мекенчил” саясий партиясы айыл жерлеринин тургундарына жана Орусиядагы эмгек мигранттарына багытталган, демек мамлекет тарабынан маргиналдаштырылып, кароосуз калган элдин ири топторун айтууга болот. Садыр Жапаровдун антиэлитардык мүнөздө чеченсигени, карапайым калктын кызыкчылыктарын коргоо үчүн абакка отуруп чыгышы жана жеке кайгы-капаларга толгон жашоосу карапайым элдин кызыгуусун туудурат.[17] Борбор калаа менен аймактардын, глобализацияланган Бишкектеги орто тап менен айыл жерлеринде жашаган кыргыз тилдүү тургундардын ортосундагы айырмачылык күчөп бара жатат. Саламаттык сактоо, билим берүү, маалымат жана иш менен камсыз болуу мүмкүнчүлүктөргө болгон тең эмес жеткиликтүүлүк менен бирге акыркы 30 жылдын аралыгында аймактардын өнүктүрүлүшүнө жалпысынан көңүл бурулбагандыгы эки параллелдик жашоо-тарзилердин пайда болуусуна алып келген. Бул өз алдынча эл аралык байкоочуларга белгилүү бир кыйынчылыктарды жаратууда, анткени алар аймактарда жашаган элге эмес, шаардык, либералдык көз-карашта болгон серепчилерге кайрылышат.   Үчүнчүдөн, Жапаровдун уюшкан кылмыштуулук жана кууп кетирилген паракорчул мансапкорлор менен болгон байланыштары тууралуу негиздүү кооптонуулар бар. Бул кооптонууларды эл аралык өнөктөштөр эске алуусу керек.[18] Жапаров эл алып түшкөн жана кууп чыккан мурунку президент Бакиевдин дагы деле шериги болуп саналууда. Жапаровдун эжеси президент Бакиевдин кичүү уулу, Максим Бакиевге Европада мыйзамсыз табылган акчаларды мыйзамдаштырууга көмөк көрсөткөн деп айыпталууда. Максим Бакиев болсо учурда ыңгайлуу шарттарда Улуу Британиядагы Кент шаарында жашап жатат.[19] Бул байланыштарды табуу кыйын, бирок, эгерде алар тастыкталса, анда келечекте Кыргызстанда коррупция менен уюшкан кылмыштуулукка жол ачылып, кенен таркашы мүмкүн.   Жапаров бүгүнкү күндө эл шайлаган президент болуп турат. Бирок, өзүнүн тарапташтарына дагы көп нерселерди далилдеп бериши керек. Өлкө финансалык жактан кысылып турганда, пандемиянын кесепеттеринен жабыр тартып, элге болгон негизги кызматтардын жетишсиздигин башынан кечирип жаткан маалда Жапаров президент кызматына киришкен. Мамлекеттик ресурстарды максаттуу колонбогондуктан, саясий системадагы аягы жок туруксуздуктан жана акыркы үч төңкөрүштөн кийин Кыргызстандын эл аралык абалы жакшы эмес.   Эл аралык өнөктөштөр үчүн кесепеттер  Кыргызстанда ишин жүргүзгөн чет мамлекеттерди эки топко бөлүп кароого мүмкүн: продемократиялык лагерь (АКШ жана Европа Биримдиги)  жана аймактык авторитардык малекеттери (Кытай жана Орусия). Демократияны колдогондордун лагери демократия  менен мыйзам  үстөмдүгүнүн принциптерин жана башка ошол сымал баалуулуктарын жайылтуу менен алек болууда. Өлкөнүн күчтүү президенттик башкаруу формасына кайтарылышы жана улутчул популист лидерин президент кызматына шайлануусу анын мамлекетте жүргүзүүчү саясатын түзүү жолуна таасирин тийгизиши мүмкүн.   Европа Биримдиги шайлоолор боюнча көз-карашын кылдаттык менен билдирген. Европалык изилдөөчү, доктор Кьяра Пиербон Европа Биримдиги Кыргызстандын эгемендигине  жана шайлоочулардын тандоосуна сый мамиле жасаарын белгилеген.[20]  Европа Биримдиги шайлоо процесстеринин жана процедураларынын эркин жана таза өткөрүлүшүнө орчундуу көңүл бурмакчы. Доктор Кьяр Пиербондун ою боюнча, добуш берүүгө келген шайлоочулардын төмөн көрсөткүчү дагы да жакшыраак изилденүүсү керектелип, Европа Биримдигинин  жарандык коомчулукка даректелген демократияны түзүүгө көмөктөшүү боюнча келечектеги демилгелерин пландоодо эске алынуусу шарт.   Европа Биримдигинин өкүлү жасаган билдирүүсү чындап эле  эркин жана адилет шайлоолордун өткөрүлүшүнүн маанилүүлүгүнө басым жасап, жаңы түзүлгөн өкмөттү демократиялык принциптерге толук кандуу сый мамиле жасоого чакырууда.[21] Гента университетиндеги Фабьен Боссайт белгилегендей, Европа Биримдиги демократиялык принциптерин жайылтууда өзүнүн  чектелгендигин түшүнүп, демократияны илгерилетүүдө колдонулган ыкмасы каралып чыгуусу керектелет. Демократия мамлекеттин ичинде түптөлүп, Европа Биримдиги демократиянын жергиликтүү формаларын жана түшүнүүсүн эске алуу керек.   Бишкектеги АКШнын өкүлчүлүгү кылдаттык менен түзүлгөн, элди шайлоодо жасаган тандоосу менен куттуктаган жана Жапаровду жаңы шайланган президент катары тааныганын чагылдырган билдирүүсүн жарыялаган. Бирок, бул билдирүүдө кеңири жайылган процедуралык бузуулар, өтө чоң көлөмдөгү финансалык каражаттар, административдик ресурстарына кыянаттык келтирүү менен шайлоочуларга коркутуу-үркүтүү жасалганын далилдеген маалыматтар ийне жибине чейин баяндалып берилген.[22] Бирок, жаңы келген президент жана анын администрациясы Кыргызстандагы “араң” эле турган демократияга кандай мамиле жасаарын байкоо максатында АКШга күтүүгө туура келет.  Бишкекте жайгашкан  Кроссроуд Централ Эйжа (Crossroads Central Asia) аттуу аналитикалык борбордун президенти, доктор Шаирбек Жураев саясий система батыш донорлордун Кыргызстанга карата мамилесин жалпысынан өзгөртө алат деп эсептебейт.[23] Алар жаңы башкармалыктын сөз эркиндигине, адам укуктарына, мыйзам үстөмдүгү менен саясий плюрализмге артыкчылык берүүсүнө  көбүрөөк кабатырланып, батыш өнөктөштөрдү эң көп тынчсызданткан маселелер боюнча жүргүзүлүүчү саясатка өзгөчө көңүл бурмакчы.   Аймактык авторитардык мамлекеттерди сөз кылсак, алардын көз караштарына жана Кыргызстанда жүргүзгөн саясатына баа берүү мындан да татаалыраак болууда. Президент Жээнбековдун кызматынан кетүүсү Кремлди катуу капалантты деген маалыматтар ортого чыгууда.[24] Орусиянын вице-премьери Дмитрий Козак Жээнбеков жогорку кызматынан кетүүгө бир нече күн калар алдында Кыргызстанга келип, негизги кыргыз саясий күчтөрдүн ортосундагы жүргөн сүйлөшүүлөрдү жеңилдетүүгө далалат жасаган. Орусиянын иренжүүсүнүн дагы бир көрсөткүчү катары Кыргызстанга көрсөткөн финансалык жардамдын саясий абал турукташкан кезге чейин токтотулушун айтууга болот. Бирок, бул кадамды Орусия өз жардамын мыйзамдуу өкмөткө көрсөткөнүн камсыздоо максатында жасалган прагматикалык бир чара катары кароого болот.   Кытайдын Кыргызстанга жасаган мамилеси чындап эле прагматикалык. Бишкектеги изилдөөчү Нива Яу белгилегендей, Кытайдын Кыргызстандагы эки негизги кызыкчылыгынын биринчиси бул Кытайдын Синьцзян провинциясын биздин мамлектеке жакын жайгашканын эске алуу менен Кыргызстандагы туруктуулук болсо, экинчиси Кыргызстандын Кытайдын кургак жер үстүндөгү соода жолдору үчүн таяныч пунктунун ролун аткарылышы болууда.[25] Бирок, чет өлкөлүк инвесторлорго жана коңшу өлкөлөр менен чек-аранын делимитациялоо боюнча келишимдерде Жапаров улутчул маанайда болгондугу  тууралуу Кытайдын өзүнүн кооптонуулары бар болушу мүмкүн.   Жалпысынан, бардык эл аралык субъекттерде Жапаровдун президент катары жүргүзгөн ишмердүүлүгү боюнча кооптонуулары бар. Бирок, алардын иш-аракеттери аларды тынчсызданткан чөйрөлөрдө Жапаровдун жасаган саясатынан көз каранды болот. Жапаров чоң санда эл аралык милдеттенмелердин жүгүнө ээ болуп, оор абалда калган мамлекет мурас болуп берилген. Эгерде ал өзүнүн милдеттерин ички да, эл аралык да өнөктөштөрдүн алдында так аткарып бере албаса, мурунку кесиптештердин жолун улашы толук ыктымал.   Сунуштамалар Бул жыйында келтирилген изилдөөнүн негизинде, жасоого мүмкүн болгон кадамдар боюнча бир нече сунуштамалар бар:   Кыргызстандын эл аралык өнөктөштөрүнүн өкмөттөрү үчүн: 

• Коррупциялык схемалардын көз карандысыз изилдөөсүн демилгелеп чыгуу. Бул изилдөөнүн алкагында дүйнөнүн “үчүнчү” даражадагы мамлекеттерде (Кыргызстанда демократияны илгерилетүү аракети менен алектенген батыш мамлекеттерин да камтуу менен) паракорчулукка батып калган кыргыз саясатчылардын мыйзамсыз каражаттарды ээн-эркин мыйзамдаштыруу аракетин жасаганы ачыкталмакчы. Бул маалымат өлкөнүн ички процесстерин түшүнүү жана чечимдерди кабыл алуу үчүн Кыргызстандын коомчулугу үчүн эбегейсиз мааниге ээ.
• Уюшкан кылмыштуулук менен коррупцияланган расмий кызматкерлер сиздердин өлкөлөрүңүздөрдө мыйзамсыз табылган акчаларды мыйзамдаштыруу кызматтарына кайрылбагандыгынын кепилдигине ээ болуңуз. Мыйзамсыз акчаларды мыйзамдаштыруунун батыш схемалары демократия менен мыйзам үстөмдүгүн илгерилетүү боюнча бүт аракеттерди жокко чыгарып, өзүңүздөрдүн саясий системаларыңардагы жетишкендиктериңиздердин баркын кетирет. Бул аракеттердин баардыгы Улуу Британиянын кылмыштуулук менен күрөшүү боюнча Улуттук агенттиги уюштурган “келип чыгышы түшүнүксүз болгон” байлыктар боюнча программалардын киргизилиши жана кеңейтилиши аркылуу иш жузүнө ашырылышы мүмкүн.
• Эгерде сиз демократия менен мыйзам үстөмдүгүнүн принциптерин жайылтылышына катышсаңыз, жергиликтүү органдар менен өз-ара иштешүү стратегияларыңыз кайрадан каралып чыгышы керек. Батыш өлкөлөрдө билим алган шаардык серепчилердин коомчулуктары менен айыл тургундарынын көпчүлүгүнүн ортосундагы кескин айырмачылык бар. Өзүңүздөрдүн серепчилериңиздерден турган чөйрөңүздү кеңейтүүгө туура келет, либералдык көз карашта болбогон, демократиялык принциптерин карманбаган, батышчыл ой жүгүртпөгөн кишилерди кошуңуздар, анткени бул иш-аракеттериңиздер өзүңөрдүн стартегияларыңарды тагыраак негизде жүргүзүүгө өбөлгө түзүп берет. Демократия менен либерализмдин принциптери кээ бир учурларда Батышка жат келген концепциялары катары кабыл алынат. Жарандык коомду, либералдарды, укук коргоочуларды жана башка көптөгөн активдүү жарандарды “чет өлкөлүк агенттери” же “грант жегичтер” деп сүрөттөп көрсөткөн баяндаманы өзгөртүүгө аракет жасоо чоң мааниге ээ.

  Кыргызстандын жаңы жетекчилиги үчүн:  

• Конституциянын бардык укуктук процедураларынын иштелип чыгуусун камсыздоосу, ачык-айкын жана адилеттүү болушу шарт. Конституцияны иштеп чыгууда жана кабыл алууда кайсыл жаңы укуктук жана саясий тартип бузуулары орун албасын, натыйжада мамлекеттин негизги укуктук документке болгон коомчулуктун ишеними жоюлуп кетет.
• Процесстин ачык-айкындыгын жогорулатуу максатында Конституциялык кеңешменин учурдагы иш тартибин кайрадан карап чыгуу. Кеңешме бүгүнкү күнгө чейин орун алган өзгөрүүлөрдүн маанилүү деталдарын эч ким менен бөлүшпөйт. Буга кошумча, Баш мыйзамдын жаңы долбоору боюнча жасалчу кийинки кадамдар тууралуу эч кандай маалымат жоктой, башкача айтканда Конституциянын жаңы мыйзам долбоору көз карандысыз серепчилердин баамдоосу жана кесипкөй кер байаланыш үчүн Венеция Коммиссиясына жөнөтүлөөрү же жөнөтүлбөөрү белгисиз бойдон калууда. Бул процесстин ачык-айкындагы жана тактыгы жок болгондугу коомчулуктун Баш мыйзамдын жаңы долбооруна болгон ишенимин кетирип, анын легитимдүүлүгүн талашуу үчүн көптөгөн юридикалык амалдарын калтырууга жол ачып, кийинки туруксуздаштырууга алып келиши мүмкүн.
• Башкаруу түзүмүндө кармоо жана тең салмактуулукту сактоо системасын камсыздоо. Күчтүү президенттик башкаруу Кыргызстанда эч качан иштеген эмес.

  Доктор Айжан Шаршенова учурда Бишкектеги ЕККУга караштуу Академиясында аспирант-изилдөөчү. Лидс университети тарабынан доктор Шаршеновага саясий илимдердин доктор даражасы ыйгарылган. ЕККУнун Академиясына келгенге чейин, доктор Шаршенова БУУ менен БУУӨПтүн Жакынкы чыгыштын ар кайсы өлкөлөрдөгү бөлүмдөрүндө жана Кыргызстандын эл аралык өнүктүрүү долбоорлордун алкагында эмгектенген. Анын илимий кызыкчылыгы демократизация менен демократияны илгерилетүү, пост-советтик авторитаризм жана эл аралык өнүктүрүү жааттарын камтыйт. Учурда, доктор Шаршенова Орусиянын Кыргыз Республикасына тийгизген таасири боюнча илимий долбоордун үстүндө эмгектенип жатат. Доктор Шаршенова жакында эле The European Union’s Democracy Promotion in Central Asia’ (Борбордук Азияда Европа Биримдигинин демократияны илгерилетүүсү) аттуу китебин жарыялаган.    Сүрөт Кыргызстандын Президент Аппаратынын расмий веб-баракчасынан алынган.   [1] Мундузбек Калыков, Жапаров президентикке аттануу укукгу жок: БШКнын эки мүчөсү шайлоонун жыйынтыктарын таануудан баш тартууда, Kloop, январь 2021, https://kloop.kg/blog/2021/01/21/zhaparov-ne-imel-prava-ballotirovatsya-v-prezidenty-dva-chlena-tsik-ne-priznali-itogi-vyborov/ [2]Бул юридикалык жана саясий жоболордун бузуулары Брюс Паннье тарабынан жакшы баяндалган,  Кыргызстандагы президенттик шайлоолордо болжолдуу жеңүүчүсү болуп эсептелген, экс-качкын Жапаров боюнча суроолор жаралууда, Эркин Европа/Эркиндик Радиосу, январь 2021, https://www.rferl.org/a/kyrgyzstan-presidential-election-japarov-questions-constitution-controversy-qishloq-ovoz/31038709.html [3] Темиркулов Азамат, 2010.2005 жана 2010-жылдардагы Кыргызстандагы “төңкөрүштөр”: массалык мобилизациясынын салыштырма анализи. The Journal of Nationalism and Ethnicity (Улутчулдук менен этникалык таандыктуулук боюнча журнал) , 38-том, (5): 589-600 [4] Изабель Хуршудян, Акыркы 15 жылдын ичинде үчүнчү төңкөрүш өткөндөн кийин түрмөдөн жаңы эле бошонуп чыккан улутчул президент болуп шайланды. Washington Post, январь 2021, https://www.washingtonpost.com/world/europe/after-kyrgyzstans-third-uprising-in-15-years-a-nationalist-who-was-sprung-from-prison-is-elected-president/2021/01/11/1ed36db8-503c-11eb-a1f5-fdaf28cfca90_story.html [5] Шайлоо 2020: Партиялардын тизмеси, Азаттык, октябрь 2020, https://rus.azattyk.org/a/30828971.html [6] Кыргызстандагы шайлоо: Эл нааразычылыгынан улам, президент Жээнбеков кызматынан кетти, BBC Жаңылыктары, октябрь 2020, https://www.bbc.com/news/world-asia-54553173 [7] Вячеслав Половинко, Эркиндик, теңдик жана “доскелер”: Кыргызстандын президенти кызматынан кетүү менен жергиликтүү кылмыштуу топторго бийликке жол ачып берди, Новая газета, октябрь 2020, https://novayagazeta.ru/articles/2020/10/15/87529-svoboda-ravenstvo-bratva [8] Кеңири ыйгарым укуктарына жетүүнү көздөгөн улутчул-саясатчынын Кыргызстандын президенттик шайлоолорунда жеңиши, Азаттык, январь 2021, https://www.rferl.org/a/japarov-kyrgyzstan-presidential-election-referendum-/31040110.html [9] Кыргыз Республикасынын Тышкы Иштер Министрлигинин, БУУдагы Кыргыз Республикасынын туруктуу өкүлүнүн жасаган билдирүүсү, октябрь 2020, https://www.rferl.org/a/japarov-kyrgyzstan-presidential-election-referendum-/31040110.html [10] БШК өз мөөнөтүнөн мурун өткөн президенттик шайлоолордун жыйынтыктарын кабыл алды, Борбордук Шайлоо Комиссиясынын веб-сайты, январь 2021, https://shailoo.gov.kg/ru/news/4383/; БШК Кыргыз Республикасында саясий система боюнча өткөн референдумду аягына чыкты деп жарыялады, Борбордук Шайлоо Комиссиясынын веб-сайты, январь 2021, https://shailoo.gov.kg/ru/news/4384/ [11] Джоанна Лиллис цитата келтиргендей, Садыр Жапаров Кыргызстандын президенти болуп добуштардын орчундуу саны менен шайланды, The Economist, январь 2021, https://www.economist.com/asia/2021/01/11/sadyr-japarov-is-elected-president-of-kyrgyzstan-in-a-landslide [12] Айзирек Иманалиева, Кыргызстан: Жапаров, акыркы үмүтпү же популисттик коркунучпу?,  Eurasianet, январь 2021, өhttps://eurasianet.org/kyrgyzstan-japarov-last-hope-or-populist-menace [13] Президент  Бакиевдин акыркы 2 жылдык бийлиги коррупцияга, саясий өлтүрүүлөргө жана жердешчилик учурларына бай болгон. [14] Айзирек Иманалиева, Кыргызстан: Жапаров, акыркы үмүтпү же популисттик коркунучпу?,  Eurasianet, январь 2021, https://eurasianet.org/kyrgyzstan-japarov-last-hope-or-populist-menace [15] Анна Капушенко, Абактан бошонгон, банкир, парламенттин бир нече мүчөлөрү жана улуттук коопсуздуктун кызматкери: Президентикке кимдер аттанып жатышат?, Kloop, январь 2021, [16] Георгий Мамедов, Жапаров биздин Трампыбыз, Open Democracy, январь 2021, https://www.opendemocracy.net/en/odr/japarov-is-our-trump-kyrgyzstan-is-the-future-of-global-politics/ [17] Түрмөдө отурган маалда Жапаров ата-энесинен жана улуу уулунан оорудан жана унаа кырсыгынан улам ажыраган, булак: Аруке Уран кызы, Түрмөдөн президенттике: Садыр Жапаровдун жеңиши, The Diplomat, январь 2021, https://thediplomat.com/2021/01/from-prison-to-presidency-sadyr-japarovs-victory/; Анын өмүрү боюнча көбүрөөк маалыматты Арууке Уран кызынын “Түрмөдөн президенттике: Садыр Жапаровдун жеңиши, The Diplomat, январь 2021” атту ишинде таба аласыздар, https://thediplomat.com/2021/01/from-prison-to-presidency-sadyr-japarovs-victory/ [18] Иван Нечепуренко, Популист, камактагы киши, президент: Адам уурдоо айыбына шектелген Кыргызстандын президенттик шайлоосун жеңди,  New York Times, январь 2021, https://nyti.ms/2LBCM4W [19] Крис Риклтон,  Кыргызстандын мурунку президентинин уулу Улуу Британияда ак-сөөктөр жашаган жашоосу менен жашап жүрөт, Eurasianet, 2015, https://eurasianet.org/kyrgyzstans-former-first-son-living-the-high-life-in-uk-report; Ошондой эле, Global Witness, март-2015, Суррей графствосундагы заңгыраган үй күмөндүү караажаттарды бекитүүдө колдонулган, аттуу ишке кайрылсаңыздар болот,  https://www.globalwitness.org/en/reports/surrey-mansion-used-hide-suspect-funds/ [20] Кьяра Пиербон менен болгон интервью, январь 2021. [21] Пол Стано, Кыргыз Республикасы:  Саясий системанын келечегин аныктаган референдум жана президенттик шайлоолор боюнча пресс-катчынын билдирүүсү, Европанын Тышкы иштер боюнча кызматы (European External Action Service), январь 2021, [22] АКШ өкүлчүлүгүнүн 2021-жылдагы Президенттик шайлолоор боюнча билдирүүсү, январь 2021, https://kg.usembassy.gov/u-s-embassy-statement-on-2021-kyrgyz-presidential-elections/ [23] Доктор Шаирбек Жураев менен болгон интервью, январь 2021. [24] Вячеслав Половинко,  Эркиндик, теңдик жана “доскелер”: Кыргызстандын президенти кызматынан кетүү менен жергиликтүү кылмыштуу топторго бийликке жол ачып берди, Новая газета, октябрь 2020, https://novayagazeta.ru/articles/2020/10/15/87529-svoboda-ravenstvo-bratva [25] Нива Цзы Яу менен болгон интервью, январь 2021. [post_title] => Кыргызстанда потенциалдуу авторитардык саясатчы шайланды: эл аралык өнөктөштөр үчүн кесепеттер жана кыргыз демократиясынын келечеги [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%ba%d1%8b%d1%80%d0%b3%d1%8b%d0%b7%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%d0%b4%d0%b0-%d0%bf%d0%be%d1%82%d0%b5%d0%bd%d1%86%d0%b8%d0%b0%d0%bb%d0%b4%d1%83%d1%83-%d0%b0%d0%b2%d1%82%d0%be%d1%80%d0%b8%d1%82%d0%b0%d1%80 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-08 17:57:05 [post_modified_gmt] => 2021-10-08 16:57:05 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5931 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [33] => WP_Post Object ( [ID] => 5938 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-06-30 00:12:03 [post_date_gmt] => 2021-06-29 23:12:03 [post_content] => Улутчул популизм жана онлайн саясий мобилизация АКШ, Бразилия, Улуу Британия, Түркия жана башка Европа мамлекеттерде турукташып калган демократиялык системаларына коркунуч туудурган өсүп жаткан либералдык эмес популизм автократиялык башкарууга жакын болгон саясатчылардын жактырып калган куралына айланган. Азыркы күнгө чейин пост-советтик аймактын мамлекеттеринде салттуу административдик басуунун ыкмаларын колдонуу менен башкарганга көнүп калган жергиликтүү авторитардык жетекчилердин бул ыкманы колдонуу муктаждыгы жоголгон. Бирок, Кыргызстандын акыркы убактагы саясий окуялары алдыңкы саясатчылар саясий бийликке жетүү үчүн “популисттердин” тилин, улутчул дискурсту жана поляризациялаштыруу стратегияларын көбүрөөк колдоно баштагандарын көрсөттү.   Кыргызстандын акыркы мезгилге таандык болгон саясий жаатына көз салып жатып, төмөнкү эсседе улутчул популизм Кыргызстандагы үстөмдүк кылган саясий күчүнө айланып калуусу талкууланмакчы.  Биз көрүп тургандай, учурдагы глобалдуу популизм социалдык тармактардын платформаларынын күчү менен дагы байланыштуу.^[1] Жаңы шайланган президент, Садыр Жапаров кыргыз тилдүү социалдык тармактары аркылуу билгичтик менен алдыга түртүп жаткан Жапаровчул популисттик кыймылы ошол убактагы президент Сооронбай Жээнбековго каршы эл чыккан мезгилде саясий күч алган. 10-январда Садыр Жапаров преиденттик шайлоолордо жеңишке жеткен. Бул жеңиш Жээнбековдун бийлигин кулаткан элдин көтөрүлүшүнөн жана 4-октябрдагы фальсификацияланган парламенттик шайлоолордон соң көчөгө чыккан митингчилер Жапаровду түрмөдөн бошотуп чыгаргандан үч айдан кийин гана орундалган.   аңы президент Садыр Жапаров чагымчыл жана кастыкты козгоочу сөздөрдү айтуу менен популисттик кылык-жоруктарын ийгиликтүү колдонуп келе жатат. Жапаров элге таасир тийгизүү үчүн социалдык тармактарын өз пайдасына туура колдонууну билген популисттик саясатчынын жаңы түрдөгү образын жаратууда. Анын күчтүү таасири социалдык тармактардагы катталуучулардын өзгөчө ири санында түптөлүп, анын негизинде Жапаровдун популярдуулугу пайда болгон. Өзүнүн тарапташтарына түз кайрылуу үчун Твиттер колдонмосун колдонгон Трамп сымал, социалдык тармактардагы бир нече ири топторду     Жапаров өзү башкарат. Өзүнүн интервьюсунда Жапаров социалдык тармактардын бардык түрүн колдонгонун, 50 чакты группаларды ачып, жада калса түрмөдөн отуруп алып аларды башкарганын: “Түрмөдө сиз күнүгө 24 саат бош кишисиз, сизде бош убакыт бар болот” деген сөздөрү менен моюнуна алган.^[2]    Жапаровдун Фэйсбуктагы эң ири тобунун(180 миң катталуучулар) администраторлор менен модераторлордун тизмесин көрсөткөн скриншот.^[3] Латын тамгалары менен жазылган бул 2012-жылы ачылган Жапаровдун жеке аккаунту.^[4]   Онлайн-мобилизация  оффлайн мобилизацияга таасир этип, Жапаровдун стратегиясынын маанилүү бөлүгүнө айланган. Де-факто, мындай кубулуш Жапаровго стратегиялык артыкчылыкты (көчөдөгү алгачкы митингдерде жана кийин дагы Жапаров элди өз тарабына тартып кетишин)камсыздап, жада калса кийин президенттикке алып келет. Ар кайсы аймактарда жашаган эл менен жүргузүлгөн интервью көрсөткөндөй, Жапаровдун колдоочулары көбүнчө WhatsApp колдонмосунда жергиликтүү группаларды түзүү аркылуу чогулуп, бул группалар өз ара аракеттешүүсүн жана Бишкекти көздөй сапарын уюштурууда, ошондой эле Бишкектеги Эски аянтта башка тарапташтардын аракеттерин бириктирүүдө да колдонулган.   Октябрдагы шайлоолор өткөн соң чыга түшкөн каатчылыктан кийин чыныгы элдин топтолуусуна айланган онлайн-мобилизация жана саясий каатчылыктын маалында Эски аянтка Жапаровчул топтордун физикалык түрдө пайда болуусу Жапаровдун ийгиликтүү көтөрүлушүндө маанилүү ролду ойногон.^[5] Жапаровдун талапкерлиги 6-октябрь күнү убактылуу премьер-министр кызматына сунушталганда, жүздөгөн тарапташтары популисттик саясатчыга колдоо көрсөтүү жана аны коргоо максатында чогулушкан. Ошол эле убакта мурунку президент Атамбаевди камтуу менен оппозициялык саясатчылардын кеңири коалициясынын колдоочулары жана либералдык көз-карашта болгон жаштар “Достук” отелинен 1,5 км аралыгында жайгашкан борбордук “Ала-Тоо” аянтында топтолушкан. 9-октябрда Жапаровдун тарапташтары оппозициянын колдоочуларына кол салып, аянттан кууп чыгып, кубалашкан. Бул кагылышуу бийлик үчүн жүргөн саясий күрөштүн жыйынтыгын аныктоочу бурулуш учуру болгон.^[6]   Бул күндөн тарта Жапаров саясий аренада эң таасирдүү кишиге айланган.   Социалдык тармактардагы популизмдин оңтойлуу шарттары Акыркы жылдарда интернет менен смартфондорго болгон жеткиликтүүктүн өсүшү менен интернеттеги жаңылыктардын мазмунунан кыргыз тилдүү калк көбүрөөк таасирленчү болду.  Кыргызстандын социалдык чөйрөсүндө кыргыз онлайн-улутчул топтор салыштырмалуу жаңы бир кубулуш. 2020-жылдын отчетуна ылайык, 2019-жылдан баштап 2020-жылга чейинки аралыкта Кыргызстандагы интернет колдонуучулардын саны 55 миңге көбөйгөн (+1,8%).^[7] 2020-жылдын январь айында Кыргызстандагы интернет колдонуучулардын саны 3,06 миллион болсо, социалдык тармактарга катталгандардын саны 2.5 миллионго тете болгон. Кыргызстанда интернет колдонуучулары жалпысанан кыргыз тилдүү жана орус тилдүү деп эки чоң топко бөлүп кароого болот. Кыргыз тилдүү колдонуучулардын көпчүлүгү салттуу көз карашта болгон айыл жергелердин тургундары болсо, ал эми орус тилдүү колдонуучулар көбүнчө шаардын тургундары болуп, жалаң орус тилинде болгон контенттерге кызыкчылыгын көрсөткөн. Ошондой эле, алар Орусия Федерациясынын медиамейкиндигинен келген маалыматты да колдонушат.   Эмне үчүн азыр жана эмнеге социалдык тармактар? Мобилдик интернет социалдык тармактардын платформалары аркылуу айылдагы жашоочуларга социалдык баарлашуу тармактарын кеңейтүүгө чоң мүмкүнчүлүктөрдү сунуштоодо. Жашоочулар үчүн социалдык тармактарда жана алар аркылуу таркатылып жаткан жаңылыктар маалыматтын жана көңүл ачуунун негизги булагы катары саналган салттуу гезиттер менен телепрограммалардын ордун алмаштырышкан. Айыл аймактарда жашаган элдер гезит беттеринде жазылган жаңылыктарга ишенишет, ошон учун гезиттер ордуна чыга баштаган интернет майданында жарык көргөн жаңылыктарды күтүлгөндөй ишеничтүү кабыл алышты, өзгөчө алар ишенимдүү тармактардан жайылтылып жатса.   Улутчул топтордун пайда болушу жана социалдык тармактардагы манипуляция Бирок, жогоруда айтылган нерселерге карабастан, октябрга чейинки мезгилде социалдык тармактардагы Жапаровдун группалары коомчулуктун пикирине чоң таасир тийгизе алчу абалда болгон эмес. 2020-жылга чейин улутчул топтор онлайн-платформаларда көп байкалган эмес. Алар көбүнчө коррупцияга каршы көчө жүрүмдөр, РеАкция 1.0 жана 2.0, 8-мартка каратафеминисттик марш жана “Femminale” аттуу көркөм көргөзмө сыяктуу карама-каршылыкты туудурган окуяларда гана элдин астына көрүнүшкөн. Бул иш-чаралар улутчул топтор үчүн көбүнчө координациялык борбор жана коомдо ээлеген орду менен өз күчүн көрсөтүүгө болгон мүмкүнчүүктөр катары колдонулган. Мындай чуулгандуу иш-чаралар менен улутчул топтордун пайда болушунун ортосундагы болгон күчтүү байланыш социалдык тармактарда улутчул мобилизациянын манипуляцияга кабылганынын биринчи белгилери тууралуу кабарлаган.   Ошону менен катар, 18-декабрда өткөн “Реакция 2.0.” аттуу иш-чаранын уюштурулушуна коррупция менен алпурушкан активисттерге карата чеберлик менен жасалган маалыматтык чабуулдардын мурун болуп көрбөгөндөй деңгээли жолтоо болгон. Бул чабуулдар мамлекеттик “троллдор” тарабынан уюштурулуп, болжолдуу түрдө чырдуу киши, Райымбек Матраимов тарабынан каржыланган. Эл арасында эбегейсиз байлыгы үчүн “Райым-миллион” деген атакка ээ болгон.^[8] РеАкция 2.0. аттуу көчө жүрүшүнүн өткөрүлушүнө бир нече күн калганда, коррупция менен күрөштү жүргүзгөн активисттерге каршы бир катар оңдолүп-туздөлгөн видеожаздыруулар менен сүрөттөр социалдык тармактарда жайылган. Бул монтаждалган видеожаздыруулар жана оңдолгон сүрөттөр болуп өтүүчү көчө жүрүшү ЛГБТ-топтор менен батыш агенттер тарабынан уюштурулганын билдирип жаткан. Паракорчулук менен алпурушкан кээ бир активисттердин сүрөттөрү ЛГБТ-активисттердин жана бача баздардын сексуалдык мүнөздөгү абалын чагылдырган видеожаздыруулардын жана сүрөттөрдүн жанына жайгаштырылган. Көчө жүрүмүнөн тартылган башка сүрөттөрдө бул жүрүмдүн кээ бир катышуучулары кокустан “батыш агенттери” деп белгиленген. Мындай жасалма маалыматтык чабуулдардын болжолдуу максаты – салттуу-улутчул жана либералдык топтордун ортосунда дагы бир социалдык жик чыгаруу болгон. Бул аракети элди коррупцияга каршы дискурстан алаксытуу, Кыргызстандын коомчулугунун консервативдүү бөлүгүндө басымдуу рол ойногон батышка каршы жана гомофобдук маанайларды пайдалануу менен РеАкция 2.0. көчө жүрүмүнө каршы коомдук нааразылыкты козгоо максатында жасалган. Троллдордун чабуулдары Бишкекте өткөн аялдардын укугун коргогон марш жана “Femminale” сыяктуу  феминисттик иш-чаралардын тегерегинде болгон талаш-тартышуулардын негизинде чеберчилик менен уюштурулган.. Мындай аялдарды коргоого чакырган, эркин ойлорду жайылтып, коррупцияга каршы чакырган кыйымылдар  улутчулдукту жамынган топтордункыжырын кайнаткан.  Кырк-Чоро аттуу кыймылга болжолдуу тиешеси бар делген бир катар улутчул, орой эркектер бир нече активист-кыздарга кол салышкан. Кийин Жапаровдун популисттик кыймылына кошулуп кеткен “Кырк-Чоро” тобу консервативдик-улутчул топтордун бири болуп, сойкуларга жана сойкуканаларга каршы уюштурулган рейддери менен өзгөчө белгилүүлүккө жетишкен. Талаш-тартышты туудурган иш-чараларлибералдык жана консервативдик топтордун ортосундагы айырмачылыктардын кескин өсүп бара жатканынын көрсөткүчү болду.^[9]   Популисттик манипуляциялар Учурда Жапаровдун онлайн-группалары кыргыз тилдүү социалдык тармактарда эң көп каттаалуучуларга ээ жана таасири чоң болгон группалардын бири. Группаларга мүчө болгондордун саны артып, өткөн жылдын октябрь айында Жапаров бийликке келгенден тарта аны колдогон группалардын саны кескин өскөн. Саясий мобилизациясы үчүн социалдык түйүндөрдүн жогорку потенциалын ал убакта толук кандуу түшүнгөн жападан жалгыз болгон саясатчы, Садыр Жапаров 2020-жылдын октябрь айына чейинки мезгилде социалдык тармактардын платформаларында өзүнүн колдоо группаларынын базасын түзүүнү көздөп, түрмөдө отуруп алып жигердүү иштеген. Жапаров өзү билдиргендей: “Мени менен иштешкен жүздөн ашуун киши мен түрмөдө отургуча эркиндикке чыгышкан. Алар мени жакшы киши деген маалыматты таркатуу аркылуу мага иштеп баштачу. Мен боштондукка чыкканда, алардын баары мени колдоо максатында митингдерде жүргөн. Мына ушул нерсе үчүнчү төңкөрүштүн сыры.”.^[10] Шайлоолор өткөндөн кийинки интервьюсун төмөнкүдөй сөздөр менен улантат: “Абакта отурган убактымды теккке кетирбестен, мен адамдар менен социалдык тармактар аркылуу иштешкем.^[11] Үч жыл бою карапайым эл менен баарлашуумду токтоткон эмесмин. “Одноклассники”, “Фэйсбук”, “Инстаграм” аттуу социалдык түйүндөрдө группаларды ачкам. WhatsApp тиркемесинде элдердин контакттарын чогултуп, ал жакта элүүдөн ашуун группаларды түзгөм – бир эле группада 256 киши бар. Бул группалар аркылуу “Кумтөр” жана өзүм жасап жаткан иштерим боюнча маалымат менен бөлүшөм. Ошентип, үч жарым жылдын ичинде элдин көпчүлүгүнө жеткем.”   ркиндикке чыгып, талапкерлиги премьер-министрдин убактылуу милдетин атакаруучу кызматына сунушталганда, Жапаровдун популярдуулугу жана таасири обого чейин жеткен. Анын талапкерлиги ал убактагы президент Сооронбай Жээнбековдун жана күчтүү Матраимовдордун кланы менен тыгыз байланышта болгон депутаттардын тобу тарабынан сунушталган. Жапаровдун социалдык тармактардагы басымдуулугу жүздөгөн агрессивдүү троллдордун жүргузгөн иштеринен байкалган. Алар Жапаровдун саясий оппоненттерине гана чабуул жасабастан, ошондой эле оппозициялык жана бийликке каршы ойдо болгондорго да асылышкан.^[12] Бул агрессивдүү троллдор асылуу үчүн либералдык же оппозициялык көз-карашта болгон активисткаларды “сүйүктүү” тобуна айландырып, троллдорго кошулуп жөнөкөй жарандар дагы аларга сексуалдык зомбулук көрсөтүү коркутууларын билдире башташкан.^[13] Троллдордун, жада калса Жапаровдун өзүнүн чагымчыл кептери жазасыздык атмосферасынын жаралышына алып келип, мамлекеттик органдардын, Фэйсбуктун башкармалыгынын жана социалдык тармактардагы группалардын модераторлордун кыймылдабаганы менен бул кырдаал ого бетер күчөп кеткен. Мындай жазасыздык Жапаровдун тарапташтарына ого бетер күч берип, жөнөкөй интернет колдонуучуларын Жапаровго каршы болгондорго карата ээн-эркин коркутуу-үркүтүүлөрдү жасоого жана аларга кол салууга чакырышкан. Жапаровдун “элдин душманы” деген чагымчыл сөздөрүн айтуу менен өзүнүн тарапташтарына анык белги берип жаткан.  Биздин социалдык тармактардагы контенттин үстүнөн жүргүзгөн көзөмөлүбүз, көрүнүктүү оппоненттер жана жарандык активисттер менен болгон маегибиз Жапаров өзүнүн чагымчыл сөздөрүн айткандан кийин жек көрүүнүн негизинде онлайн коркутуулардын жана чабуулдардын саны жогорулаганын көрсөткөн. Эреже катары, көрүнүктүү укук коргоочуларды жана оппозиция лидерлерин троллдор “батышчыл агенттер, гейлер, бузукулар ” деп жала жаап, калпты жайылтышкан.   Дагы бир критикалык фактор катары онлайн-манипуляциялардын жаңы таасири болууда. Элдин фейк жаңылыктар менен эч иштеп көрбөгөндүгү популисттик кабарларды тез  таркатууда жана жалган жаңылыктардын жардамы менен коомдук пикирин манипуляциялоодо өтө маанилүү ролду ойногон.  Жалган жаңылыктардын жана чагымчыл сөздөрдүн массалык таасири тажрыйбасы жок, жөнөкөй колдонуучуларды троллдордун “фабрикасы” жараткан жалган маалыматтарга ынанууга мажбур кылган.^[14]   2020-жылдын 12-декабрында Бишкекте жаш эркектердин тобу митинг өткөрүшкөн.^[15]Уюштуруучулар Бишкекте эмне үчүн митинг болбосун, баардыгына каршы экенин билдиришкен. Кагаз плакаттарда – “Мен өлкөмдүн патриотумун. Шаарымда тынчтыктын орноосун каалайм.”, “10 адам чыгып алып, өзүңөрдүкүн “качайт этпегиле”” жана “Менин өлкөмдүн туруксуздаштыруусуна каршымын” деген сөздөрдү окууга болот. Интернеттин кээ бир колдонуучулары бул кишилерди эркектерден турган “Кырк Чоро” консервативдик тобунун жаңы түрү менен салыштырышкан. Митингдерге каршы уюштурулган бул кыймылдын башында Марат Мамралиев туруп, өздөрүн элдик кошуундар деп аташкан. Марат Мамралиев жаш саясатчы жана “Дивизион” атту ыкчам аракеттенүү тобу менен коопсуздуктун агенттигин өнүктүргөн ишкер.   Дээрлик баардык улутчул топтор жана социалдык тармактардагы троллдор коомдук пикирди манипуляциялоо максатында улутчул аткаруучулар үчүн даяр шаблондор катары Кремль тарабынан пропагандаланган батышка жана либерализмге каршы дискурска толук ишенишет. Кыргызстандын калкы Кремлдин антилибералдык дискурсунун жогорку деңгээлдеги легитимдүүлүгүн таануусу саясий аткаруучулар үчүн коомдук пикирди манипуляциялоого маанилүү шарт түзүп берген. Президенттер, өзгөчө Атамбаев бул дискурстун жогорку деңгээлдеги легитимдүүлүгүн өзүнүн саясий кызыкчылыктарында чың көңүлү менен пайдаланган. Жапаров бул стратегияны өзүнүн саясий оппоненттерине каршы толук кандуу колдонгон. Бул даяр болуп турган дискурстун алкагында Жапаров өзү көзөмөлдөп, социалдык тармактардагы көптөгөн группалар аркылуу ийгиликтүү илгерилеткен бийликке каршылыктын дискурсун кошумчалаган. Мисалы, 180 миң катталуучулардан турган Фэйсбуктагы өзүнүн эң чоң группасын Жапаров өзү башкарат.^[16] Инстаграм менен Фэйсбукта жалпысынан ондон ашуун жапаровчул ири группалар бар. Шайлоолордун алдындагы 2020-жылдын 19-ноябрдан баштап 2021-жылдын 1-январына чейинки маалда анын Фэйсбуктагы группалары 49 500 пост жарыялашкан. Жапаровго байланыштуу болгон группалар Фэйсбуктагы бардык ири саясий группалардын жарыялаган постторун чогултуп бириктиргенде, чыккан санынын жарымынан ашуун постторду жаратышкан. Төмөнкү сүрөттө көрсөтүлгөндөй, Жапаровдун группалары жада калса жаңылыктардын маалыматтык контентке ээ болгон группалардан дагы ашып кетишкен.   Жапаровдун ийгиликке жетишинде троллдордун «аскерлери» чечүүчү ролду ойногон. Фэйсбук, Инстаграм жана YouTube платформалары Жапаровду коргоп, анын оппоненттерине чабуул жасап, жек көрүүнү козгогон комментарийлерге көзөмөл жүргүзөт. Бул макаланын авторлорунун бири, Гульзат Байалиева жана Джанета Джакыпова менен биргеликте Жапаров жана анын оппоненти Текебаев конституциялык реформаларды баяндап берүүсүн чагылдырган эки эң көп көрүлгөн видеолордун үстүнөн тексттик талдоо жүргүзушкөн. Алар референдум менен Баш мыйзамга киргизилчү өзгөртүүлөр YouTube платформасында талкууланганын изилдөө максатында бардык 6799 комментарийлерди изилдеп чыгышкан. Эң жыш кезиккен 100 сөздөрдүн ичинен (ат атоочторду эсепке албаганда) “мыйзам”, “референдум” жана “конституция” деген сөздөр эч колдонулган эмес. Сөздөрдүн “булуту” көрсөткөңдөй, сөздөрдүн көбү Жапаров жана Текебаев саясатчыларына тиешелүү болгон (кийин колдонуучулар Текебаевге карата анын баркын төмөнсүнткөн “Теке” деген атын колдоно башташкан). Бул эки саясатчынын атынан кийин көп колдонулган сөздөргө “эл” жана “кудай” деген сөздөр кирген.   Референдум менен Конституцияга байланыштуу YouTube платформасындагы видеолордо колдонулган сөздөрдүн «булуту»   Садыр Жапаровдун группалары шайлоо алдындагы маалында 49 500 постторду жарыялаган. Булак: ЖМКларды өнүктүрүү Борбору   Жапаровдун популисттик кайрылуусу оңтойлуу кырдаалга туура келген. Көп жылдардын ичинде мамлекеттик мекемелердин бардык деңгээлиндеги саясатчылар менен аткаминерлердин арасында токтотулбас коррупциядан улам карапайым элдин саясатчылардан жана коррупцияланган системадан чарчаганы туу чекитине жеткен маалда  Жапаров кайрылуусун жасаган. Элдин саясатчылардан тажаганын жана аларга ишенбегендигин натыйжалуу пайдаланууга үлгүргөн. Анын популисттик чечимдеринин көбүндө “элдин талабы” деген шылтоосу бар. Учурда биз байкап турган нерсе бул аймактардагы эл арасындагы Жапаровдун популярдуулугунун басымдуу бөлүгү.   2020-жылдын 29-декабрдагы шайлоо алдындагы кампаниясынын маалында Караколдогу элдин астына чыгышы. Өткөн заманда кыргыздардын арасында көрүнүктүү деп таанылган инсандардын “Жети-Аке” урпактарынын Караколдо элдин алдына чыккан жеринен бир үзүндү. “Жети-Акенин” урпактары президенттикке талапкер болгон Жапаровго баталарын беришип, сегизинчи Аке баатыр наамын ыйгарышкан.      Жапаров илгерилетип жаткан популисттик маанайын натыйжалуу нейтралдаштыруу либералдык топтордун колунан келген эмес. Ошондой эле, анын агрессивдүү стратегиясына туруштук көрсөтө алган эффективдүү планы да жок эле. Ийгиликсиздиктин негизги себеби жергиликтүү деңгээлде басымдуулук кылган орус тилдүү либералдык жана кыргыз тилдүү социалдык топтордун ортосундагы байланыштын жок болгондугу болгон. Коомчулуктун көпчүлүгүн тузгөн салттуу көз карашта болгон  айыл аймактардын тургундары үчүн бираз да болсо түшүнүктүү жана жеткиликтүү формада берүүгө аракеттенбестен, орус тилдүү либералдар батыш либералдык дискурстан либералдык идеяларды түз бойдон кабыл алууга умтулушкан. Жөнөкөй айыл туругундарынын күнүмдүк тиричилик жашоосунун прозаикалык чындыгы менен эч кандай окшоштугу жок болгон абстрактуу идеялар алардын салттуу көз караштар менен баалуулуктарына кескин түрдө карама-каршы келген. Орус тилдүү либералдардын “тарбиялоо” же “цивилдештирүү” боюнча аракеттери айыл тургундардын контекстин жана маданий баалуулуктарынын өзгөчөлүктөрүн эч кандайынан эсепке алган эмес. Ошондуктан, конституциялык мыйзам бузуулардын гана негизинде либералдык топтордун Жапаровдун либералдык эмес конституциялык реформаларына каршылыкты көрсөтүүгө аракеттенгенде, анын айылдык колдоочулары бул аргументтерге эч кандай маани беришкен эмес. Жапаровдун тарапташтары мындай мыйзам бузуулар орун алгандыгын тааныган учурунда дагы ага маани бермек эмес, себеби Жапаровдун мурунку кесиптештери өздөрүнүн кызыкчылыктарын көздөп, Конституциянын мыйзамдарын бир нече ирээт бузушкан. Андай болсо, өзгөчө Баш мыйзамдын “элдин кызыкчылыгы” үчүн иштөөсүн каалаган Жапаровго мыйзам бузууга мүмкүнчүлук кантип берилбесин?   Дал ошол таризде коомдун кыргыз жана орус тилдүү бөлүктөрү өз алдынча жана социалдык тармактарда өз жашоосу менен бири биринен көз карандысыз жашап, күнүмдүк жашоодо сейрек кезигишет. Бирок, чуулгандуу, карама-каршы келген саясий жана социалдык окуяларды чагылдырганда бири бири менен кезиккенде, алардын ортосунда пайда болгон талаш-тартыштары идеологиялык бөлүнүүлөргө жана курч жаңжалдарга алып келет. Тескерисинче, социалдык тармактардын колдонуучулары менен Жапаров өзү элдин көпчүлүгүнө түшүнүктүү, популярдуу тилде таалкулоолоруна катышат. Салттуу саясатчылардан кескин айырмаланган бул бейформалдуу түз байланыш Жапаровду “өзүбүздүн кишибиз” деп эсептеген адамдардын көпчүлүгүн өзүнө тартат.   Сүрөт Садыр Жапаровдун Фэйсбуктагы группасынан алынган. 2020-жылдын 29-декабрдагы шайлоо алдындагы кампаниясынан.   Төмөнкү мисалдар анын онлайн-талкулоолорго катышканын түздөн туз көрсөтөт. Өзүнүн чексиз убадалары боюнча жазылган сынчыл постко жооп катары Жапаров Фэйсбуктагы жеке аккаунтунда төмөнкүдөй пост жазып чыккан: “Сиз тогуз айлык болуп төрөлдүңүз беле? Же ара төрөлдүңүз беле? Сураныч, бираз сабырдуу бол, иним. Баардыгына өз убагы келет. Сен ошончо көп нерселерди билбейсиң да…”^[17] Жапаровдун элдин назарында анын оппоненттерине каршы жазылган посттору жан тартуучу, айыптоочу жана басмырлоочу түшүндүрмөлөрүн камтыган. Өзүнүн сынчыларын жалган жаңылыктар боюнча айып коюудан уялбай, диний дискурсун да ара сырада колдонот.Аны менен кошо анын көз карашы боюнча каршы болгондорду “акмактар” деп атоо менен “Өзүнүн гана кызыкчылыктарын ойлоп, кыйкыргандар кеткиле!” деген жек көрүүчулүккө толгон постторун да жарыялаган.   Кээ бир популисттик мүнөздөгү чаралар орто таптагы шаардык, либералдык көз карашта болгон тургундарынын сүймөнчүлүгүнө ээ болуп калгандай эле. “Кустурабыз” деген коррупцияга каршы дискурсу (биз коррупционерлерди уурдап тапкан каражаттарын кайтарууга мажбур кылабыз деген мааниде) же башкача айтканда экономикалык мунапысын дагы бир натыйжалуу популисттик кадамы катары көрүүгө болот.   Корутунду Жапаровдун бийликке жана либерализмге каршы саясаты “элдин үнү”менен жамынып, жүргүзүлүп, дүйнөдөгү башка көптөгөн популисттик лидерлерге мүнөздүү. Кыргыз коомунда өсүп жаткан теңсиздикти чеберчилик менен манипуляциялоонун эбин таап, күнөөнү жана жоопкерчиликти Жапаров “элдин душманы” жана “саткынчылар” деп сыпаттаган мурунку саясатчыларга, либералдык активисттерге жана көз карандысыз ЖМКларга шылтап коюууну адатка алган. Анын күнөөлүү стратегиясы менен көп жылдары бою түзүп келе жаткан улуттук баатыр жана коррупцияланган  адилетсиз системанын курмандыгы деген репутациясы жөнөкөй адамдарды кармап калууга өбөлгө тузүп берген. Муну менен Жапаров Кыргызстандын саясий аренасында эң популярдуу жана таасирдүү адамга айланган. Өзүнүн бийлигин жана популярдуулугун сезип турган Жапаров жаңы президентке мурун болуп көрбөгөндөй ыйгарым укуктарын сунуштап, деомократиялык  институттарын жокко чыгарган өзгөрүүлөрүн Баш мыйзамдын жаңы долбооруна киргизүү боюнча чечимин ийгиликтүү кабыл алган. Жапаровдун карапайым элдин арасында кеңири таралган популярдуулугу өлкөнү күчтүү авторитардык мамлекетке айландыруу коркунучуна ээ болгон, демократияга каршы конституциялык реформаларды өткөрүүгө жогорку деңгээлдеги мүмкүнчүлүктөр менен камсыздаган.   Жапаровдун популизминин “элдин талабы”, “30 жыл чыдадык” “эски саясатчылар”, "бузукулар" деген негизги элементтери, социалдык тармактары аркылуу жасалган түз кайрылуусу жана жеке кайгылуу кесепеттерге толгон саясий камалышы анын тегерегиндеги окуялардын контексти менен жандандырылган деп эсептөөдөбүз. Өлкөдө экономикалык теңсиздиктин өсүүсү тууралуу болгон кооптонуулар, коррупцияланган соттук системасын жана чет өлкөлүк таасирди камтып, Жапаровго добуш берүүгө түрткү берген факторлор 2021-жылы жаңылык эмес эле. Бир гана айырмачылыгы Жапаров бул маселелер боюнча кайра-кайра жалпак тилде популизм аркылуу кабар берип жаткан. Социалдык тармактардагы Жапаровдун провокациялык сөздөрү, баяндоосу жана  троллингдер коомчулуктагы чыңалууну күчөтүп, коомду ажыратып бөлгөн. Жапаров жана анын саясий командасы оппонеттери менен көз карандысыз ЖМКларды “душман”, “батышчыл” жана Кыргызстандын иденттүүлүгү менен бүтүндугүнө келтирген “коркунуч” катары көрсөтүү менен аларга чабуул жасашкан. Ошентип, Жапаров “улуттук лидерге” айланган. Өзгөчө коом ичинен кыйрап жаткан кезде, популизмдин терс кесепеттеринe туура жооп көрсөтүүнүн, коомду бириктиргендин бир катар жолдору бар:

• Элди ажыратып, экиге бөлгөн «башка тарапты» үйрөтүүгө же «агартууга» болгон аракеттерден качууга керек. Элди «чыныгы факттар», «чыныгы окуялар» менен эле жөнөкөй тааныштыруусу же аң-сезимде мурунтан бери калыптанып калган көз караштарын өзгөртүүсү натыйжасыз болуп, коомчулуктун бөлүнүүсүн ого бетер күчөтүшү мүмкүн. Кырдаалды өзгөртүү боюнча аракеттери ишенимдүү болуп эсептелбеген кишилер тарабынан айтылган нерселер таасирин бербей,натыйжасыз болуп, элдерди өздөрүнүн көз карашына бекемирээк турууга түрткү берет.
• Элдердин нормалар тууралуу түшүнүктөрүн, пикирдин ар жактуусун түзүүгө көбүрөөк көңүл буруу: Популизм менен күрөшүү боюнча жүргүзүлгөн изилдөөлөр көрсөткөндөй, элдин жүрүм-туруму жашоосунун тажрыйбасы, жеке көз караш, нормативдик контекст аркылуу түзүлөт. Ошондуктан, «агартуу» жана узак убактын ичинде калыптанып калган пикирди өзгөртүү аракеттерине умтулгандын ордуна либералдык субъекттер нормалардын түптөлүшүнө кунт коюп, көңүл буруусу керек.
• Элди бириктирүүчү көз караштарды, баалуулуктарды жана баяндамаларды жаратуу: Жапаров басымдуу түрдө “алар бизге каршы, чыккынчылар” деген популисттер менен авторитардык лидерлердин көнүмүш тактикасына таандык болгон көз карaшка бекем туруп алган. Популист саясатчыларга мындай позиция упай алып келет. Айыптоолор аркылуу "бут тосуулар" болуп жатат деп пикирлерди жайылтып, элдин маанайын бир тарапка бурушат. Алар карапайым элди эки ажырымга келтирип, бири-бирине касташтыргандан утат. Либералдык күчтөр чагымчыл түшүнүктөрүн билдирүүдөн оолак болуу керек. Алар инклюзивдик баяндоолорду түзүп, бириктирүүчү көз-караштар менен баалулуктарга басым жасоо керек.

  Гульзат Байалиева – Түбинген университетинин социалдык антропология кафедрасынын илимдердин кандидаты. Борбордук Европа университетинин политология(салыштырма саясат илимдери) илимий чөйрөсүнүн магистр даражасынын жана Бишкек гуманитардык университетинин Европа цивилизациялар боюнча дипломунун ээси.  Башында Бишкек гуманитардык университетинде сабак берип, кийин Түбинген университетинин социалдык антропология кафедрасында эмгектенген. Анын илимий кызыкчылыктарына популизм, экологиялык антропоология, пост-социалисттик өзгөрүүлөр, Борбордук Азиядагы суунун колдонулушу жана санарип этнография кирет. Джолдон Кутманалиев Түбинг университетинин аспиранты. Флоренцияда жайгашкан Европалык университетине караштуу политология институтунун докторлук даражасынын жана Борбордук Европа университетинин саясий илимдердин магистр даражасынын ээси. Мурун ал Түбинг жана Бишкек гуманитардык университеттеринде көп жылдар бою окутуучулук кесибин аткарып келген. McGill-Queens University Press басмаканасында жарыкка чыгуучу “Коомчулуктар аралык согуш жана этникалар арасына тынчтык орнотуу: Борбордук Азиянын шаарларында зомбулуктун динамикасы” (Intercommunal Warfare and Ethnic Peacemaking: The Dynamics of Urban Violence in Central Asia) аттуу китептин автору. Press.   Сүрөт Этьен Комбьеге (Creative Commons лицензияларынын негизинде) таандык.   [1] Флю Т., Иосифидис П. 2020. Популизм, глобализация (ааламдашуу) жана социалдык медиа, International Communication Gazette, 82(1):7-25. doi:10.1177/1748048519880721 [2] Коммерсант,  “Түрмөдө сиз күнүгө 24 саат бош кишисиз”, январь 2021, https://www.kommersant.ru/doc/4639707 [3] Садыр Жапаров, Фэйсбуктагы коомдук группалар, Facebook, https://www.facebook.com/groups/1412264215689407 [4] Садыр Жапаров, Фэйсбуктагы жеке аккаунту, Facebook, https://www.facebook.com/japarov.sadyr [5] Гульзат Байалиева жана Джолдон Кутманалиев, Социалдык тармактардын камалган саясатчынын баш айланган ылдамдыкта бийликке келүүсүн колдоо көрсөткөндөрү, openDemocracy, октябрь 2020, https://www.opendemocracy.net/en/odr/how-kyrgyz-social-media-backed-an-imprisoned-politicians-meteoric-rise-to-power/ [6] Кыргызстандагы шайлоолор: өзгөчө абал күчүнө киргенден кийин орун алган жаңы кагылышуулар, BBC Жаңылыктары, октябрь 2020, https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-54481063 [7] Симон Кэмп Диджитал (Simon Kemp Digital) 2020: Кыргызстан, DataRePortal, февраль 2020, https://datareportal.com/reports/digital-2020-kyrgyzstan [8] Бажы кызматынын башчысынын мурунку орун басары, Райым Матраимов коррупцияга каршы уюштурулган ReАкция аттуу көчө жүрүмүнүн  Кытай менен транс чек-аралык соодалашуунун эң жогорку деңгээлдеги коррупциялык схемаларына жана Айеркен Саймаитинин өлтүрүлүүсүнө тиешеси бар болгондугу үчүн асылуунун негизги кишиси болуп калган. Саймаити негизги кабарчы болгон, жана кийин Истанбулда жалданма өлтүргүчтөрдүн колдорунан каза тапкан. Матраимовдун кланы “Мекеним Кыргызстан” саясий партиясын негиздешип, 2020-жылдын 4-октябрдагы парламенттик шайлоолорго катышкан. Бул шайлоолордун жыйынтыктары боюнча президенттин “Биримдик” саясий партиясы менен биргеликте парламентте орундардын басымдуулугуна ээ боло алган. Кийин, шайлоолордун жыйынтыктарын көз карандысыз серепчилер жогорку деңгээлде фальсификацияланган деп таап, элдин ири масштабдагы нааразычылыгын козгогон деп айтышкан. [9] Джолдон Кутманалиев жана Гульзат Байалиева, Кыргызстан коррупция боюнча талаш-тартыштуу маселесин чечүү аракетин аткарып жатканда коомчулуктун арасындагы айырмачылык өсүүдө,  openDemocracy, декабрь 2019, https://www.opendemocracy.net/en/odr/polarisation-grows-kyrgyzstan-tackles-controversial-corruption-issues/ [10] Коммерсант,  “Түрмөдө сиз күнүнө 24 саат бошсуз”, январь 2021, https://www.kommersant.ru/doc/4639707 [11] ошол эле жакты  караңыз. [12] Гульзат Байалиева жана Джолдон Кутманалиев, Кыргызстандагы социалдык тармактардагы жек көрүү көзөмөлгө алынбай калууда, openDemocracy, декабрь 2020, https://www.opendemocracy.net/en/odr/kyrgyzstan-social-media-hate-goes-unchecked/ [13] ошол эле жакты  караңыз. [14] Камила Эшалиева, Чыныгы фэйктер: Кыргызстандагы тролл фабрикалары кантип иштешет, openDemocracy, ноябрь 2020, https://www.opendemocracy.net/en/odr/troll-factories-kyrgyzstan/?source=in-article-related-story [15] Баракелде,  Ала-Тоо аянтында каршылык митинги болуп өттү, декабрь 2020, https://barakelde.org/news:419961 [16] Садыр Жапаров, Фэйсбуктагы коомдук группалар, Facebook https://www.facebook.com/groups/1412264215689407/members/admins [17] Садыр Жапаров, Фэйсбуктагы пост, Facebook, декабрь 2020, https://www.facebook.com/japarov.sadyr/posts/1754338344741087 [post_title] => Социалдык тармактар аркылуумобилизация жана Кыргызстандагы популизмдин өсүшү [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d1%81%d0%be%d1%86%d0%b8%d0%b0%d0%bb%d0%b4%d1%8b%d0%ba-%d1%82%d0%b0%d1%80%d0%bc%d0%b0%d0%ba%d1%82%d0%b0%d1%80-%d0%b0%d1%80%d0%ba%d1%8b%d0%bb%d1%83%d1%83%d0%bc%d0%be%d0%b1%d0%b8%d0%bb%d0%b8%d0%b7%d0%b0 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-08 17:57:19 [post_modified_gmt] => 2021-10-08 16:57:19 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5938 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [34] => WP_Post Object ( [ID] => 5943 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-06-30 00:11:49 [post_date_gmt] => 2021-06-29 23:11:49 [post_content] => 2020-жылдын 6-октябрь күнү таңкы маалда Садыр Жапаров Кыргызстандын Ыссык-Көл облусунун губернаторун барымтага алганы үчүн 11-жылдык мөөнөтүн өтөп отурган кези эле. Дал он күндөн кийин Жапаров президент болуп дайындалып, бул он күндүн ичинде көчө протесттери өтүп, жүргүзүлгөн күмөндүү юридикалык процедуралардын натыйжасында камакка алынгандардын арасында эң белгилүү болуп, Кыргызстандын эң көрүнүктүү саясий кызматына жарыктын ылдамдыгында дайындалган. Кыргызстанда мыйзам үстөмдүгүнүн күчү жокко тете. Кээде бактыга жараша, кээде тилекке каршы дал көчөлөрдө болгон окуялар Кыргызстандагы саясаттын да адам укуктарынын да негизин тузгөн болуп калышат.   Советтер Союзунун кыйрашынан 30 жыл өткөн соң, Кыргызстан  22-тузакка кабылган (бири  бирине карама каршы келген эрежелер менен процедуралардын ортосунда  ортого чыккан логикалык парадокстон улам пайда болгон кырдаал).  Кыргыз мамлекетинин потенциалы алсырап, жыйынтыгында тез эле баш аламандыктар пайда болууда. Бирок, мындай баш аламандыктардын оң жактары да бар. Борбордук Азиянын башка мамлекеттери, өзгөчө Өзбекстан менен Туркменистан сымал өлкөлөр этникалык азчылыктарга, диний топторго жана сасясий оппозицияга маал маал менен чабуул жасап турушканын көрсөтүшкөн. Ал эми Кыргызстанда болсо адам укуктарына карата мамлекеттик репрессиялар сейрек кезигип, тез убактын ичинде бүткөн.  Калктын аярлуу топторунун көз карашына караганда Кыргызстандагы баш аламандыктардын кемчилиги адамдын негизги укуктарына болгон кепилдиктердин жок болгондугу.  Укуктардын корголушу мыйзам алкагында камсызлдабагандыктан, коомдун тандаган приоритеттери, мамлекеттик аткаруу бийлигинин сырткы көзөмөлгө баш ийгендиги жана саясий элиталардын Борбордук Азиядагы Кыргызстандын советтик доордон кийинки жападан жалгыз демократиялык репутациясын бекемдөөнү каалоосу бираз да болсо адам укуктарын коргоого өбөлгө түзүүдө.   Коомдун приоритеттери Улуттук саясаттагы туруктуу баш аламандыктарга карабастан, кээ бир маанилүү учурларды эске албаганда жергиликтүү күнүмдүк турмуш жалпысынан тынч бойдон уланганы Кыргызстандын саясатындагы таң калаарлык нерсе болуп эсептелет. Акыркы 30 жылдын ичинде мусулмандарды куугунтукка салган Өзбекстандан жана оппозициясын унчуктурбаганга аракеттер жумшап, тил албаган учурларда түрмөгө отургузган Түркменистандан айырмаланган Кыргызстандагы жарандар бираз да болсо эркиндүүрөөк мамлекетте жашап, өздөрү каалаганына сыйынып, жергиликтүү, аймактык жана мамлекеттик элиталарды сындоого мүмкүнчүлүгүнө ээ болгон.  Кыргызстандын байкоочулары жана жарандары мындай “эркиндиктин” башка көптөгөн булактарын сунуштоодо: өлкөнүн көчмөн тарыхын туруктуу негизде майрамдоо, Советтер Союзу кыйрагандан кийин алгачкы он жылдын ичинде батыш донорлордун кыргыз бейөкмөт уюмдар тарабынан сүйүнүч менен көрсөтүлгөн колдоосу жана постсоветтик эгемендүүлүктүн доорунда кыргыз мамлекеттинин байгерчилиги туруктуу түрдө төмөндөп бара жатканда жергиликтүү коомчулуктардын арасында “мүмкүн/керек” деген менталитетинин өнүгүшү.[1]   Жергиликтүү коомчулуктарда бийликте отургандардын “түбү” кайсыл жактан болгонуна карабастан, алар бул бийликти коомдук байкерчиликке жетүү үчүн колдонушкан жана адам укуктар жаатында да ошондой кырдаал байкалган. Таблиги-саякатчыларга, ислам боюнча таалимди жайылтууну көздөгөн мусулман-жандантуучуларга Кыргызстандын бүткүл аймагында жайгашкан жергиликтүү коомчулуктар тарабынан жылуу мамиле жасалса, Өзбекстан менен Туркменистан сымал коңшу эле мамлекеттерде ислам динин жайылтуу боюнча дал ошондой аракеттери каттуу басымга алынат.[2] Борбордук бийликтин оппозициясы дагы жергиликтүү деңгээлде өркүндөп жатат. Кыргыз коомчулуктары борбордук өкмөттүн кен казуучу эл аралык компаниялар менен тузүлгөн контракттарын талашка салып, парктардын бузулушун жана жолдордун салынышын токтотуу үчүн коңшу уюмдар биригишкен. Ал эми жөнөкөй жарандар болсо өлкө боюнча мамлекеттин табигый газ сыяктуу биринчи кезекте керек болгон буюмдардын баасын көтөрүү аракеттерине каршылыгын билдирүү үчүн чогулуп баштаган.  Кыргыз саясий оппозициясынын курулуунун жана бекемдөөсүнүн негизи көп учурларда социалдык тармактар болуп берген.   Бирок, коомдун приоритеттери ар дайым эле адам укуктары үчүн ыңгайлуу келе бербейт. АКШдагы “актардын” же Синьцзяндеги ханьдыктардын укуктук артыкчылыктары сыяктуу системалык кыйчалыштарын кандай аныктай билсек, дал ошондой эле кыргыз коомунда элдин бир бөлүгүнүн укуктарынын кеңейилиши менен, элдин башка бөлүгүнүн укуктары  бузулат.[3] Кыргызстандагы коомдун аярлуу тобуна этникалык азчылыктары (өзгөчө өзбек улутундагы азчылыктары), ЛГБТ коомчулугунун мүчөлөрү жана аялдар кирет. Кыргызстанда жашаган этникалык өзбектерге карата жасалган кастык мамиленин тамырлары советтик дооруна терең кеткен. Аялдарга жана сексуалдык азычылыктарга алдын ала жасалган жаңылыш мамиле да терең тамырларга ээ болуп, акыркы мезгилде “салттуу көз карашта болгон коомго” кайтууну колдоп чыккан саясий элиталардын саны артууда.   Бүткүл сооветтик доордун учурунда Кыргызстандын түштүк аймагындагы шаарлардын экономикасында этникалык өзбектер орчундуу орунду ээлешкен. Советтик лидерлери, биринчи кезекте Брежнев, жергиликтүү саясий жана административдик органдардын үстүнөн титулдук көзөмөлдү күчөтүү менен этникалык кыргыздардын экономикалык доолорун азайтууну көздөшкөн. Кыргызстан эгемендикке жеткен маалдан тарта күчөтүлгөн процесс болуп саналган бийликтин “нативизациясы” өтө кооптуу кырдаалга алып келген. Анда саясий көзөмөл толугу менен кыргыздардын колунда болуп, этникалык өзбектер болсо Кыргызстандын түштүк шаарларынын экономикасында негизги орундарды ээлешкен. Саясий туруксуздук кездерде, өзгөчө айтканда 1990 жана 2010-жылдардын июнь айларында экономикалык доолор өлүмдөргө алып келген каргашалуу этникалык жаңжалга алып келген. Бул этникалык жаңжалда сандык көрсөткүчтөр боюнча өзбектер көбүрөөк жабыр тартышкан. 2010-жылдагы кагылышууда 470 маркумдардын төрттөн үч бөлүгү этникалык өзбектер болгон.[4] Мындан сырткары, өзбек коомчулуктарына кол салуунун кээ бир учурларына кыргыз милициясы менен аскерлери көмөктөш болгонуна жана бул жаңжалды алдын алуу боюнча иш-аракеттердин жетишсиз жасалгандыгын тастыктаган көз карандысыз документтердин бар болгонуна карабастан, 2010-жылкы жаңжалды азгырды деген айыбы адилетсиз ири санда этникалык өзбектерге тагылган.[5]   2010-жылы зомбулукту козгоо айыбы боюнча кыргыз соттору күнөөлүү деп таап, этникалык өзбек укук коргоочу, Азимжан Аскаровдун иши этникалык өзбектер кабылган адилетсиздиктин символуна айланган. 2016-жылдын май айында БУУнун Адам укуктары боюнча Комитети Аскаровдун камакка алынышы ички мыйзамдарга туура келбеген, мыйзамдуу максаты жок болгон, анын этникалык таандыгы жана адам укуктарын коргоочу ролу менен шартталган деген тыянактарга келген.[6] Кыргыз өкмөтү БУУнун Адам укуктар боюнча Комитетинин корутундусун четке кагып, тилекке каршы Азимжан Аскаров 2020-жылдын июль айында түрмөдө жан берген.   Экономикалык нааразылыктар Кыргызстандын түштүгүндө өзбектерге каршы маанайларды козгогон мезгилде, “салттуу” деп саналган кыргыз баалуулуктардын калыбына келтирилиши жыныс белгиси боюнча басмырлоонун күчөлүшүнө алып келип, Кыргызстандагы ЛГБТ-коомчулугун зордук-зомбулукка кабылуу коркунучун туудурган. 2020-жылдын Эл аралык аялдардын 8-март күнү бетине маска тагып, башына кыргыздын улуттук баш кийими болгон ак калпакты кийген эркектердин тобу Бишкектин эски аянтында чогулган зордук-зомбулук, кыздарды ала-качуу менен  турукташып калган жана кеңири тараган үй-бүлөдөгү зомбулукка каршы чыккан активисттердин тобуна кол салган.[7] Эң кызыктуусу, кол көтөргөндөрдүн тобу камакка алынбай, алардын ордуна аялдардын укугун коргогон 50 активист-кыздар кармалган.[8]   Өздөрүн өздөрү салттуу кыргыз коомчулугунун коргоочулары деп жарыялагандар мурункудай күчтүү болбосо да, былтыр дал ошол таризде аялдардын күнүнө арналган жүрүшкө каршы чыгышкан. 2019-жылы болуп өткөн аялдардын күнүнө арналган жүрүшү “бача баздардын парадына” айлануусуна жол берген үчүн улутчул “Кырк Чоро” тобунун мүчөлөрү Бишкек шаарынын бийлигин кызматтан кетүүсүн талап кылышкан. Ошондой эле, Кырк-Чоро тобу “улуттук (кыргыз) баалуулуктарын жана намысын тепселеткен” жүрүштүн уюштуруучуларына карата жаза ишин козгоого чакырышкан.[9] Кырк-Чородогу улутчулдар феминисткалар жана гомосексуалдар “батыш агенттери” менен сөз байлашууга кирип, кыргыздын салттуу маданиятын жокко чыгарууну көздөп, активдүү иш жүргүзүп жатышат деген баяндаманы ойлоп табышкан.[10] Мындай “баяндамалар” Кыргызстанда ЛГБТ-коомчулугунун укуктарын чындап эле коргоого аракет жасаган эл аралык коомдун мүчөлөрүнө тоскоолдуктарды жаратышы мүмкүн. Кыргызстандагы ЛГБТ-коомчулгунун эл аралык колдоосу Кырк-Чоронун батыш өкмөттөрү Борбордук Азиядагы салттуу баалуулуктарына каршы биригип алган деген билдирүүсү менен коштолуп келе жатат. Бирок, эгерде донорлор ЛГБТ-коомчулугуна аркасын салып койгондо, анда бул коомчулугу мындан да кооптуу абалга кептелип калмак.   Кыргыз коомунун жөн эле маргиналдашкан бөлүгү деп Кырк Чородон баш тартуусу туура болбостугуна басым жасоо керек. Кыргыз депутаттары Кырк Чоронун көз караштарына окшош болгон гомофобиялык пикирлерин билдирүүдө. Депутат Жылдыз Мусабекова 2019-жылы март айында болуп өткөн жүруштөр боюнча төмөнкүдөй сөздөрдү айткан: “чай куйгусу келбеген кыздарга жана балалуу болгусу ниеттенбеген эркектерге ... каргышка калганы аздык кылат, андайларды ур-токмокко алыш керек..”.[11]  2013-жылы Орусия ЛГБТ-коомчулугуна каршы кабыл алган мыйзам сыяктуу  Кыргызстан да ага окошош мыйзамды кабыл алуунун босогосунда турган кезде, Орусиянын мыйзамдарына таң калаарлык окошош келген “салтту эмес сексуалдык мамилелерин” пропагандалагандарга карата жаза көрүүгө багытталган мыйзам добоорлору Кыргызстандын парламентинде үзгүлтүксүз түрдө добуштардын басымдуулугуна ээ болууда.[12] Кыргызстандагы ЛГБТ-коомчулугунун укуктарынын маселесинин кылдаттыгын эл аралык донорлор түшүнгөндө жакшы болмок. Калктын мындай өтө аярлуу топторун донорлор тоотпой койбошу керек. Ошол эле убакта ЛГБТ-коомчулугуна болгон калыстыксыз мамиле тилекке каршы дүйнө жүзү боюнча кеңири таралганын донорлор моюнуна алыш керек. ЛГБТ-коомчулугуна коргоону камсыздоо боюнча чечимдерин Европа менен АКШдагы саясатчылар кандай жай ылдамдыкта кабыл алса, дал ошондой эле Кыргызстандагы саясий элиталар негизги шайлоочуларынан ажырап калуу коркунучунан улам ЛГБТ-коомчулугунун укуктарынын коргоосуна басым жасоодо чечкиндүү болбой жатышат.   Аткаруу бийлигинин тышкы коркунучтарга болгон мамилеси ЛГБТ-коомчулугуна каршы мыйзам боюнча депуттатар энтузиасттык маанайда болгонуна карабастан, мыйзам долбоору расмий түрдө макулдашылып, толук кандуу мыйзам күчүнө кире электиги таң калычтуу. Бирок, бул Кыргызстандагы ЛГБТ коомчулугунун укуктары туруктуу экенин билдирбейт. ЛГБТ коомчулугунун өкүлдөрү үзгүлтүксүз түрдө зордук-зомбулукка кабылышып, күнөөлүүлөр учурлардын көбүндө жоопко тартылбай калат.[13] Бирок, бүгүнкү күнгө чейин парламенттин мүчөлөрү менен президенттер гомофобдук билдирүүлөр менен гана чектелип, ЛГБТ коомчулугуна каршы мыйзамды кабыл алуу менен өз укуктары үчүн “согушуп” жүргөн “түстүү” коомчулукту криминалдаштыруу боюнча аракеттерин иш-жүзөгө ашырууга шашышкан эмес. Мындай мамиленин өзбек азчылыктарга же саясий оппозицияга карата жасалгандыгын көрүүгө мүмкүн эмес. Бул топтор башкарып жаткан элиталарга  түз же кыйыр коркунучту туудуруп жаткандыктан, алар кыргыз мамлекети тарабынан ар дайым укуктук кысымга алына берет.   Кыргызстандагы этникалык өзбектер улуттук жана жергиликтүү  деңгээлде мамлекеттик бийликке залал келтирүүгө умтулушканына эч кандай далилдер жок экендигине басым жасоо керек. Бул  кырдаал түзүлсө да, кыргыз улутчулдары өзбектердин азчылыгын “бешинчи колонна” катары эсептөө жоромолдорун илгерилетүүсүнө эч кандай тоскоолдук болгон эмес.  Ишенимдүү саясий колдоочуларынын тобун түзүү үчүн Ош шаарынын мурунку мэри, Мелис Мырзакматов өзбектерге каршы ксенофобиядан пайдаланган. Кыргызстандын Борбордук өкмөтү Мырзакматовду 2013-жылы мэр кызматынан бошоткон болсо да, бир да кыргыз жетекчиси Мырзакматовдун же башка бир улутчулдун 2010-жылкы этникалык жаңжалдын бир тараптуу баяндамасына каршы чыгууга аракет жасаган эмес.  Бул баяндамага каршылыкты билдирүү саясий “кол салууга” тете болмок. Ошентип, 2010-жылдагы баш аламандыктардан кийин этникалык өзбектерге карата кыргыз сот системасынын тарабынан жасалган одоно сот катасын оңдоого аткаруу бийлигинин эч кимиси аракет кылбаганы таң калаарлык эмес.  Этникалык өзбектердин Кыргыз мамлекетине туудурган коркунучу чындыгында негизсиз болуп, көбүнчө “ойдон чыгарылган” мүнөзгө ээ болсо да, кыргыз бийлигинин алардын Кыргыз Республикасына болгон патриоттук аң-сезимине күмөндүүлүгү толугу менен жоюлмайынча, өзбектер өз укуктарынан толук кандуу пайдалана алышпайт. Кыргыз саясатчыларынын өзбек коомчулугуна койгон талабы өз алдынча этникалык азчылыктын саясий чабуулдарга кабылуу коркунучун ого бетер күчөтөт.   Иш билгиликтин төмөнкү деңгээли, улутчул көз караштардын, чыныгы же болжолдуу коррупциянын негизинде саясий чабуулдар Кыргызстанда тез тез болуп турат. Саясий чабуулдардан коргонуу үчүн Кыргызстандын президенттери ар дайым даярдыкта болуп, оппоненттери тарабынан болжолдуу жана чыныгы коркутуу-үркүтүүлөрдүн таасирин төмөндөтүү үчүн соттук системасын жана башка “административдик” каражаттарын колдонууга даяр болуп турган деп айтуу аздык болот.  Учурдагы президент, Садыр Жапаров мамлекетти президент Атамбаев жетектеп турган 2017-жылы түрмөгө отургузулган. Атамбаев болсо анын кийинки кесиптеши тарабынан үй камагына отургузулган.  2020-жылдын октябрь айында Садыр Жапаров тарабынан кетирилген Жээнбеков бул убакка чейин жаңжалдардан болушунча оолак болуу менен абактан качкан, анткени учурдагы президент саясий коркутуу-үркүтүүлөрдү жокко чыгаруу үчүн сотторду кантип колдоно алаарын жакшы эле кабардар болгон. Жетекчилердин президенттик креслосунан абакка, жана кайра абактан президенттик креслосуна болгон жолу саясий оппозициясын унчуктурбоого көрүнүктүү мисал болуп бере алат. ЕККУга караштуу Бюронун шайлоолордогу мониторинг тууралуу жүргүзулгөн демократиялык инститтутар менен адам укуктары боюнча отчетторунда Кыргызстандын бийлигинин аткаруучу бутагы саясий коркутуу-үркүтүүлөрдү жокко чыгаруу үчүн административдик ресурстарын, алгачкы кезекте соттук системасынан пайдаланган учурларына толгон.  Чындап эле, саясий укуктарга эч кандай кепилдик жок болгондуктан, кыргыз саясаты тез арада эле көчө нааразычылык акцияларына жана баш аламандыктарга айланып кетүүсүнө күбө болуп турабыз.   Эл аралык аброю Батыштагы өкмөттөр, өзгөчө АКШнын өкмөтү бул нааразычылыктар менен баш аламандыктарды чексиз популизмдин эмес, демократиялык системага өтүү көз карашынан байкоо жүргүзүшкөн. Эгерде АКШнын өкмөтү болгон окуяларды мамлекеттик төңкөрүш деп тааныса, Кыргызстандын алгачкы президенти Аскар Акаевдин бийлигинин кулатылышына алып келген көчөдөгү протесттер бүткөн соң бир нече күндөн кийин эле АКШнын Мамдепартаментинин басма сөз катчысы, Адам Эрели 2005-жылдын март айында бир нече ирээт басымга кабылган. Эрели төмөнкүдөй жооп берген: “туруктуу демократияны курууга умтулган кыргыз элинин аракеттерине колдоо көрсөтүү үчүн биз өз ишибизиди уланта беребиз”.[14] Акаевдин жолун улантуучусу Курманбек Бакиев өлкөдөн чыгып, Казакстанга качып кетишине алып келген баш аламандыктан кийин АКШнын мамлекеттик катчысынын жардамчысы Филип Кроул АКШнын өкмөтү “экономикалык өркүндөө менен демократиянын жолу боюнча Кыргызстанды алдыга чыгаруу үчүн аракеттерин ишке ашыруу максатында Кыргызстан менен кызматташуусун улантат” деген билдирүүсү менен бөлүшкөн.”[15] Ал эми көчөгө нааразычылыгын билдирүүгө чыккан эл Садыр Жапаровду түрмөдөн бошотуп, президент милдеттерин аткаруучусуна дайындалышына жеткенден кийин бир нече жума өткөн соң 2020-жылдын ноябрь айында Бишкектеги АКШнын өкүлчүлүгү эркин жана адилет шайлоолорун өткөрүүдө, адам укуктарын коргоодо жана демократиялык институттарын коргоодо Кыргызстандын өкмөтүнө, элине жана жөнөкөй жарандардан турган жарандык коомдун топторуна жардам көрсөтүү боюнча милдеттенмелерин аткаруусун жандандырып баштаганын билдирген.’[16]   Жапаров сыяктуу жетекчилер АКШ өкмөтүнүн оптимисттик билдирүүлөрүнүн чыныгы ниетин билип турса да, кыргыз демократиясын колдоого болгон эл аралык чакырыктар мүмкүн чындап эле Кыргызстандагы адам укуктарынын сакталышына кандайдыр бир деңгээлде оң таасирин тийгизип жаткандыр. Кыргызстан чет-өлкөлүк жардамдан абдан көз каранды, жана Борбордук Азиядагы башка мамлекеттерге салыштырмалуу бир киши башына алган жардамдын ири бөлүгү Европа Биримдиги менен АКШнын өкмөтүнө таандык болот.[17] Түркменистандагы адам укуктарынын жаатында болгон репрессиялар же Өзбекстандагы 30 жыл бою Каримовдун көрсөткөн “саясий террору” сыяктуу  ири масштабда жана үзгүлтүксүз жүргүзулгөн репрессияларга Кыргызстандын катышуусу абадай керек болуп турган финансылык жардамды токтотуу тобокелине учуратмак.   Жаңы шайланган Жапаровду кошо эске алуу менен Кыргызстандын президенттери биринин аркасынан бири адам укуктарына колдоо көрсөтөөрүн билдирүүдө. Дал ошентип, Жапаров “сөз менен ЖМКлардын эркиндиги кол тийгис баалуулук бойдон калат” жана анын администрациясы “үлгүлүү сот системасын курат” деген убадаларын берген.[18] Бирок, 2021-жылдын 10-январь күнү Жапаров прессага эскертүү бергендигин өзгөчө белгилей кетүү керек: “Жалпыга маалымдоо каражаттарын коргоого алсам да, мен алардан суранып кетчү нерсем менин жана башка саясатчылар менен чиновниктердин сөздөрүн бурмалабай, жана билдирүүлөрүбүздү контексттен үзүп алып, элдин алдына жарыялабасаңар, жакшы болмок. Бул суранычымды аткарсаңар, силерге карата эч кандай куугунтук болбойт.”[19]  Бул сөздөр өз мандатына демократиялык жол аркылуу эмес, көбүнчө өзүнүн популисттик ишмердүүлүгүнүн жардамы менен жеткен адамга таандык.     Бул айырмачылыгы маанилүү болуп, эл аралык өнөктөштөр Кыргызстандын өкмөтү менен кандайча бири бири менен иш алып барышы тууралуу көбүнчө маалымат бербейт. Кыргызстан саясатына көз салган эл аралык байкоочулардын популизм менен демократиянын түшүнүктөрүн чаташтыруусу саясий күрөштү белгилөө максатында көп учурда мыйзам үстөмдүгүнүн эсебинен колдонулат.   Жапаровдун аралашма убадалары Кыргызстандагы адам укуктарынын жаатындагы болгон абалды чагылдыруу үчүн ылайык келген метафора деп айтууга болот. Адам укуктарынын бузулушу системалуу болбосо да, аларга да эч кандай кепилдик берилген эмес. Кыргызстандыктар көп убактан бери эле ишенимдүү делген жергиликтүү башкаруу формасын колдонушкан. Жергиликтүү башкаруунун мындай терең институционалдаштыруусу борбордук өкмөт тарабынан негизги укуктардын тебеленишине алып келген тескери кырдаалга чектөө койгон бир фактордун ролун ойноп жатат. Мындан сырткары, кыргыз жетекчилеринин Кыргызстандын Борбордук Азиядагы советтик доордон кийинки жападан жалгыз демократиялык репутациясын бекемдөөнү каалоосу бираз да болсо адам укуктарын коргоого өбөлгө түзүүдө. Ошол эле мезгилде, кыргыз коому да, кыргыз жетекчилери да  өздөрүнүн багыттарында адам укуктарын коргоого алынышына колдоо көрсөтпөгөндөй. Бул мааниде Кыргызстан автократтык мамлекеттерден айырмаланбай турат. 2021-жылдын январь айында АКШнын Капитолий имаратына эл жасаган катаал чабуулу батыш мамлекеттери өздөрүнүн жетекчилеринин автократтык жана коомчулуктагы либералдык эмес маанайларынын алдында өздөрүнүн алсыз болуп калганын көрсөткөн. Жада калса дал Батыш мамлекеттери Кыргызстанды адам укуктарына кепилдикти берүүгө түрткү беришкен.   Кыргыз саясатында талашсыз артыкчылыкка бир дагы күч, бир дагы саясий партия ээ боло албагандыгы Кыргызстандын ийгилиги да, каргышы да болгон. Жапаров учурда бийликтин эң туу чокусунда тургандай болуп көрүнүшү мүмкүн. Мурунку президенттер да укмуштуу масштабда элден колдоо көрүшкөн, бирок бир нече жыл өткөндөн кийин эле ачууланган элдин күчү менен өлкөдөн кууп чыгарылган. Саясатчы Данкварт Растоунун айтымында демократия үчүн бир пикирге келүү эмес, тескерисинче “кызуу үй-бүлөлүк жаңжал” керектелет.”[20] Мындай “жаңжалдар” Кыргызстанда керек болгондон ашыкча кезигет.  Бирок, “мындай жаңжалдарда көп нерсе башка нукта кетип калышы мүмкүн” деген эскертүүнү Растоу кошумчалаган. Кыргызстанда узакка чоюлуп кеткен саясий күрөшүнүн жыйынтыгына демократия да, адам укуктары да, эч бири кепилдик болуп бере албайт.  Улуттук деңгээлде бир пикирге келүүнү талап кылган мыйзам үстөмдүгү менен демократиянын институционалдаштыруусу жок болгон кезде Кыргызстанда адам укуктарына болгон басым улана берет.   Бул эссе жарым жартылай “АКШнын Борбордук Азияга болгон кайрымдуу мамилесине орусиялык, кытайлык, аскердик жана идеологиялык жактан экстремисттик болуп саналган маалыматтардын тийгизген таасири” аттуу долбоордун алкагында жүргүзүлгөн изилдөөлөргө таянат. Бул долбоор АКШнын Коргоо министрлиги менен Minerva Изилдөө демилгесинин алкагындагы АКШнын Аскердик Изилдөө лабораториясы тарабынан каржыланып, W911-NF-17-1-0028 номерлүү сыйлыкка ээ болгон. Бул жерде чагылдырылган пикир авторго таандык болуп, жана АКШнын Коргоо министрлигине, АКШнын Аскердик Изилдөө Бюросуна же АКШнын Аскердик Изилдөө лабораториясынын тиешеси жок.      Эрик МакГлинчи Джордж Мейсон университине караштуу саясат жана башкаруу боюнча  Шар мектебиндеги доцент. МакГлинчи  Принстон университетинде докторлук даражасын алып, “Баш аламандык, зомбулук жана династия: Борбордук Азиядагы ислам жана саясат” (Chaos, Violence, Dynasty: Politics and Islam in Central Asia (2011)). Minerva аттуу изилдөө демилгелердин, Евразиялык жана Чыгыш Европалык изилдөөлөрү боюнча Улуттук Кеңешинин, эл аралык алмашуу жана изилдөөлөр боюнча Кеңешинин, социалдык илимдер жаатында болгон изилдөөлөр боюнча Кеңешинин жана АКШнын Мамлекеттик департаментинин гранттары анын изилдөөлөрүн каржылашкан.  МакГлинчи академиялык журналдарга, популярдык жалпыга маалымдоо каражаттарына жана аналитикалык борборлор үчүн түрдүү макалаларды жана илидөөлөрдү жазып берет.  Профессор МакГлинчинин эң акыркы басмаларын анын университетиндеги веб-сайтында таба аласыздар: http://mcglinchey.gmu.edu/.   Сүрөт Пол Шумахерге (Creative Commons лицензияларынын негизинде) таандык.   [1] Кыргыздын көчмөн иденттүлүгүнүн туруктуу таасири, төмөнкү булактарга кайрылыңыздар: Джудит Бэйер, Кыргыздардын Аксакал сотторунун жанданышы, ойлонуп чыгышы жана өз ишин улантуусу: Плюралисттик окуялар боюнча угуулар, Укуктук плюрализм менен бейрасмий укуктар боюнча журнал,  38, no. 53–54: 141–76, 2006, https://doi.org/10.1080/07329113.2006.10756601; жана Али Игмен. 2012. Советтердин тилинде акцент менен сүйлөө: Кыргызстандагы бийлик жана маданият. Питтсбург университети .  Батыштан келген тышкы жардам тууралуу, бул жакты караңыздар: Эрика Марат.  2005. 24-марттагы төңкөрүшкө чейинки, учурундагы жана кийинки Кыргызстандагы жарандык коому. "Хельсинки Монитор" журналы, 16, no. 4: 267–77. Коомдук байкерчиликтин камсыздалышындагы жергиликтүү уюмдардын ролу жөнүндө, ул жакты караңыздар: Эрик МакГлинчи,  2011. Баш аламандык, зомбулук жана династия: Борбордук Азиядагы ислам жана саясат (Chaos, Violence, Dynasty: Politics and Islam in Central Asia). Питтсбург университети. [2] Эмиль Насритдинов, Руханий көчмөндөрдүн таризи жана Борбордук Азиядагы Таблиги-саякатчылар, Ab Imperio, no. 2: 145–67, 2012, https://doi.org/10.1353/imp.2012.0062 [3] Та-Нэхиси Коутс, 2015. Дүйнө жана мен.  Биринчи чыгарылыш. Нью-Йорк: Бир дүйнө; Джоанн Н. Смит,  Маданияттын түзүлушү: уйгурлар менен ханьдык кытайлыктардын ортосундагы символикалык, мейкиндик жана социалдык  чектер,  Asian Ethnicity 3, no. 2: 153–74, сентябрь 2002, https://doi.org/10.1080/14631360220132718 [4] RFE/RL, Чындыкты түшүнүү: Каргашалуу кыргыз-өзбек чыр чатактардын башкы тергөөчүүнүн 10 жыл өткөндөн кийинки ойлору, июнь  2020, https://www.rferl.org/a/chief-investigator-of-deadly-kyrgyz-uzbek-clashes-reflects-10-years-later-osh/30662610.html. [5] ReliefWeb, 2010-жылдын 10-июнунда Кыргызстандын түштүгүндө болгон каргашалуу окуяларынын териштирилиши боюнча Эл аралык көз карандысыз Комиссиясынын доклады – Кыргызстан, май  2011, https://reliefweb.int/report/kyrgyzstan/report-independent-international-commission-inquiry-events-southern-kyrgyzstan [6] Саясий жана жарандык укуктар жөнүндө эл аралык пакт, “№2231/2012 билдирүүсү боюнча Факультативдик протоколунун 5(4)-беренесине ылайык  Комитет тарабынан кабыл алынган пикирлер (БУУнун Адам Укуктары боюнча Комитети, 11-май 2016-жыл). [7] Ак калпактын символикалык мааниси тууралуу кененирээк маалымат алуу үчүн: Ак-калпакты жаратуу чеберчилиги;  Эркек кишинин баш кийиминин кийилиши жана аны жаратуу боюнча салттуу билими жана ыктары, Материалдык эмес маданий мурасы, ЮНЕСКО (UNESCO), https://ich.unesco.org/en/lists [8] Кыргызстандын борборунда аял укуктары үчүн марш болуп өттү, BBC дүйнөлүк мониторинг бөлүмүнүн алкагындагы BBC Борбордук Азиядагы мониторинг бөлүмү, март 2020, https://advance-lexis-com.mutex.gmu.edu/api/document?collection=news&id=urn:contentItem:5YD2-42T1-DYRV-33TC-00000-00&context=1516831 [9] Бермет Уланова, “Кырк Чоронун” митинги жана алардын үч негизги талаптары, Кактус Медиа, март 2019,  https://advance-lexis-com.mutex.gmu.edu/api/document?collection=news&id=urn:contentItem:5YD2-42T1-DYRV-33TC-00000-00&context=1516831 [10] Уланова. [11] Пит Баумгартнер, «Түстүү» кыжыр: Борбордук Азияда биринчи жолу болуп өткөн “Гей-параддан” кийин Кыргызстан ЛГБТ коомчулугуна каршы чыгууда, RFE/RL, март 2019, https://www.rferl.org/a/rainbow-rage-kyrgyz-rail-against-lgbt-after-central-asia-s-first-gay-pride-march/29825158.html [12] Анна Лелик, Кыргызстан: ЛГБТ-коомчулугуна каршы мыйзам долбоорунун демилгелөөсү токтотулду, Eurasianet, май 2016, https://eurasianet.org/kyrgyzstan-anti-lgbt-bill-hits-buffers [13] Кэти Арнольд, Арабыздан ар бирибиз бир күнү курман болот: Бишкектеги жападан жалгыз бача баздардын клубунун жабылышына эмне себеп болду, октябрь 2017, http://www.theguardian.com/cities/2017/oct/19/victims-closure-bishkek-only-lgbt-club-kyrgyzstan [14] Мамлекеттик департаментинин брифинги, Штаттардагы жаңылыктардын кызматы, март 2005, https://advance-lexis-com.mutex.gmu.edu/api/document?collection=news&id=urn:contentItem:4G2X-RRT0-00RY-942K-00000-00&context=1516831 [15] Мамлекеттик департаменттин пресс-брифинги, 15-апрель: Мамлекеттик катчынын жардамчысы, Филип Кроули прессага бир катар тема боюнча маалымат менен бөлүшүүдө; Мамлекеттик департаментинин документтери жана жарыяланган материалдар, апрель 2010, https://advance-lexis-com.mutex.gmu.edu/api/document?collection=news&id=urn:contentItem:7Y81-18R0-Y9R0-J29T-00000-00&context=1516831 [16] Кыргыз Республикасында болуп өтүүчү шайлоолорго колдоо көрсөтүү максатында АКШнын финансылык каражаттарын бөлүп берүүсү тууралуу билдирүү жасады, Кыргыз Республикасындагы АКШнын өкүлчүлүгү, ноябрь  2020, http://kg.usembassy.gov/united-states-announces-funding-to-support-upcoming-elections-in-the-kyrgyz-republic/ [17] Европа Биримдигинин жардам көрсөтүү боюнча веб-баракчасы (EU Aid Explorer) - Европа Комиссиясы,  https://euaidexplorer.ec.europa.eu/; US Foreign Aid by Country, https://explorer.usaid.gov/ [18] Борбордук Азиядагы жалпыга маалымдоо каражаттарынан негизги үзүндүлөр, веб-баракчалар, 12-январь 2021, BBC дүйнөлүк мониторинг бөлүмүнүн алкагындагы BBC Борбордук Азиядагы мониторинг бөлүмү, январь  2021, https://advance-lexis-com.mutex.gmu.edu/api/document?collection=news&id=urn:contentItem:61RP-B2W1-JC8S-C51G-00000-00&context=1516831 [19] Айдай Токоева,  "Мен оппоненттерди биригүүгө чакырып, азчылык көпчүлүккө баш ийиши керектигин белгилеп кетем", Жапаров, KLOOP.KG - Кыргызстандын жаңылыктары, январь 2021, https://kloop.kg/blog/2021/01/10/ya-prizyvayu-opponentov-obedinitsya-menshinstvo-dolzhno-podchinitsya-bolshinstvu-zhaparov/ [20] Д. Растоу, Демократияга өтүү: Динамикалык моделди көздөй жол, Салыштырма Саясат (Comparative Politics) 2 (1970): 355. [post_title] => Кыргызстандагы адам укуктарына карата болгон популизмдин жана улутчулдуктун коркунучу [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%ba%d1%8b%d1%80%d0%b3%d1%8b%d0%b7%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%d0%b4%d0%b0%d0%b3%d1%8b-%d0%b0%d0%b4%d0%b0%d0%bc-%d1%83%d0%ba%d1%83%d0%ba%d1%82%d0%b0%d1%80%d1%8b%d0%bd%d0%b0-%d0%ba%d0%b0%d1%80%d0%b0 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-08 17:58:28 [post_modified_gmt] => 2021-10-08 16:58:28 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5943 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [35] => WP_Post Object ( [ID] => 5945 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-06-30 00:11:47 [post_date_gmt] => 2021-06-29 23:11:47 [post_content] => Кыргызстан акыркы 30 жылдын ичинде мамлекет куруу менен алек болуп, пост-советтик өлкөлөрдүн арасында саясий эң динамикалуу мамлекет катары саналууда. Кыргызстандын улуттук курамына көптөгөн этностор кирип, жалпы калк санынын 26,3% улуттук азчылыктар түзүшкөн. [1] Ошол эле учурда, мамлекеттин акыркы тарыхы чагылдыргандай, саясий туруксуздук улуттук азчылыктарга өз таасирин тийгизип, саясий бийликке болгон жеткиликтүүлүктүн жана толук кандуу жарандыктын көз карашынан алардын укуктарынын чектелгендигин көрсөттү. Учурдагы саясий башкармалык тең укуктуулук жана улуттар аралык макулдашууну колдоого алууда. Жаңы шайланган президент Садыр Жапаровдун “Келечекке кызмат” аттуу саясий идеологиясы боюнча Кыргызстандын жарандары ар кандай улуттук тамырларына ээ болуп, бирок баардыгы Кыргызстанга болгон сүйүүнү, анын көп жылдык тарыхына болгон жоопкерчилигин жана анын келечегине болгон ишенимин тең бөлүшүүгө тийиш.[2] Кыргызстандын түштүгүндө 2010-жылдын июнунда болгон каргашалуу этникалык кагылышуулар аягына чыккан соң жаңжалдан кийин түзүлгөн кырдаал этникалык азчылыктарды саясий активдүүлүктөн алыстаткан. Бүгүнкү күндө, Кыргызстан тынчтыкты орнотуу жана улуттар аралык мамилелердин жаатында көп тараптуу саясий реформа жүргүзүүгө жана олуттуу кадамдарды жасоого тийиш. Эгерде Кыргызстан XXI-кылымдагы мамлекетти курууну көздөсө, анда бул кырдаалдагы аргументи катары коомдук жашоо менен шайлоо кызматтарына да этникалык азчылыктардын катышууга укуктары кеңейтилиши болмок.   2020-жылдын 5-октябрдын алдыңкы күнү парламенттик шайлоолордо массалык түрдө орун алган тартип бузуулар боюнча айыптары Кыргызстандын борбор шаарында, Бишкекте көчө нааразычылыктарын козголгонуна, аягында өкмөттүн башкы имаратын, Парламенттин, Жогорку Кеңештин жана президенттин администрациясынын эл тарабынан колго алынуусуна дүйнө күбө болду.[3] Ыкчам кызматтары келип, отту басаңдатып, башкарма кагаздарын да кошуп ичин жыйнагыча, мамлекеттин имараты бир нече убактын ичинде оттун жалындарында болуп, ички эмеректин баардыгы чачылган бойдон калган. Ошондой эле, ошол эле күнү митингчилердин тобу жогорку кызматтагы бир катар мурунку чиновниктерди камактан чыгарууга үлгүрушкөн. Саясий каатчылык бийликте боштукту пайда кылып, мамлекеттик институттарынын ишин тоңдуруп, конституциялык тартибин сактоого мүмкүнчүлүк жок болуп калган. Кыргызстандын Борбордук Шайлоо Комиссиясы (БШК) саясий толкундоолордон улам парламенттик шайлоолордун жыйынтыктарын жокко чыгарган. 2020-жылы 9-октябрда президент кырдаалды турукташтыруу максатында Бишкекке өзгөчө абал киргизген. Бирок, кабыл алынган чаралар президентке басым жасап, аны кызматын бошотуп кетүүсүн талап кылган митингчилерди токтото алган эмес. Сасяий кырдаал ого бетер курчуп, Садыр Жапаровго бийликти “тынч жолу” аркылуу өткөрүп берүү максатында Сооронбай Жээнбековду, премьер-министрди жана башка жогорку кызматтагы чиновниктерди камтыган саясий башкармалыгы кызматтарын бошотушкан. 11,5 жыл бою камакта отуруп, 2020-жылдын 6-октябрында бошотулган мурунку депутат, Садыр Жапаров бийликке келип, де-факто мамлекеттин биринчи адамына айланган.  Мындан көп узабай эле, премьер-министрдин жана президенттин милдеттерин убактылуу аткаруучу кызматына дайындалуусуна жол ачуу үчүн Жогорку Сот ыкчам түрдө Жапаровду актап чыккан.   5-октябрда болгон окуялар бир гана шайлоолордун талаштуу жыйынтыктары менен гана козголбостон, COVID-19 пандемия убагындагы өкмөттүн көрсөткөн шалаакылыгы да таасирин тийгизген.  COVID-19 пандемиясына байланыштуу “блокада” тегерек аймактагы социалдык-экономикалык абалды начарлатып,  жумушсуздуктун деңгээли кескин жогорулаган. Расалык басмырлоону жокко чыгаруу боюнча БУУнун Комитети белгилегендей, COVID-19 пандемиясы адам укуктарынын сакталышына, өзгөчө адамдын тең укуктуулугуна жана басмырланбоого болгон укгуна орчундуу терс таасирин тийгизип жатат.[4] Бул мааниде COVID-19 пандемиясы кийин дагы улануучу социалдык чыңалуунун потенциалдуу булагы бойдон калып, өз алдынча Кыргызстандагы каатчылыктын кийинки мезгилдеги улуттар аралык мамилелерге да таасирин тийгизип калат.   Кыргызстанда акыркы саясий төңкөрүшү тарыхта ирээти боюнча үчүнчү жолу орун алып жатат. 2005 жана 2010-жылдардагы көтөрүлүштөр дагы саясий жана экономикалык каатчылыктар менен коштолуп, өлкө боюнча бийлик менен мүлктөрдүн кайрадан бөлүштүрүүлөрүнө  алып келген. Бирок, бул жолкуда кыргыз коому бөлүнүүдөн баш тартуу менен сабырдуулукту көрсөтө алышты. Канча сабырдуу болсо да, мамлекеттин чыныгы ээси ким деген кычыктуу маселеси кайра эле чыңалуунун күчөлүшүнө алып келип, коомдун тынчтыгына жана коопсуздугуна коркунчту жаратуусу мүмкүн. Мисалы, Кыргызстандын акыркы мезгилдеги тарыхы этникалар аралык жаңжал сыяктуу капалуу окуялары менен белгиленген. Ал жаңжалы негизинен этникалык кыргыздар (калктын 71,7%) менен этникалык өзбектер(14,3%) арасында от алып, 2010-жылдын июнь айында ири масштабда олуттуу кагылышууга айланып кеткен. Бул коогалаңдардын себептери татаал келип, түп тамырлары бул эки улуттун ортосундагы болгон тарыхый жана маданий айырмачылыктарында, мамлекеттик саясатында, чыныгы жана болжолдуу делген социалдык-экономикалык менен саясий теңсиздикте жатат.[5] Улутчул саясий риторика менен бекемделген “сепаратизм” тууралуу расмий  мамлекеттик баяндама этникалык азчылыктарды июндагы зомбулук үчүн жалгыз жооптуу деген көз карашты жоюууда кичине да болсо, өбөлгө түзүп, укук коргоо жана коопсуздук органдарга азчылыктарга карата катаал мамилени жасоо менен негизсиз камакка алууга жол берген. Жыйынтыгында, ошол убактыттан бери тандалма жүргүзүлгөн тергөөлөр жана соттук куугунтуктоолордун орчундуу бөлүгү өзбектерге багытталып, башкалардын тергөө куугунтугу бир нече киши менен эле токтолгон.[6]   Азчылыктардын маселелери боюнча БУУнун атайын баяндамачысы, Фернанд де Варенн 2019-жылы 19-декабрда Кыргызстанга иш-сапары менен келген мезгилде Кыргызстандагы этникалар аралык мамилелерин начар деп мүнөздөп, өзгөчө 2010-жылдагы Оштогу окуяларынан кийинки көпчүлүктү түзгөн этникалык кыргыздар менен азчылыктарга кирген өзбектердин ортосундагы мамилелерин белгилеген. Атайын баяндамачы этникалар аралык мамилелериндеги чыңалууну туу чекитине жеткире ала турган бир нече факторлорду белгилеп кеткен, алар төмөнкүдөй: этникалык азчылыктардын аз сандагы өкүлдөрү; мамлекеттик кызматтарды сунуштоо менен билим берүү тармактарындагы азчылыктардын тил боюнча маселеси; мамлекеттик кызматтарды сунуштоодо укук коргоо органдар тарабынан азчылыктарга карата жасалган адилетсиз мамиленин учурлары жана акыркысы жер менен суу ресурстарын колдонуу боюнча маселелери.[7]   Кыргызстандагы укуктук базага ылайык, бардык жарандар мыйзам алдында тең каралып, ар бир адам башка жарандар менен тең коомдун жашоосуна катыша билүүсүн камсыздоо максатында улуттук азчылыктардын укуктарын кеңейтүүгө багытталган атайын чараларды көрүү керектиги белгиленет. Иш-жүзүндө болсо, калктын 26,3%ды түзгөн улуттук азчылыктардын өкүлдөрү мамлекеттик кызматтарга дайындалуусу жана  шайлоо аркылуу келген кызматтарда эмдигиче аз гана санда кезигип, өзгөчө этникалык азчылыктардын эки эң ири топторуна, орустар менен өзбектерге басым жасалмакчы. Этникалык азчылыктардын Кыргызстандын коомдук жашоосуна катышуу деңгээли ошол эле улуттук азчылыктардын мамлекеттин жалпы калкынын тузгөн санынан  чындап эле төмөн. Ар кандай этникалык топтордун саясий жашоого катышууу үчүн шайлоо квоталары укуктук базада камтылганын Кыргызстандын өкмөтү моюнуна алганына карабастан, квоталарга болгон талаптар толук кандуу аткарылбай, мыйзамдын  талаптары орундалган эмес.[8] Чындыкта, парламенттеги 120 депутаттардын арасында 10ну гана улуттук азчылыктардын өкүлдөрү болгон. [9] Мындан сырткары, улуттук азчылыктар эреже катары жергиликтүү администрациялар менен мамлекеттик кызматтарда сейрек кезигишет. Кыргызстандын түштүк аймагындагы укук коргоо органдарында иштеген улуттук азчылыктардын өкүлдөрүнүн төмөнкү саны өзгөчө курч маселе болуп турат. 2010-жылдын июнь айынан тарта этникалык азчылыктардын коомдук жашоого аралашуусу кескин начарлаган. Улуттук азчылыктардын өкүлдөрүн жумуштарга орноштуруу боюнча көмөк көрсөткөн программалардын жок болгондугу алардын мамлекеттик, адегенде укук коргоо органдарында кызмат кылууга катышуусуна өзгөчө таасирин тийгизет. Де Варенндин сөздөрүнө караганда, “коомдук жашоого катышуусу ченемдеш болбогон, же т.а. азчылыктардын толугу менен жок болушунун негизги себептеринин бири жарым жартылай тил маселеси болуп эсептелет”.[10]   2010-жылдагы окуялардан кийин 2013-жылы Өкмөт Улуттар аралык мамилелерди жана улуттук биримдикти бекемдөө Концепциясын кабыл алган. Бул Концепция боюнча, өлкөдө  бардык кызыкдар тараптар улутуна карабастан, баардыгын тең укуктар жана мүмкүнчүлүктөр менен камыздоого милдеттендирилмек. Бул Концепциянын ишке ашырылышына жана жаңжалдарды алдын алуу боюнча стратегиялардын иштелип чыгышына жооптуу болгон орган катары ошол эле 2013-жылы түзүлгөн Улуттар аралык мамилелер жана жергиликтүү өз алдынча башкаруунун маселелери боюнча Мамлекеттик агенттиги (ГАМСУМО) дайындалган. Ошондо деле ГАМСУМОнун натыйжалуулугу менен улуттар аралык мамилелердин жаатындагы мамлекетттик концепциялары кандайдыр бир даражада сынга кабылган. Мисалы, өкмөт тарабынан сунушталып чыккан жарандыктын жаңы концепциясына байланыштуу бир катар кабатырлануулар чаылдырылган. Бул концепциясы өлкөнүн көп улуттук калкына багытталбастан, бир гана улуту кыргыз болгондорго ылайыкташтырылгандай деген сезим менен кабыл алынган.   Башкача айтканда, саясий алкагы улуттук иденттүүлүктү курууга багытталып, бардык этникалык топторго тиешелүү болгон эмес. Демографиялык салмагына карабастан, улуттук азчылыктарды символикалык жана конкреттүү түрдө “улуттук иденттүүлүк” концепциясынан “ажыратуу менен” өткөн жылдарда болгон чыңалууну жандандыруу тенденциясы орун алган.[11] БУУнун Атайын баяндамачысы тарабынан белгиленгендей, мамлекеттик демилгелер улуттук азчылыктардын облустардын көбүндөгү коомдук жашоого аралашпаганы же азчылыктардын тилинде билимдин берилиши сымал көйгөйлөргө түздөн түз багытталбастан, сабырсыздык жана расалык басмырлоо менен күрөштү жүргүзүү сыяктуу элдин кабардар болуусун өстүрүүгө байланышкан иш-чараларга тиешелүү болгон.   2020-жылдын 4-октябрь күнү өткөн парламенттик шайлоолор сезимтал келген улуттар аралык мамилелердин тарыхында жаңы бети ачылды. Шайлоолорго байкоо жүргүзүү боюнча Демократиялык Институттар жана Адам Укуктары боюнча Бюронун маалыматтарына ылайык улуттук азчылыктардан болгон талапкерлер үгүт кампанияларын өздөрүнүн улутундагы кишилер сан боюнча көпчүлүктү тузгөн айылдарда активдүү жүргүзүшкөн.  Өзбек азчылыгынын ичинде орун алган катаал атаандаштык жамааттын мүчөлөрүнүн арасында чоң тынчсызданууну жаратып, кооптуу сезимин өрчүткөн. Ош облусуна караштуу Араван районунда  алдыңкы саясий партиялардын тарапташтарынын ортосунда массалык мушташуулар орун алып, жыйынтыгында этникалык өзбек улутунда болгон эки талапкер каттодон ажырашкан.[12] Жалал-Абаддагы алдыңкы саясий партиянын өкүлдөрү болгон эки өзбек улутундагы талапкерлер добуштарды сатып алышты деген айып боюнча шектелип, бул окуя боюнча кылмыш тергөөсү башталган. Келген маалымат боюнча, алардын тарапташтары менен туугандары жергиликтүү бийлик менен укук коргоо органдары тарабынан аларды эки талапкерлереге карата каршы көрсөтмөлөрүн бердирүү максатында кысымга алынган. Мындай окуядан кийин да социалдык тармактарда өзбектерге каршы болгон жек көрүүчүлүк маанайдагы учурлары орун алган.[13]   2020-жылы 4-октябрдагы шайлоолордон кийин парламенттеги көрүнүктүү орундарга жете алгандыгын билип, бирок 5-октябрдагы окуялар алардын жасаган аракеттеринин бардыгын жана  финансалык каражаттарын жокко чыгарганда, улуттук азчылыктар иренжип калышкан. Ошол эле учурда, саясий каатчылык улутчул риторикасын колдогон кээ бир саясатчыларга саясий бийликке болгон жолду ачып берген. Мисалы, мурун: “Эл капаланбасын, ачык эле айтышым керек, өкмөттүн башчылыгына каны таза, нукура кыргыз киши келүүсү керек. Жөн гана кыргыз эмес, чындыгында өлкөнүн кызыкчылыгы үчүн иштеп, анын таламын талашкан киши болуусу шарт” деген сөздөрдү айткан “Мекенчил” улутчул саясий партиясынын лидери, Камчыбек Ташиев Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитетинин  башчысы болуп дайындалган.[14] Мындан сырткары, Ош шаарынын мурунку мэри,  Мелис Мырзакматов 7 жылдык “куугунтуктан” кийин Кыргызстанга кайтып келип, өлкөнүн саясий жашоосуна кайрадан активдүү аралаша баштаган.[15] 5-октябрдан кийинки улуттар аралык мамилелерге түздөн түз байланышы бар болгон көрүнүктүү окуялардан бири болуп Кыргызстандын жарандарына өздүк документине “этникалык таандуулук” аттуу графасынын кайтарылышы болду. Жогорку Соттун Конституциялык палатасы “этникалык таандуулук” деген графасынын жарандын өздүк документинде жок болгондугун Баш мыйзамдагы 38-беренеге карама-каршы келгендигин аныктагандан кийин  бул өзгөртүү  2020-жылдын 16-октябрда күчүнө кирген. 2017-жылы “этникалык таандуулук” деген талаштуу графасы жаңы үлгүдөгү паспорттордон алынып, ал графа паспортко атайын орнотулуучу чиптин ичине киргизилген. Учурдан баштап жарандардын каалоосу менен өздүк документинде өздөрүнүн улутун көрсөтүүгө мүмкүн болот. Бирок, жарандардын улутуна жасалган басымы элдин бириккен улутка таандык экен деген сезимине өз залалын тийгизиши мүмкүн.   Жапаров өзүнүн президенттик кампаниясын жүргүзүү менен биргеликте жаңы конституциялык тартипти орнотуу максатында көрүнүктүү кадам таштап, мамлекетти башкаруу формасын аныктаган референдум өткөнгө чейин Баш мыйзамдын жаңы долбоорунун үстүнөн иштеп баштаган Конституциялык кеңешмени түзгөн.[16] 2021-жылдын 10-январында Кыргызстанда өз мөөнөтүнөн мурун президенттик шайлоо менен башкаруу формасын аныктоо боюнча референдум болуп өткөн. Борбордук шайлоо комиссиясынын маалыматына караганда, Жапаров шайлоочулардын 79% добуштарына ээ болуп, шайлоочулардын 80%дан ашууну президенттик башкарууну колдогон. Президенттин инаугурациясынан кийин Конституциялык кеңешме дароо эле өзүнүн “жыйынтыгын” элге сунуштап, юридикалык коомчулуктун сынына кабылган.  Мисалы, учурдагы Конституцияга салыштырганда Баш мыйзамдын жаңы долбоорунда ар бир адам өз улутун эркин көрсөтүүгө укугу бар деген жобосу байкалбай, өзүнүн этникалык таандуулугун аныктоонун жана көрсөтүүнүн мажбурланышына түз коюлган эч кандай тыюу жок. Баш мыйзам долбоорунан мындай кепилдиктердин өчүрүлүшү мыйзамдын деңгээлинде жарандарга алардын улутун көрсөтүүгө мажбурлаган тартипти орнотууга жол берип, тартиптин бузулушу орун алган учурда кандайдыр бир чаралар көрүлушү мүмкүн болуп калат.[17] Мисалы, учурдагы Конституцияга ылайык, биометриялык маалыматтарын тапшыруудан баш тарткан жарандар шайлоо менен референдумдарда добуш берүү укугунан ажыратылышат. Узак-мөөнөттүк келечекте мындай жоболор этникалык азчылыктар  менен адам укуктары жана эркиндигине карата басмырлоонун күчөтүлушүнө жана башка укук бузууларга негиз түзүп бере алат. Азыр Баш мыйзамдын жаңы долбоору дагы деле мандатын кармап турган депутаттардын кароосунда. Бирок, президенттик бийликти бекемдеген Баш мыйзамдын акыркы долбоору бираз гана айырмачылыктар менен өтөөрү күтүлүүдө.   Көп улуттуу Кыргызстан үч он жылдыктын ичинде мифтик образдарды чыныгыга, илгеркиден калган көз-караштарды учурдагы күнгө ылайыкташтыруу аркылуу улуттук баатырларды даңазалоого багытталган маданий-тарыхый пропаганданын жардамы менен мамлекетти курууга далалатын жасап келе жатат. Мамлекетти куруунун жана улуттук ан-сезимди өнүктүрүүнүн учурдагы процесстери өз ичине кыргыз улутунун “улуу тарыхы” тууралуу уламыштарды жана  эбегейсиз улуттук идеологиялык долбоорлорду камтыган.[18]   Мисалы, дүйнө жүзү бою эң узун оозеки айтылып келе жаткан уламыш, “Манас” эпосу улуттук идеологиялык негиздин түптөөчү пайдубалы катары каралууда. Бирок, бүткүл жарандык иденттүүлүгү менен көп тилдүү билим берүүсү өнүкпөй, азчылыктардын укуктарына жана алардын көп түрдүүлүгүнө сый мамиле жасабастан  бириккен жана бүтүн мамлекеттин курулушу татаал болот. Буга байланыштуу, Улуттук азчылыктар боюнча БУУнун Атайын баяндамачысы Кыргызстандын өкмөтүн бардыгын ичине камтуучу, басмырлоого каршы болгон идеологиялык негизди кабыл алууга чакырат. Буга кошумча, басмырлоонун бардык түрүн камтып, улуттук азчылыктардын укуктарын коргоого көп тараптуу мыйзамдарды кабыл алууга болгон чакырыктар шашылыш мүнөзгө ээ болууда.  Мындан тышкары, атайын баяндамачы өлкөнүн парламентине улуттук азчылыктарга бөлүнгөн квоталарды киргизүү сунушун камтуу менен коомдук жашоодо улуттук азчылыктардын өкүлдөрү көбүрөөк катышуусун камсыздоо боюнча Кыргызстандын өкмөтүнүн аракеттерин жандандырууну сунуштай кеткен. Өлкөнүн мамлекеттик кызматтарындагы, ошондой эле милиция менен соттук органдарда улуттук азчылыктардын өкүлдөрүнүн өтө аз санда иштеп жаткан маселесин чечүү үчүн алардын жалпы калктын санынан тузгөн бөлүгүн так аныктап көрсөтүү максатында азчылыктардын өкүлдөрүн ишке орноштуруу боюнча оң иш-аракеттердин программаларын иштеп чыгуу зарыл. Эгерде, мындай мүнөздөгү чаралар көрүлсө, анда кыргыз  эли күчтүү улуттук иденттүүлүгүн түптөй алат.   Сардорбек Абдухалилов - Кыргызстандын Жалал-Абад облусунда жайгашкан “Справедливость” аттуу укук коргоо уюмунда адвокат катары эмгектенет. “Справеддливость” уюму улуттук азчылыктардын абалын жакшыртуу боюнча көрүнүктүү иш алып барган үчүн 2014-жылы ЕККУнун Макс ван дер Стель атындагы сыйлыгына ээ болгон. Сардорбек Абдухалиловдо мыйзам жаатындагы адам укуктар боюнча адистигинде 15 жылдан ашуун тажрыйбасы бар.  Сардорбек Адам укуктары боюнча БУУнун Жогорку комиссарынын Башкармалыгынын улуттук азчылыктарга багытталган 2018-жылкы стипендиясынын ээси.   Сүрөт Бэн Паарманнга (Creative Commons лицензияларынын негизинде) таандык.   [1] Кыргыз Республикасынын Улуттук статистикалык комитет, “Кыргызстан” кыскача статистикалык маалымат китеби, апрель 2020, http://stat.kg/en/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/ [2] “Келечекке кызмат” аттуу саясий платформасы,  https://zhaparov.kg/platforma/ [3] The Associated Press, Добуштардын сатып алынышы менен начарланган шайлоолордун жыйынтыктарынын улам Кыргызстандагы нааразычылык акцияларынын күчөшү, The New York Times, октябрь 2020, https://www.nytimes.com/2020/10/05/world/asia/kyrgyzstan-election-protests.html [4] Коронавирус пандемиясы (COVID-19) жана анын Расалык басмырлоонун бардык формаларын жокко чыгаруу боюнча Эл аралык конвенцияга ылайык кесепеттери тууралуу жасалган билдирүү. [5] Reliefweb, Кыргызстандын түштүгүндө болгон окуяларды иликтөө боюнча Көз карандысыз эл аралык комиссиясынын сунуштаган докладындагы корутундуларга ылайык, Кыргызстандагы иликтөөлөр боюнча комиссиясы, июнь 2010 (пункттарды караңыз  228-230), https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/Full_Report_490.pdf [6]Ошол эле жакта. [7] Фернанд де Варенн,  БУУнун атайын баяндамачысынын улуттук азчылыктардын укуктары тууралуу, Кыргызстанга болгон иш-сапары, 6-17 декабрь 2019, миссиясынын аягына чыкканы тууралуу жасаган билдирүүсү, Адам укуктары боюнча БУУнун Жогорку комиссарынын Башкармалыгы (БУУ АУЖКБ) OHCHR, декабрь 2019, https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=25422&LangID=E [8] “Кыргыз Республикасынын Президентин жана Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин депутаттарын шайлоо жөнүндө” Конституциялык мыйзамынын 60-беренесине ылайык, талапкерлердин тизмесин түзүүдө саясий партия ар кандай этносторго таандык талапкерлердин 15 пайыздан кем кылбастан, мында алардын ичинен кеминде 5 талапкер алгачкы 65 талапкердин тизмесине киргизилиши керек деп айтылат. https://shailoo.gov.kg/ru/vybory-oktyabr-2020_/constitutional-law-kyrgyz-republic-elections-president-kyrgyz-republic-and-deputies-jogorku-kenesh-kyrgyz-republic/ [9] Парламенттин (Жогорку Кеңештин) мүчөлөрүнүн 91%зы этникалык кыргыздар түзөт.  Арасынан, үчөөсү – орустар, экөөсү – дунгандар, жана казак, татар жана уйгур улуттары парламентте бирден өкүлдөрү бар. Өзбектер болсо калктын 14%зын түзгөнүнө карабастан, Жогорку Кеңеште өзбек азчылыгынын болгону үч эле өкүлү бар: http://kenesh.kg/ru/deputy/list/35 [10]  Фернанд де Варенн, Азчылыктардын маселелери боюнча БУУнун Атайын баяндамачысынын миссиясынын аягына чыкканы тууралуу жасаган билдирүүсү, Кыргызстандагы иш-сапары,  Адам укуктары боюнча БУУнун Жогорку комиссарынын Башкармалыгы (БУУ АУЖКБ), OHCHR, 6-17 декабрь 2019, https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=25422&LangID=E [11] Ошол эле жакта. [12] Брюс Панниер, Броулс жана башкалар, Кыргызстандагы парламенттик кампаниясы маара сызыгына келип жетти, RFE/RL, сентябрь 2020, https://www.rferl.org/a/kyrgyz-parliament-election-campaigning-analysis/30858185.html [13]  Шайлоолорго байкоо жүргүзүү боюнча Демократиялык Институттар жана Адам Укуктары боюнча Бюронун чектелген миссиясынын жыйынтыктоочу отчету, Кыргыз Республикасы: 2020-жыл, 4-октябрдагы Парламенттик шайлоолор, ЕККУ (OSCE), декабрь 2020, https://www.osce.org/files/f/documents/7/a/472461.pdf [14] Minority Rights Group International (Азчылыктардын укуктары боюнча эл аралык тобу, бейөкмөт уюму),  Дүйнөдөгү улуттук азчылыктар менен жергиликтүү калктардын абалы 2013 – Кыргызстан, refworld, сентябрь  2013, https://www.refworld.org/docid/526fb7415.html [15] 2009-2013 жылдырдын аралыгында Ош шаарынын мурунку мэри, Мелис Мырзахметов. Ал 2010-жылы орун алаган катаал этникалык  чатактардын мезгилинде мэрдин кызматын аткарып, анын улутчул көз карашына жакын болгон, өзгөчө этникалык кыргыздардын арасында  чыныгы тарапташтарына ээ. Ага карата Кыргыз Республикасынын Жазык Кодексинин “Кызмат абалынан кыянаттык менен пайдалануу” аттуу берене боюнча кылмыш иши козголгон. Бул иш ачылгандан кийин Республикадан чет жакка качкан. Шералы Камчыбековдун төрагалыгынын алдында Ош шаарынын соту 2015-жылы түштүк борборунун мурунку башчысын күнөөлүү деп таап, айыпталуучунун жоктугуна байланыштуу сот аны 7 жылга эркинен ажыратууга сыртынан өкүм чыгарган. Мурунку мэрге издөө жарыяланган. RFE/RL’s Кыргыз кызматы, Мамлекет “кооптуу абалда болууда” деген сөздөрү менен Ош шаарынын мурунку мэри Кыргызстанга кайтып келүүсү, RFE/RL, October 2020, https://www.rferl.org/a/former-mayor-of-osh-returns-to-kyrgyzstan-says-country-is-in-dangerous-situation-/30879647.html [16] Азаттык Радиосу, Кубанычбек Жолдошев, Конституциялык кеңешме: Референдумга чейин күтүү кыйынбы?, декабрь 2020, https://rus.azattyk.org/a/30991457.html [17] Юридикалык клиника “Адилет”,  Кыргыз Республикасынын Баш мыйзамдын долбоорунун талдоосу, февраль 2021, https://adilet.kg/tpost/2i09a01nu1-analiz-proekta-konstitutsii-kirgizskoi-r [18] Кавказ менен Борбордук Азиянын институту жана Жибек-Жол боюнча изилдөөлөрдүн программалары, Кыргызстан менен Тажикистандагы мамлекеттик куруу жана улуттук идеологиясы, 2008, https://www.silkroadstudies.org/resources/pdf/SilkRoadPapers/2008_01_SRP_Marat_National-Ideology.pdf [post_title] => Cаясий каатчылык: улуттар аралык мамилелер коргоого алынышы керек [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => c%d0%b0%d1%8f%d1%81%d0%b8%d0%b9-%d0%ba%d0%b0%d0%b0%d1%82%d1%87%d1%8b%d0%bb%d1%8b%d0%ba-%d1%83%d0%bb%d1%83%d1%82%d1%82%d0%b0%d1%80-%d0%b0%d1%80%d0%b0%d0%bb%d1%8b%d0%ba-%d0%bc%d0%b0%d0%bc%d0%b8%d0%bb [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-10-08 17:57:40 [post_modified_gmt] => 2021-10-08 16:57:40 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5945 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [36] => WP_Post Object ( [ID] => 6124 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-06-30 00:09:32 [post_date_gmt] => 2021-06-29 23:09:32 [post_content] => 2020-жылы 4-октябрда болуп өткөн парламенттик шайлоолордон кийин 5-октябрдагы  жыйынтыктары боюнча элдик нааразычылыктардан улам мамлекеттик төңкөрүш болгон. Ал жакта жаш саясий топтор менен ар башка оппозициялык партиялардан бир нече беделдүү саясатчылар болуп, бул окуяларда маанилүү ролду ойногон.[1] Бирок, Кыргызстандагы бийликтин үчүнчү жолку күч менен алмашуусу жөн гана бийлик үчүн күрөш менен негизделбестен, себептери тереңирээк болуп, түзүмдөргө байланыштуу болушу мүмкүн.[2]   Башка көптөгөн топтор менен айрым жүздөрдүн катарында, Садыр Жапаровдун тарапташтары күч алып, жаңы башкаруучулар (Садыр Жапаров, Камчы Ташиев, Талант Мамытов) тарапташтар тарабынан чыныгы “патриоттор” катары кабыл алынса, көптөгөн этникалык азчылыктар, кыргыз элинин арасында кезиккен башка либералдардын жана космополиттер  тарабынан  “улутчулдар” катары кабыл алынган. Жапаров эркиндикке чыккан күнү, 6-октябрда Жогорку Сот тарабынан акталып, премьер-министр, кийин президенттин милдетин аткаруучу кызматына жетүүгө үлгүргөн.   Өкмөттө 40 күн аралыгында иштегиче Жапаров маанилүү кызматтарга (Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитети, парламенттин спикери, Башкы прокурор жана кийин президентикке аттануу максатында Жапаров бошоткон президенттин милдеттерин убактылуу аткаруучусу) өзүнүн тарапташтарын дайындаган.   Бирок, парламенттик шайлоолорду кайрадан өткөргөндүн ордуна Жапаров парламентти президенттик шайлоолор менен башкаруунун формасын тандоо боюнча референдумдун өткөрүү туралуу чечимин кабыл алууга басым жасаган.[3] Ошондой эле, республиканын Баш мыйзамынын жаңы долбоорун кайрадан иштеп чыгуусун демилгелеп, Конституцияны иштеп чыгуу боюнча Кеңешмени түзгөн. Мындай аракеттери коомду экиге ажыратып, бөлгөн.[4] Бардык саясий окуялардын жана Кыргызстандагы саясий абал тууралуу  кийинки талкуулануулардын мезгилинде улуттук азчылыктардын абалы көңүлгө алынбаган бойдон кала берген.   Учурдагы кыргыз саясатында бир парадокс орун алууда: мыйзам үстөмдүгү менен Конституцияга кайдыгер мамиле жасаганына карабастан, Жапаров эмне себептен популярдуу болуп турат? Мен мурунку изилдөөдө белгилегендей, Кыргызстан элинин арасындагы Жапаровдун популярдуулугу көбүнчө “өзүбүздүн балабыз” деген көз караштын үзүрү десе болот.[5] Бир нече образдарга ээ болгон жана  авторитардык бийликке умтулган Жапаров “карапайым киши” катары кабыл алынып, улуттук лидер катары өзүнүн легитимдүүлүгүн өзүнүн болжолдуу жеке кыйынчылыктары аркылуу (абакта отургандыгы) алдыга илгерилетип жатат. Ошондой эле, Жапаровдун  Кыргызстандын кримтөбөлдөр менен болгон тааныштыгын, көптөгөн жөнөкөй жарандарга жакын болгон тууганчылыгын, коррупцияга каршы күрөш жүргүзүүгө болгон ачык ниети, “өзүбүздүн балабыз” деген көз-караштын, ритуалдык символдор менен санжыранын баалуулуктарынын ийгиликтүү колдонулушу өз максаттарына жетүүдө таасирин тийгизүүдө.[6] Бул эсседе Кыргызстандагы улуттук азчылыктардын абалынын үстүндө жүргузүлгөн талдоо тууралуу маалымат берилип, менин мурунку изилдөөлөрүмдүн жана кийинки маектештер менен телефон аркылуу жакын арада алынган интервьюлардын негизинде алардын пикирлери баяндалмакчы. Ошондой эле, эсседе Кыргызстандын мамлекттик органдарындагы өзбек ишкерлер менен улуттар аралык патронаждары тууралуу кеп жүргүзулүп, алардын келечекке болгон көз карашын түшүнүүгө далалат жасалат.   Этникалык азчылыктар жана бизнес Этникалык кыргыздар Кыргызстандын калкынын 72%зын тузөт. Этникалык азчылыктардын арасында көпчүлүктү жалпы калкынын 14,6%ды тузгөн өзбектердин азчылыгы эсептелүүдө. Алар көбүнчө Кыргызстандын түштүгүндө, Өзбекстан менен болгон чек-аранын тегерегинде жайгашкан.   Тагыраак айтканда, негизинен Ош шаарында жана Фергана өрөөнүндө Ош менен Жалал-Абад облустарында турушат. Кыргызстандын түштүгүндө кыргыздар менен өзбектер болжолдуу эсеп менен тең санда жашашат.  Мисалы, 2009-жылы Ош шаарынын калкынын (жалпысыныан 258 000 киши) дээрлик бир жарымын өзбектер (48 пайыз) экинчи жарымын кыргыздар (43 пайыз) түзүшүп, ал эми калган 9 пайызды башка улуттагы  азчылыктар түзүшкөн.[7]   Бул эки улут мурунтан бери бири бирине жанаша жашап келип, мамлекет менен бизнестин биргеликте түзгөн “симбиоз” аркылуу үзгүлтүксүз катнашта болушкан.[8] Өзгөчө айтканда, базарларда соода жүргузүп, коомдук тамак-аш жайларын иштетип, айдоочулукта иштөө менен өзбектер ишкерлик жаатында үстөмдүк кылса,  кыргыздар болсо жергиликтүү мамлекеттик түзүмдөрдө кызмат көрсөтүшкөн.[9] Бирок, 2010-жылкы жаңжал бул “симбиозду” түп тамырынан бери өзгөртүп, жалпысынан талкалап, аны менен кошо өзбектердин ишкерлик жаатына коркунуч туудурган.   2010-жылы жайында Ош шаарында өзбектер менен кыргыздардын ортосундагы чыккан жаңжал аймактагы акыркы жылдардын ичинде эң начары болуп эсептелүүдө.  2010-жылы 10-июнундагы орун алган саясий каатчылыктын жыйынтыгында улуттук жамааттар аралык кагылышуулар от алып кеткен. Адамдардын өлүмүнө алып келген жайкы коогалаңдан кийин, өлкө ичинде улутчулдук маанайлар өрчүп, он жыл өткөн соң жалпы дискурс Кыргызстанды “кыргыздардын жери, ал эми калгандар болсо (этникалык азчылыктар) бул жерде жөн гана коноктор” деген баяндаманы илгерилетүүдө. Мындай көз караш бир гана жаштардын арасында жайылбастан, түштүк аймагында турган улуу муундун арасында да көрүнөт.[10]  Түштүктө жогорку деңгээлдеги жакырчылык байкалууда. Улутчулдуктун, этникалык чатактардын жана миграциялык аспекттери өзбектер улуттук азчылыкка кирген сезимин жаратып, же анын жаралышына өбөлгө түзүп, жамааттар аралык чыңалууну кескин жогорулаткан.   Көптөгөн өзбектер күнүгө бир катар кыйынчылыктарга дуушар болууда. Негизги кыйынчылыктар экономикалык ишмердүүлүктү жүргүзгөн адамдарга тиешелүү болуп, кылмышкерлердин да, мамлекеттин да тарабынан жасалган басымга жана коркутуу-үркүтүүлөргө үзгултүксүз кабылып жатышкан. Натыйжада, ишкерлер өздөрүнүн ишмердүулүгүнүн коопсуздугун камсыздоо максатында ар түрдүү жаратман стратегияларын колдоно башташкан. Стратегиялар төмөнкүдөй чараларды камтыган: соода базарлардан махаллаларга (райондорго) көчүүсү, автобекет менен аэропорттордон жүргүнчүлөрдөн буйрутма алуу үчүн уюлдук телефондордун колдонулушу, алдын ала “ишенимсиз” делген кардарларды тейлөөгө же алар менен соода жүргүзүүгө жол бербөө. Өзбектер өздөрүнүн экономикалык жаатындагы бизнестерин өнүктүрүүсүн ачык жашырбаса да, өздөрүнүн учурда иштетип жаткан ишмердүүлүгүнүн коопсуздугун камсыздоо үчүн аракеттерин жумшап, кыргыз коомчулугуна байкалбас ыкмаларын колдонуу менен өздөрүнүн бизнесин коргоп жатышкан.   Кээ бир ишканалар медресе менен мектептер сымал  “коопсуз” социалдык долбоорлорго айланган. Катышууга белгилүү бир улут менен чектелген зоналарды жаратып, ишенимсиздиктен улам “кармалып калуунун” тобокели төмөнкү деңгээлде болгон коомдук кызматтарын өнүктүрүшкөн.   Менин изилдөөмө катышкан респонденттер дагы кылмыштуу тармактардагы адамдарын кезиктирүүдөн качуу максатында социалдык түйүндөрдү, видеокамераларды колдонуп, өздүгүн жана бизнесин жашырууга аракет жасап жатышат. Коопсуздуктун мындай моделдери ар кандай “күтүүлөргө” болгон жооп катары калыптанган: чыныгы турмуш өзбектерге таандык болгон ишканаларына жасалган физикалык зомбулук, алардын изине түшүү менен басмачылыктын иш-аракеттери катары кабыл алынган.[11] Фон Бемкендин жана башкалардын пикирине караганда, коопсуздук шарттарын адамдар күнүмдүк тиричилигинин алкагында алардын жашоосуна шык берүү менен ыраатка келтирүүчү коопсуздук менен кооптуу абалынын “элестеги   ички дүйнөлөр” катары түшүнүүгө болот.[12] Демек, коопсуздуктун моделдери субъекттер аралык (инсандар аралык) түрдө кабыл алынган социалдык практикаларына негизделип, коопсуздукту камсыздоодо субъекттерге (инсандарга) тиешелүү болгон иш-аракеттердин индивидуалдуу эркиндигин өзгөчө баса белгилейт. Мындай кырдаал субъекттердин мамлекеттик органдарга ишене албагандыгын жана ишенбегендигин даана ачык көрсөтүүдө. Төмөндө, мен коопсуздук шарттарын эл кандай жол аркылуу түзгөнү тууралуу маалымат берген үч учурду талкуулап кетмекчимин: 1) Сүйүн Өмүрзаковдун тармагына болгон каршылык; 2) “доля” системага жана паракорчулукка болгон каршылык жана 3) “төмөнкү” жана “жогорку” улутчулдуктардын ортосундагы тең салмактуулук.   Коопсуздукту издей I: Сүйүн Өмүрзаковдун тармагына болгон каршылык Милициянын генерал-майору,  Кыргыз Республикасынын ички иштер министринин биринчи орун басары, Сүйүн Өмүрзаков спортчулар машыгууларын жүргүзгөн Оштогу бир нече спорттук клубдардын ээси. Укук коргоо органдардын арасында бедели жогорку деңгээлде болсо да, Оштогу жергиликтүү ишкерлердин арасында анын аброю төмөн.   2018-жылдын 12-сентябрь күнү Сүйүн Өмүрзаковдун спортчуларынын тиешеси бар делген иликтөө иштерин “Азаттык” радиосунун журналисттери жүргүзүшкөн. Ошондой эле, журналисттер Өмүрзаковдун үй-бүлөсүн дагы териштирип чыгышкан. Алардын айтымында, Сүйүн Өмүрзаковдун байкеси, Ош шаарынын облустук прокуратуранын кызматкери, Улукбек Өмүрзаковдун тиешеси бар экен деп чыккан.[13]   Бул факт “Өмүрзаковдун спортчулары Ошто “иммунитети” барбы?” деген аталыштагы иликтөө отчетунун тыянактары менен далилденген. Бул отчет өз алдынча жергиликтүү ишкерлер Оштогу Өмүрзаков тарабынан опузалоого кабылгандарына даттанышканын тастыктаган.[14] Мындай шектүү иштери ачыкка чыккандан кийин Улукбек Өмүрзаков ишкерлерди коркутуп, арыздарын алып кетүүгө мажбурлоого далалат жасаган деп айтылууда. Бул иши оңунан чыкпай калганда, аларды унчуктурбоо максатында ишкерлерге карата кылмыш иштери козголгон.[15]   2020-жылдын ноябрь айында УКМКнын кызматкерлери тарабынан Улукбек Өмүрзаков Ош шаарында кармалып, “Жол-Чырак” аттуу көмүр кен казуучу компаниясына кол салуунун уюштурулушуна шектелген. Прокурор менен биргеликте, укук коргоочулар “Мухаммад-Умар” аттуу спорттук клубдан дагы төрт кишини кармашкан. Таркатылган маалымат боюнча, алардан атайын жабдуулар таап алынып, керектелген салыктар менен социалдык төлөмдөрдү төкпөстөн, 82 миллион сомдон ашуун көмүрү мыйзамсыз жол аркылуу казылып, сатылган.[16] Жапаров менен жолугушканда жергиликтүү тургундар Өмүрзаковдун үй-бүлөсү түштүк борборду бүтүндөй басып алганын баяндап беришкен.[17]   Zoom платформасы аркылуу жүргүзүлгөн интервьюсунда Афтандил ысымдуу жергиликтүү тургун, Өмүрзаков президент Жээнбеков менен ортосунда байланышы бар экенин тастыктаган: “Жээнбеков менен Өмүрзаков бир эле “мафиянын” ичине кирет, анткени экөө тең Кара-Кулжалыктар. Өмүрзаков миллионер, ошондуктан ал өз “долясы” (тапкан кирешеси) менен Жээнбековдун “Кара-Кулжа” аттуу фонду менен бөлүшкөн. Алар бири бирине тууган болгондуктан, көп жылдар бою Жээнбеков Өмүрзаковду коргоп келген.”   Өзбек ресторанынын ээлеринин бири, Мухаммед мени менен телефон аркылу жүргүзүлгөн маегинде Сүйүн Өмүрзаков ишкерлерден акча талап кылып жүргөнү жөнүндө айтып берген. “Мени шаардын борборунда жайгашкан ресторанымды аларга сатууну суранышкан, буга байланыштуу мага спортчулар менен милиция коркутуу-үркүтүү жасашкан.” Анын ою боюнча, “Садыр Өмүрзаковдон коркпогонун көрсөтүү менен (далил катары Улук Өмүрзаков камакка алынышын) кайраттыгын чагылдырууда.  “Садыр орус тилин билбесе да, бандит болсо да, чыныгы кайраттуулугун көрсөткөнү үчүн сабатсыз болуусу коркунучтуу нерсе эмес. Ишкерлерге жөн гана өкмөттөгү туруктуулук керек. Кылмышкерлер өз жазасын алышты. Демек, тартип орногонсуп келе жаткандай. Бирок, мындан ары иштер кандай болуп кетеерине көңүл бурушубуз керек” деген сөздөр менен комментарийин кошумчалаган.   Cүйүн Өмүрзаковдун кичүү инисинин камалышын өзбектер күчтүн белгиси катары кабыл алып, Жапаровго болгон мурунку ишенимин жанданткан. Жергиликтүү тургундардын сөздөрүнө караганда, ресторандардын ээлеринин коопсуздугунун алкагында бул камалыш Өмүрзаковдун түзгөн тармагын жөнгө сала алчу жөндөмүн көрсөтүп жаткан. Бирок, кийинчиреек, баардыгы татаалдашкан, себеби Сүйүн Өмүрзаков президенттик шайлоолордун убагында кичүү инисин түрмөдөн сактап калуу аракетинде түштүк аймакта көбүрөөк добуштарды чогултуу үчүн өз адамдарын топтоп,  жигердүү иштеген.   Жапаровдун инаугурациясы өткөн соң 2020-жылдын 30-январь күнү Улукбек Өмүрзаков бошотулган. Бишкектин Биринчимай райондук сот тарабынан аны үй камагына чыгаруу боюнча чечими кабыл алынып, анын адвокатына, Икрамидин Айткуловдун сөздөрүнө таянсак аны мамлекеттик бюджетке 20 миллион сом төгүп берүүгө милдеттендирүү боюнча чечими чыгарылган.[18]   Изилдөөмдүн башка өзбек катышуучусунун “Карагыла! Жээнбеков “же балык эмес, же эт эмес” дегендей болуп, эч бир “духу” (эрки) жок болгон.  Керек болсо Матраимовго [кеңири таанымал болгон паракорчулукка белчесинен баткан мурунку бажы кызматкери] да эч нерсе деген эмес. Анын ордуна Жапаров “кустуртам” деп айтып, Матраимовду мамлекеттик казынага 2 миллиард сом төктүрүүгө мажбурлаган. Учурда Улук өкмөткө 20 миллион сом төлөп берди” деген сөздөрү жогоруда белгиленген абалды тастыктагандай. Жапаровдун кишилери менен Сүйүн Өмүрзаковдун ортосунда сүйлөшүулөр жүргөнү же жүрбөгөнү тууралуу эч кандай маалымат жок, бирок анын кичүү иниси Өмүрзаков Жапаровго ишенимдүү кишиси боло алгандыгын далилдей билген үчүн абактан бошотулганы толук ыктымал.   Коопсуздукту издей II: “доля” системага жана паракорчулукка болгон каршылык Бир катар кафелердин ээси, Акбар, “доля” аттуу системасын (бизнестен келип тушкөн пайданын коррупцияланган мамлекеттик органдарга же кылмыштуу топтордун капчыгына кеткен пайызы) жоюууга жана паракорчулук менен күрөшүн жүргүзөөрү туралуу билдирүүсүн жасагандыгы үчүн Жапаровго колдоо көрсөтүп, өз добушун ага салган. Ошондой эле, Акбар Жапаров түрмөдө отурганын, адилетсиздикти жон териси менен сезип, жашоодогу кыйынчылыктарын башынан кечиргендигин кошумчалап белгилей кеткен. Өзбек ишкерлердин абалына көз чаптыра турган болсок, анда Акбар төмөнкүдөй түшүндүрмө берген: “Биздин ишибизди сактап калуу үчүн өкмөт эмне десе, биз аны аткарышыбыз керек. Биз өкмөткө каршы чыкпайбыз”.   Жапаровдун президенттикке келгенден бери өзгөрүүлөр орун алды беле деген суроомду бергенде Акбаров оң жообун берген.   Анын айтымында, “Ош шаарындагы маанилүү мамлекеттик органдарда иштеген Кадыр Алиевдин [жашырын ат] кичүү иниси Орон районунда [жашырын ат]  милициянын башчысы болгон. Алар өз “долясын” (кирешеден түшкөн пайдасын) жада калса күн караманын уруктарын сатып жаткан сатуучулардан дагы алууга үлгүргөн (б.а. майда соодагерлерден, мисалы унаа жуучу кызматын көрсөткөндөрдөн, чакан гараждардан, азык –түлүк соодасынан, коомдук тамактануу жайлардан, дүкөндөрдөн ж.б.у.с. акча каражаттарын өндүрүшкөн).  Алиевдин кичүү иниси бийликке биринчи жолу келгенде, ал ар бир ишкерди өз кабинетине (участкалык милиционердин чакыруусу аркылуу) чакырып, анын “жаңы ээлеген кызматы менен куттуктоо үчүн” өзүнүн кирешеси менен бөлүшүүнү (“долясын”) ачык эле талап кылган.   Акбар ага 2000 сом өлчөмүндө акчаны берип, өзүндө жеткиликтүү болгон ошол эле көлөмү бар болгонун белгилеген. Ошондой эле, ишкерлерден өздөрүнүн телефон номерлерин берүүсү талап кылынган. Алиевдин инисинин керектөөсүнө жараша, алар “кабинетке” чакырылмакчу. Мисалы, Алексей Романов дайыма эки килограмм этти сурап, ай сакйын бир жолу 6-7 киши болуп өзүнө жана досторуна ресторандан пловду буйрутмага берчү. Башка милиционерлер дагы келип, кафелердин ээлеринен коомдук жайдын кызматын акысыз көрүүсүн талап кылышкан. Бул чиновник бир гана жергиликтүү ишмерлерге эмес, ошондой эле мамлекеттик чиновниктерди коркутууга алганы белгилүү, мисалы: “ “Менин угушумча, сиз чоң тендерди утуп алыптырсыз, менин “бөлүгүм” кайда?” деген сөздөрүн айтуу менен, бактыга жараша кийин бул киши кызматтан алынган. Анын ордун ээлеген учурдагы киши элдин айтканына караганда ишенимдүү мамлекеттик кызматкердей болуп көрүнүүдө (“таза бала экен” деген сөздөр тараган).”   Башка ишкер, Алишер электротармактагы болгон кыйынчылыктар тууралуу айтып берген: “Менде менин ресторанымды иштетүү үчүн 20 киловатт өлчөмдөгү электрокубаттуулуктун запасы бар. Ага мен 120 000 сом төлөгөм. Бирок, кышында электркубаттуулуктун колдонулушу бул сандан ашат, анткени ресторандын ичин жылытууга жана башка кошумча керектөөлөргө көп электркубаты сарпталат. Жайында болсо балмуздак ж.б.у.с. азыктарды тоңдуруум керектелет. Бул себептерден улам, жайкысы да, кышкысы да бул чектөөдөн ашып түшөбүз. Ошондо мага дароо электркубаттуулук боюнча текшерүүчү келип, менден дагы кошумча акча каражаттарын (“доляны”) талап кылышат. Текшерүүчү мага айып пулдун толук көлөмүн же мамлекетке же жарым көлөмүн өзүнө төлөтүү мүмкүнчүлүгүн сунуштаган. Албетте, мен айып пулдун жарым көлөмүн текшерүүчүгө төлөөнү тандагам.”   Көрүп тургандай, электркубаттуулуктун запаска 30 же 40 киловатт алууга шарт жоктой; эгерде шарт болгондо, мамлекеттик бийлик өздөрүнүн “долясын” алуу мүмкүнчүлүгүнөн айрылмак. Бунун ордуна алар 20 киловаттка гана уруксат берип, текшерүүчүлөр келип, тартип бузуулардын маселесин өзүнчө “чечип” кетишет.  30 киловаттан өйдө электркубаттуулукту алуу үчүн мамлекет ресторандын ээсине 500 миң сом турган трансформатарды сатып алуусун талап кылат. Мындан сырткары, ал архитектордон, техникалык инспектордон, айыл өкмөтүнүн башчысынын жана эң акырында коомчулуктун уруксатын алууга тийиш. Трансформаторду алуу кыйынга жаткандыктан, ишкерлер уруксат берилген 20 киловаттын чегинде калууга мажбур болуп, “доляга” кошумча болгон башка чыгымдарды тартууга аргасыз калышат.   Башка өзбек респонденттин мени менен тузгөн маегинде, жергиликтүү милиция бой көтөргөн (уяты жоктугу) жагынан кылмышкерлерден ашкан адамдар болуп саналып, ишкерлердин абалын эч кандайынан түшүнүшпөгөнүн белгилеген. Кылмышкерлер расмий мыйзамдардан да ашкан күчтүү көзөмөлдү орнотушат. Маек курган адамдын сөзү боюнча, эгерде “милициядан” акча берип кутулуп кете алсаңыз, кылмышкерлерден акча берүү менен кутулуу өтө кыйын болот. Өзбек ишкерлер “көчө балдарга”/кылмыштуу тармактарга өз “долясы” менен бөлүшүүгө мажбур болуп, “грев” (акчалай которуу, же түрмөдө отургандарга жиберилген жөнөтмө) дегенди соттолгондорго, өзгөчө айтканда “братваларга” (кримтөбөлдөргө) чогултууга милдеттендирилген. Ишкерлер соттолгондорго кичине көлөмдөгү акча каражаттарды бөлүп чыгарып беришет (тамак-ашына, тамекисине, самынга). Мамлекеттик бюджет камалгандар үчүн абдан эле чектелген. Балким, бардык кафе менен ресторандардын аталыштары камакта отургандар тарабынан таанылып, бул процесс “отметка” деген аталышка конгон. Ишкерлер кылмышкерлерди “уяттуураак” деп сыпатташкан, анткени эгерде алардын ишмердүүлүгү өркүндөп, өсүп кетпесе, төлөмдү алуу үчүн бираз күтүшү керек болуп калаарын түшүнүшкөн.   Сурамжылоомо катышкан кишилердин үчөөсү “бети жок” милиция аларга акыркы убактын ичинде келбегенин айтышып, алардын келбегени эле жакшы жаңылык экенин белгилешкен. Бирок, биз окуялар кандай болуп кетишин байкап, күтүүгө аргасыз болуудабыз – учурда бийлик алмашып жаткан кезине күбө болуп турабыз. Бул мезгилди ишкерлердин көбү “күтүү мезгили” деп аташат.   Коопсуздукту издей III:  “төмөнкү” жана “жогорку” улутчуллдуктардын ортосундагы тең салмактуулук.  Жапаровдун негизги атаандашы биринчи мамлекттик катчынын кызматында болуп турган кезде өзбектердин ЖМКларына каршы жүргүзгөн пропагандасынан улам “этникалык” улутчул деп аталып, түбү түштүктөн болгон Адахан Мадумаров эле.[19] Жапаров президенттик шайлоолордо элдин добуштарынын 82%на ээ болсо, Мадумаров Ош облусунда эле элдин добушунун 10%на ээлик кылып, Жапаровдон кийин экинчи орунда болгон.[20] Бирок, этникалык азчылыктар гана жалгыз эмес, башкалардын көзүндө да ал улутчул адам катары эсептелген. Ал 2007-жылы “Кыргызстан чындап эле баарыбызга үй, бирок башка улуттар бул жерде жөн гана “ижарага жашаган адамдар”” деген чагымчыл сөздөрүн айтуу менен этникалык азчылыктардын өкүлдөрүнүн көбүндө бүгүнкү күнгө чейин эсинде калган.[21]   Этникалык азчылыктардын көбү негизинен президентикке койгон түндүктүк талапкерге же жетекчиси түндүктөн болгон саясий партияга добуштарын беришет. Ошентип, ар бир кыргыз саясатчы этникалык азчылыктардын, өзгөчө өзбектердин добуштарын алууга умтулушат. Шайлоолордун убагында кыргыз саясатчылар этникалык азчылыктардын колдоосунан пайда көрүп, өздөрүнүн шайлоо командаларына өлкөдөгү басымдуулук кылган улутка кирбеген таасирдүү кишилерди чакырышкан.  Башка өзбек ишкердин, Ильястын сөздөрүнө караганда, Жапаровдо ошончо керек болгон “эрки” бар болуп, түбү да түндүктөн болгонун белгилеген. “Биз советтик союздун мезгилинен тарта түндүктүктөргө колдоо көрсөтүп келе жатабыз. Түштүктөргө караганда, түндүктүктөрдө улутчул ой-жүгүртүүсү сейрек кезигет. Ошондой эле, алар ачык эле кылмышкерлерге каршы чыгышы мүмкүн. Ошондой ишеним менен жагымдуулуктун айынан түштүктөгү өзбектер Кыргызстандын түндүгүнөн чыккан саясатчыларды тандашат, себеби алар дагы деле өзбек жамааты олуттуу жабыр тарткан 2010-жылкы Оштогу курч жаңжалын унутуша элек” деген сөздөрүн билдирген.[22] Мадумаров сыяктуу этникалык улутчулдукка көбүрөөк шектелген саясатчыдан айырмаланган Жапаровдун экономикалык популизми менен маданий консерватизмдин/улутчулдуктун ортосундагы айырманы көрүү чоң мааниге ээ.   2013-жылы этникалык таандуулукка негизделбеген “кыргызстандыктардын” жарандык иденттүүлүгүн түзүүнүн стратегиясы расмий түрдө кабыл алынган.  Кийин, бул чечимдин негизинде, улуттук паспортунда жарандын этникалык таандуулулугун билдирип турган графасы жоюлган. Бирок, Жапаров бийликке келген соң, бул графаны учурдагы Конституциянын негизинде Жогорку Соттун кабыл алган чечимине жооп катары жарлыгы менен  кайрадан киргизген. Бирок, Кыргызстандын жарандарынын паспортторунда “улуту” деген графасы кайра пайда болот. Бул кырдаал этникалык азчылыктарды, өзгөчө 2010-жылы жабыр тарткан өзбектердин тынчын кетире баштаган. Канча болсо да, улутун көрсөтүүсү жарандардын каалоосунан көз каранды, ошондуктан эгерде алар бул графасын көргүсү келбесе, арыз жазуусу кереги жок.[23]   Корутунду Жапаров мыйзам үстөмдүгүнө кайдыгер мамиле жасаганына карабастан эл эмне себептен ага колдоо көрсөткөнүн түшүнүү үчүн өзбек бизнесмендеринин коопсуздук стратегияларына көңүл буруу керек. Алар “карама-каршы” инсан болгон, бирок ошол эле убакта мыйзамдын адилетсиздигин жон териси менен сезген жана башка күчтүү “мафияларга” туруштук көрсөтө билген бирөөгө ишенишет. Кыргызстандын мисалында мамлекеттин, бизнестин жана кылмыштуулуктун ортосунда болгон чектер билинбей калган.[24] Буга карабастан, канатын кеңири жайган паракорчулук менен күрөшүүгө болгон каалоосун көптөгөн жөнөкөй жарандар билдирип жатканын көрүүдөбүз. Тилекке каршы, учурдагы шарттарда укук коргоо органдар менен бийликти кармап турган башка ыйгарым укуктуулардын “доляны” жана пара алууну опузалагандарын токтотуу чоң кыйынчылыкка жатат.[25] Жогоруда келтирилген мисалдар көрсөткөндөй, милиция, соттор жана прокурорлор паракорчулукка белчесинен батып калган, себеби укук коргоо органдарында жүргүзүлө турган реформалар донорлук уюмдар менен жарандык коомдун мүчөлөрүнүн күтүүлөрүн көптөн бери актабай келген. Реформалардын жүргүзүлүшүндө болгон ийгиликсиздик бүгүнкү күнгө чейин уланып келген авторитардык саясий система менен алсыз жергиликтүү башкарууга келип такалган.[26]   Адамдардын инсандыгы менен кыйынчылыктары алар каалаган мамлекеттик бийликтин потенциалдуу башчысы менен эреже катары шайкеш келет. Карапайым элдин баалуулуктарын чагылдырган саясатчылар элдин көңүлүн алат. Жапаровдун учурунда болсо, эл анын жалпы тажрыйбасын, “кайраттулугун”, жана “улутчул идеалдары” төмөн болгон “түндүктүк” адамдын иденттүүлүгүн өздөрүнө окшоштуруп башташкан. Бул аспекттердин баардыгы элдин чогулушуна түрткү берген.   Мыйзамдар иштебей, эл соттук адилетсиздиктен тажап, мамлекетке болгон ишеним жокко чыгып калган мезгилде алар адилеттүүлүктү издөө менен өзгөрүулөргө болгон үмүтүн актоону көздөп  мыйзамдарга баш ийбеген Жапаров сыяктуу “карама-каршылыктын сезимин” туудурган адамдарга колдоо көрсөтө баштайт.  Ошол эле убакта бизнесмендер өздөрүнүн кырдаалын “күтүү абалы” катары мүнөздөп, иш мындан ары кандай кетээр экен деген ой менен күтүп отургандарын белгилешти.   Dr. Aksana Ismailbekova is a research fellow at the Leibniz-Zentrum-Moderner Orient (ZMO). Her research work focuses on kinship, ethnicity, patronage, conflict and gender in Kyrgyzstan. Her monograph Blood Ties and the Native Son: Poetics of Patronage in Kyrgyzstan was published by Indiana University Press in 2017.   Image by Andrea Kirkby under (CC).   [1] Аксана Исмаилбекова, Кыргызстандагы баш аламандыктардын негизинде жайгашкан муундар аралык жаңжалы, The Diplomat, откябрь 2020, https://thediplomat.com/2020/10/intergenerational-conflict-at-the-core-of-kyrgyzstans-turmoil/ [2] Азамат Темиркулов, Кыргыздын кыялы жана Садыр Жапаровдун феномени,  Борбордук Азиядагы  Роза Люксембург атындагы фонд,  Medium, январь 2021, https://rosaluxca.medium.com/ [3] Махабат Садырбек, Кыргызстандагы президенттик шайлоолор жана референдум, Кыргызстандагы “демократиялык экспериментинде” эки кадам артка ташталдыбы? Борбордук Азиянын талдануусу, 145, январь 2021, https://laender-analysen.de/zentralasien-analysen/145/praesidentschaftswahl-und-referendum-in-kirgistan-zwei-schritte-zurueck-im-kirgisischen-demokratie-experiment/ [4] Гульзат Байалиева жана Жолдон Кутманалиев, Камакта отурган саясатчынын эс оодарылчу ылдамдыкта бийликке келишине социалдык тармактардын тийгизген таасирси, openDemocracy, октябрь 2020, https://www.opendemocracy.net/en/odr/how-kyrgyz-social-media-backed-animprisoned-politicians-meteoric-rise-to-power/ [5] Исмаилбекова Аксана. 2017. “Туугандык байланыштар жана өз уулу: Кыргызстандагы жан тартуучулуктун “ыр-саптары”  Blood Ties and the Native Son: Poetics of Patronage in Kyrgyzstan. Bloomington: Indiana University Press. [6] Аксана Исмаилбекова, Өз баласы: Садыр Жапаровдун Кыргызстанда көтөрүлүшү, openDemocracy, январь 2021, https://www.opendemocracy.net/en/odr/native-son-the-rise-of-sadyr-japarov-kyrgyzstan/ [7] УСК (Улуттук статистикалык комитет), 2009. 2009-жылдагы Кыргыз Республикасында калкты жана турак жай фондун каттоосу, 1-Китеп. Кыргыз Республикасынын Улуттук статистикалык комитети, Бишкек. [8] Лиу Морган. 2012. Соломондун тагынын алдында. Оштогу жаңылануулар боюнча өзбектердин көз-караштары.  Питтсбург: Питтсбург университетинин басмаканасы; Мегоран Ник. 2013. Жалпы мейкиндик, бөлүнгөн мейкиндик: Ошто болгон этникалык окуялардын баяндамасы. Айлана чөйрө жана пландоо A 45(4), 892–907 бет. [9] Ошол эле жакта. [10] Сергей Абашин, Кыргызстандагы улуттук курулуш жана өзбек азчылыгынын маселеси, Фергана жаңылыктары (Fergana News), март 2012, http://www.fergananews.com/article.php?id=7126 [11] Исмаилбекова Аксана. 2018. Кыргызстандын түштүгүндө турган өзбек бизнесмендери үчүн кооптуу жана коопсуз жерлер. IQAS  49-Том / 2018 1–2,  41–60 бет. [12] Марк фон Бёмкен, Конрад Шеттер, Хафиз Бобоёров, Нина Багдасарова жана Жоомарт Сулайманов,   Кыргызстан менен Таджикистандагы жергиликтүү коопсуздуктун камсыздалышы. Күнүмдүк турмушта коопсуздуктун камсыздалышы (The Production of Securityscapes by Everyday Practices), BICC Working Paper 5/2016, Эл аралык Бонндогу конверсия боюнча Борбор (Bonn International Center for Conversion (BICC)), май 2016, https://www.bicc.de/uploads/tx_bicctools/working_paper5-1_01.pdf [13] Ыдырыс Исаков, Бандиттерге толгон Ош, Азаттык Радиосу, сентябрь 2018, https://rus.azattyk.org/a/29491208.html#player-set-time=4.259495 [14] Эрнист Нурматов, Өмүрзаковдун спортчулары Ошто кол тийбестиктен пайдаланып жатабы?, Азаттык Радиосу, июль 2016, https://rus.azattyk.org/a/27881112.html [15] ОШол эле жакта. [16] Эл гезит,  ИИМнин башчысынын, Сүйүнбек Өмурзаковдун иниси, прокурор Улук Өмүрзаков кармалды, ноябрь 2020, https://elgezit.kg/2020/11/12/zaderzhan-prokuror-ulukbek-omurzakov/ [17] Today.kg, Убактылуу кармоочу жайда Улукбек Өмүрзаковдун кармалышы анын адвокатынын ою боюнча мыйзамсыз болуп жатат, январь 2021, https://today.kg/news/411336/ [18] Азаттык Радиосу, Рейдерчилик айыпы боюнча кармалган прокурор Өмүрзаков эркиндикке чыкты, RFE/RL, январь 2021, https://rus.azattyk.org/a/zaderzhannyy-po-podozreniyu-v-reyderstve-prokuror-omurzakov-vyshel-na-svobodu/31078504.html; Sputnik.kg 20 миллион төлөндү – КР ИИМ башчысынын орунбасарынын иниси түрмөдөн үй-камагына чыгарышты, февраль 2021, https://m.ru.sputnik.kg/society/20210201/1051299107/ulukbek-omurzakov-domashnij-arest.html?mobile_return=no [19]  Оштогу кабарлоочум менен Zoom платформасы аркылуу  жүргүзүлгөн интервью, Zoom, 07.02.2021 [20] Президент, Референдум 2021, Кол аркылуу эсептөөнүн жыйынтыгында БШКнын акыркы маалыматтары, AKI Press, https://akipress.org/elections/president2021/?hl=ru#region-2 [21] Эрика Марат, Кыргызстан: плюрализмдин келечеги, Плюрализм боюнча глобалдык борбору (Global Centre for Pluralism), ноябрь 2017, https://www.pluralism.ca/wp-content/uploads/2017/11/ericamarat_prospectsforpluralism_RU.pdf [22] Аксана Исмаилбекова жана Филипп Лотхольц,  Кыргызстандын түштүгүндө болгон жаңжалдардан он жыл өткөн соң: келечектеги абалы, кесепеттери жана жасалчу кадамдар, Борбордук Азия боюнча программа, июль 2020, https://centralasiaprogram.org/archives/16380?fbclid=IwAR2UZqrzfKRXotQtGjgpKWxbQHnhdkoy79xxd7vg-4l2RxWVg6t3di3J774 [23] 24.kg, Кыргызстандыктардын паспортторунда “улуту” графасы кайрадан пайда болот, октябрь 2020, https://24.kg/vlast/169312_vpasportah_kyirgyizstantsev_vnov_poyavitsya_grafa_natsionalnost/ [24] Эрика Марат,  Борбордук Азияда кылмыштуулук менен мамлекеттин ортосундагы өз ара байланышы: мамлекеттин алсыздыгы, уюшкан кылмыштуулук жана Таджикистан менен Кыргызстандагы коррупция, Борбордук Азия жана Кавказ боюнча Институту &Жибек-Жолун изилдөө боюнча программасы, октябрь 2006, https://isdp.eu/content/uploads/publications/2006_marat_the-state-crime-nexus-in-central-asia.pdf [25] Орусиялык жана Евразиялык Институт (IRES) тарабынан уюштурулган «2019-2020 жылдардын шайлоолорундагы саясат менен коом жана Кыргызстандагы Конституциянын кайрадан каралып чыгышы» аттуу Тегерек столдун учурунда берилген комментарий үчүн Натан Лайтка ыраазычылыгымды билдирип кетмекчимин, февраль 2021. [26] Эрика Марат, Кыргызстан менен Таджикистандагы ЕККУнун полициясын реформалоо программалары: Мурунку кыйынчылыктар жана келечектеги мүмкүнчүлүктөр, EUCAM, октябрь 2012, https://eucentralasia.eu/2012/10/osce-police-reform-programmes-in-kyrgyzstan-and-tajikistan-past-constraints-and-future-opportunities/; Эрика Маратка таандык болгон полицияны реформалоо боюнча саясат тууралуу кененирээк маалыматты төмөнкү шилтеме аркылуу өтүп, көрө аласыздар: https://www.wilsoncenter.org/event/book-talk-the-politics-police-reform [post_title] => Жаңы чоң “шеф” келдиби? Кыргызстандагы улуттар аралык патронаждын тармактары [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%b6%d0%b0%d2%a3%d1%8b-%d1%87%d0%be%d2%a3-%d1%88%d0%b5%d1%84-%d0%ba%d0%b5%d0%bb%d0%b4%d0%b8%d0%b1%d0%b8-%d0%ba%d1%8b%d1%80%d0%b3%d1%8b%d0%b7%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%d0%b4%d0%b0 [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-11-09 15:14:26 [post_modified_gmt] => 2021-11-09 14:14:26 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=6124 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [37] => WP_Post Object ( [ID] => 5958 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-06-30 00:06:49 [post_date_gmt] => 2021-06-29 23:06:49 [post_content] => COVID-19 пандемиянын дүйнөлүк коомчулукка тийгизген таасири чек аралар аркылуу таркап жаткан илдетке каршы өлкөлөрдүн көргөн чараларындагы көптөгөн кемчиликтерди ачыкка чыгарган. Эгерде кээ бир мамлекеттердин көптөгөн оң жыйынтыктарга жеткендигине күбө болсок, башка өлкөлөр болсо өздөрүнүн саламаттык сактоо системаларынын чектелген мүмкүнчүлүктөрүнөн улам бул жугуштуу ооруга реакция жасоо боюнча чаралар менен күрөш жүргүзгөн. Айрым учурларда жалпы саламаттыкты сактоо жаатында каатчылыкты өрчүткөн себептердин арасында бул системанын чектелген мүмкүнчүлүктөрү жалгыз болгон эмес. COVID-19 пандемиясын жайылтпоо максатында кыргыз өкмөтү тарабынан көрүлгөн чаралардын паракорчулук маселеси ого бетер начарлатып салганына мисалдардын бири болуп Кыргызстанды кароого болот. Борбордук Азиядагы мамлекеттин Коррупцияны кабылдоо индекси боюнча 2019-жылы Transparency International аттуу глобалдык байкоочу тарабынан 100 баллдык система боюнча 30 баллга баамдалып, дал ошондой көрсөткүчкө ээ болгон Джибути, Украина жана Азербайджан сымал мамлекеттердин катарына койгон. [1]   2005-жылдан тарта бийлиги үч жолу күч менен алмашкан Кыргызстанда саламаттыкты сактоо мекемелерин камтуу менен мамлекеттик мекемелердеги кеңири жайылган паракорчулук саясий туруксуздуктун негизги факторлорунун бири болуп келүүдө.[2] Болжол менен, COVID-19 пандемиянын маалында Кыргызстандын өкмөтү катуу сынга кабылганына себеп болуп эл өзүнүн чөнтөгүнөн чыгарган каражаттардын, ошондой эле Европа Биримдиги, Дүйнөлүк Банк, Ислам Өнүктүрүү Банкы, Инфратүзүмдүк инвестициялардын Азия Банкы, Немистердин Өнүктүрүү Банкы (KfW), Азия Өнүктүрүү Банкы, Эл аралык валюта фонду сыяктуу эл аралык уюмдардан берилген “гранттар менен кредиттердин” ачык-айкындыгы жана алардын үстүнөн көзөмөлдүн жоктугу болгон.[3] Ошол эле маалда, Amnesty International  аттуу дүйнөлүк кыймылы өлкөнүн бийлигин догдурларды (медиктерди) пандемиянын учурунда көптөгөн сааттар бою кошумча наркы төлөнбөстөн “абак” сымал режиминде кызмат көрсөтүүгө мажбурлаганы үчүн катуу сынга алган.[4]   Кандай болсо да, USAID уюму тарабынан каржыланган Эл аралык Республикалык институттун  жалпы улуттук сурамжылоосунда белгиленгендей, жараксыз саламаттык сактоо системасы мамлекеттеги негизги көйгөйлөрдүн бири гана болгон. Бул сурамжылоо 2020-жылдын 4-октябрда өтө турчу чуулуу парламенттик шайлоолордун алдында Кыргызстандын эң ири эки шаарында жана жети облус боюнча жүргүзүлгөн.[5] Бул сурамжылоого ылайык, Кыргызстандын бийлиги COVID-19 пандемиясына каршы көргөн чаралары, паракорчулук жана саламаттык сактоо системасы өлкөдөгү эң маанилүү маселелери болуп таанылган.[6] Кыргызстандын саламаттык сактоо тармагындагы финансылоо боюнча жыйырма жыл ичинде жүргүзулгөн реформалары тууралуу  Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюмунун жасаган отчетунда дагы жергиликтүү паракорчулук белгиленип, ошондой эле өлкөнүн президентинин администрациясы менен кошо мамлекеттик чиновниктердин арасында “кызыкчылыктардын кагылышуусунун” тенеденциялары 2019-жылы эле байкалганы көрсөтүлгөн.[7] Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюмунун кыргыз бийлигине берген сунуштамалары төмөнкүдөй болгон:   “Кээ бир мүчөлөрдүн арасында “кызыкчылыктардын кагылышуусун” алдын алууга мүмкүн болбогон учурларда, тиешелүү министрликтер кеңешменин/комитеттин отурумдарында бул кагылышууларды жарыялоо жана каттоо боюнча так аныкталган саясатты иштеп чыгып, кабыл алууга милдеттүү болушат. Ошондой эле, кызыкчылыктардын кагылышуусу орун алган кырдаалды жөнгө салуу үчүн ага жараша процедураалык эрежелерди иштеп чыгуусу абзел (мисалы, кээ бир талкулоолордон жана чечимдерди кабыл алуудан чететтүү боюнча эрежелери)."[8]   Эл аралык уюмдардын ырааттуу жүргүзүлгөн башкармалыгына карабастан, Кыргызстандын өкмөтү ачык-айкындыктын саясатын жүргүзө албай, 2020-жылы болгон COVID-19 пандемиясына ыкчам чараларды көрүү максатында 645 миллион АКШ долларды коротушкан. Коррупция менен уюшкан кылмыштуулукту баяндоо долбоорунун (OCCRP) платформасы “алган каражаттарын кайсыл жакка коротуп жатканы тууралуу деталдуу маалыматты бербеген” мамлекеттин очет берүү механизмин өзгөчө кылдаттык менен изилдеп чыккан.[9] OCCRP долбоорунун отчетунда Кыргызстандын бийлигинде “чыгымдарды көзөмөлгө алуу үчүн ресурстары жок болгон” деген маалымат чагылдырылган. Ошондой жол менен эле, айылдык медициналык клиникаларда жана бейтапканаларда учураган паракорчулук терең сиңип калган жазасыздык менен пара алуунун менталитетин көрсөтүп турат. Мындай учурлардын биринде, Баткен облусуна караштуу түштүк Лейлектеги райондук бейтапкананын кызматкерлери жана догдурлары жалпы облустук саламаттык сактоо жаатында COVID-19 пандемиясы күч алып жаткан маалда, бейтапканада өсүп жаткан коррупция менен күрөшүндө жардам сурап, өлкөнүн мурунку президентине жана башкы прокурорго кайрылышкан.[10] Нааразычылык акциясына чыккан медиктер бейтапканын директору “бейтапканадагы ишти бизнеске айландырып ийген. Ал кошумча жумуш орундарын ачып, фрилансерлерди жалдап жатат. Жумушка орногон ар бир киши бейтакананын улук медайымга 10 000 сомдон баштап 20 000 сомго чейин (120-230$) алып барып беришкен. Кээ бирлер параны директордун өзүнө алып барып беришкенин айтууда” деген даттануусун билдиришкен.   Ошондой эле жол аркылуу саламаттык сактоонун мурунку министри, Космосбек Чолпонбаев 2020-жылдын сентябрь айында кызматтык милдеттерин аткарууда ыйгарым укуктарынан кыянаттык менен пайдаланып, мамлекеттик бюджетине дээрлик 9 миллион сом өлчөмүндө зыян келтирген (106 000 АКШ доллар) ири коррупциялык схеманы тузгөнү үчүн камакка алынган.[11] Мындан мурунураак, Кыргызстандын Коопсуздук Кеңеши фармацевтикалык компаниялар менен сөз келишимине кирип, Милдеттүү медициналык камсыздандыруунун каражаттарын кайрадан бөлүштүрүү менен башка жака которууга байланыштуу Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунда 8 коррупциялык тобокелдер бар экенин билдирген.[12]   Дүйнөлүк Банктын Кыргызстандагы алгачкы медициналык санитардык жардамын жакшыртуу программасына берген баамдоосу көрсөткөндөй, Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фонду “261 медициналык мекеме менен келишим түзүп, бардык деңгээлде медициналык кызматтарын көрсөтүп, саламаттык сактоонун мамлекеттик ички финансылоонун 80%зын башкаруу менен” мамлекетте “медициналык кызматтарын жападан жалгыз  сатып алуучу” болуп турган."[13]   Сүрөт-3: Салматтык сактоо жаатындагы Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фонду менен Саламаттык сактоо Министрлигине дал келген мамлекеттик чыгымдардын көлөмү, 2017-жыл  

	Миң кыргыз сому	АКШ доллар (эквиваленти)	%
Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фонду	13,064,888	192,130,700	80
Саламаттыкты сактоо Министрлиги	3, 211, 742	47,231, 494	20
Экөө биригип:	16,276,629	239,362,194	100

Маалымат булагы: Integrated Fiduciary Reports (IFRs)   Булак: Алгачкы медициналык-санитардык жардамын жакшыртуу программасы, Дүйнөлүк Банк, 2017   Кыргыз ЖМКлары Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунда орун алган коррупциянын темасын бир нече жолу ортого чыгарып, натыйжада анын мыйзам-укуктук базасы бузулган.[14] Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фонду “Кыргыз Республикасынын жарандарын милдеттүү медициналык камсыздандырылуусу жөнүндө” мыйзамга жана Кыргыз Республикасынын Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фонду тууралуу Жобосуна ылайык “медициналык кызматтарын сатып алууга жана өлкөнүн саламаттык сактоо тармагынын каражаттарын бириктирүүгө жоопкерчилигин” жападан жалгыз моюнуна алган жана өлкөнүн Саламаттык сактоо жаатында бирдиктүү төлөмүн төккөн  мекеме болгон.[15] Оңдоп-түздөөчү жерлери көп болгон укуктук-ченемдик базасынан сырткары, Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фонду чыгымдар боюнча өзүнүн ички аудитин жүргүзүп, “товарлар менен кызматтардын жеткирилишине, бөлүштүрүүсүнө, сактоосуна, сатып алуусуна, ошондой эле саламаттык сактоо жаатындагы уюмдардын каржыланышына” толук жооптуу болот. Маңызы боюнча айтканда, Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондундагы коррупциялык тобокелдер алсыз көзөмөл менен так аныкталган эрежелердин жок болгондугуна байланыштуу болот. Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюмунун Европа боюнча аймактык Бюросунун иш отчетунда “Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фонду жана Медициналык аккредитация боюнча Комиссиясы  тарабынан берилген сырткы баа менен жасалган испекциясы борборлоштурулган көзөмөлдү аткарып, ошондой эле уюштуурунун өнүгүүсүнө, салыштырма талдоого, коомчулуктун эффективдүулүгүнүн жана отчеттуулугун жогорулатуусуна аз көлөмдө таасирин берип жатат” деп баяндалган”.[16] Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюмунун аймактык Бюросу кыргыз мамлекетинде “бөлүнгөн (фрагментацияланган), алсыз жана натыйжасыз” делген “мамлекеттик секторундагы саламаттык сактоо уюмдарына жасалган инспекциясы, аларга жүргүзүлгөн мониторинг менен башкаруусу” боюнча жогорудагыга окшош тынчсыздануусун тең бөлүшкөн.[17]   Бирок, 2020-жылдын январь айында  Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунун жогорку кызматындагылары пара алгандыгы боюнча иши, тагыраак айтканда өлкөнүн Бишкек борбор шаарында жогорку деңгээлдеги кызматкери 143 миң сомду (1686 АКШ доллар) опузалаганынан улам камакка алынышы коомдук таалкууларды кайрадан жанданткан.[18]   Биздин өлкө дуушар болуп жаткан маселелердин эң маанилүүсү кайсынысы? (Спонтандык жооптор; бир нече жооптор болушу мүмкүн) Булак: Кыргызстан тургундарынын коомдук пикирин сурамжылоо, Иран Ислам Ремпубликасы, 6-15 август, 2020-жыл   Кийин, кыргыз журналисттери “ПолитКлиника” иликтөө тобунун онлайн-басмаканасынан 2020-жылдын июль айынын башында COVID-19 пандемиясы башталганга чейин 2020-жылдын февраль айында салматтык сактоо органдардын катышуусу менен өткөн мамлекеттик сатып алуулар боюнча жасаган иликтөөсүн жарыялашкан. Иликтөөдө жеке коргоо каражаттарынын, беткаптардын жана бир катар башка позициялар боюнча баалары жогоруланган экенин аныкталган.[19] Мисалы, коргоочу костюмдардын базардагы баасы 2000 сом (23$)  болсо, Бишкек шаарында костюмдун бир даанасы 6000 сом (70$) баада сатып алынган. Ошондой эле кырдаал респиратордук беткаптарды сатып алууда байкалган, мисалы ошол эле беткаптар базардагы баасы 30-150 (0,3-1,7$) сомго барабар болсо, Бишкекте бир даанасын 300-400 (3,5-4,7$) сомго сатып алышкан. Коомдук нааразычылык сатып алуулалардагы коррупциялык схемаларды жүргүзгөнгө жооптуу болгон саламаттык сактоодогу кызматкерлерге карата тергөө иштерин баштоо боюнча Кыргызстандын мурунку президенти тарабынан чыгарылган жарлыгынын негизинде 10-июлда өлкөнүн Финансылык полициясы тарабынан бул кылмыш боюнча тергөөнүн башталышына алып келген.[20]   Бишкектеги шаардык ооруканада иштеген кызматкерлер жеке коргоо каражаттарынын жетишсиздигине даттанып эл алдында чатак чыккан соң өлкөнүн начар каржыланган ооруканалар менен клиникаларында жеке коргоо каражаттары жана медициналык беткаптар жетиштүү түрдө таркатылганы туралуу маселе талаштарды туудуруп, ачык бойдон калууда.[21]   COVID-19 пандемияга каршы көрүлгөн чараларга Азия Өнүктүрүү Банкы менен БУУӨПтун  берген баасы боюнча “2020-жылдын 29-июнуна карата Кыргыз Республикасынын 783 медициналык кызматкерлери COVID-19 илдетине кабылышкан (бул көрсөткүчү ошол күнгө чейин ооруну жуктуруп алагандардын жалпы санынан 15%ды түзгөн). Бул өтө чоң сан медициналык кызматкерлердин жеке коргоо каражаттары менен камсыздалуусун күмөнгө салып, жугуштуу ооруларды алдын алуу менен ага каршы күрөш жүргүзүү маселелери боюнча медициналык кызматкерлерге кошумча даярдык керектигин баса белгилеп көрсөтүүдө. Өкмөт алып жаткан жардамдын жарым бөлүгүн жеткиликтүү, бирок жогорку сапаттагы жеке коргоо каражаттардын чыгарылышына же өлкө ичинде5 аларды жетиштүү санда саткан дүкөндөрдү ачууга жумшоого керектелет.."[22]   Аны менен бирге, 2020-жылдын октябрь айында ортого чыккан саясий каатчылыктан кийин өкмөт алмашып, мамлекеттин бийлигиндеги кызматтардын милдеттерин убактылуу аткаруучулар тарабынан Саламаттык сактоо министрлиги жана жергиликтүү бийлик кылдаттык менен текшерилген.[23] Премьер-министрдин орун басары, Эльвира Сурабалдиева COVID-19 пандемиянын алгачкы кезинде өлкөгө ыкчам түрдө жөнөтүлгөн медициналык жана гуманитардык жардамы боюнча ачык-айкындыгы жок болгонун кескин түрдө сынга алган. Ошол эле убакта, медициналык беткаптар менен жеке коргоо каражаттардын жетишсиздиги кыргыз медициналык кызматкерлердин саны жеткис арыздарына алып келип, интернет талаасында бийликти катуу сынга алып, социалдык тармактарда коркунучту туудурган жугуштуу оору менен жүргүзгөн күрөшү жана болуп жаткан окуялардан көңүлдөрү калгандары менен бөлүшүп жатышкан.[24] Учурлардын биринде, бир жаш медициналык кызматкер Twitter платформасындагы аккаунтунда төмөнкүдөй сөздөрдү жазып чыккан: “ЖМКлар врачтардын жеке коргонуу каражаттары боюнча болгон тынчсыздануулары жөнүндө жазып жатышат. Чындыгында, бүгүн, менин кезметимде, таажы вирусунан сактап калаарына күмөндүү болгон жыртыкчасы бар беткапты мага беришти. Анан дагы врачтар таажы вирусу менен ооруп калганына таң калып жатканына кантесиң.”[25]   Бирок, кийин пикири менен ачык бөлүшкөн медициналык кызматкери интернетте жасаган билдирүүсү үчүн жумушунда тартип жазасын алып, акыры Twitter платформасындагы баракчасын өчүргөн. Анын кийинки билдирүүсү мурун чыгарган маалыматы жалган болгон үчүн кечирим сураган видеосу болуп, ал өлкөнүн телеберүүсүнө чыгарылып, көрсөтүлгөн. Адам укуктары боюнча эл аралык Өнөктөштүн аймактык байкоо жүргүзүү боюнча органы (IPHR) Кыргызстандын Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитети маалымат таркатуучуларды кармап, алар менен “профилактикалык сүйлөшүулөрду жүргүзүп, кылмыш куугунтукка кабылат деген коркутууга алып, “элдин алдында кечирим сурап, өкүнгөнүн билдирген соң” гана эркиндикке чыгарганы менен алек болуп отурганын тастыктаган корутундуну жазган. Жабыр тарткандардын көбү Кыргызстандын ар кайсы бөлүктөрүндө COVID-19 пандемиясынын жайылышы тууралуу жалган маалыматты таркатып жатышат деген айыпка кабылып, алардын арасында кээ бирлери медициналык кызматкерлер катары иштеп, ооруканалардагы же башка медициналык мекемелериндеги пандемияга байланыштуу көйгөйлөрдү (мисалы жеке коргоо каражаттардын жоктугу) чагылдырып жатышкан.”[26]   Мамлекеттик Өкмөттүн таажы вирусуна каршы көргөн чаралары канчалык деңгээлде канааттандыраарлык деп ойлойсуз?  Булак: Кыргызстан тургундарынын коомдук пикирин сурамжылоо, Иран Ислам Ремпубликасы, 6-15 август, 2020-жыл   Эл аралык изилдөө институту (IRI) жүргүзгөн сурамжылоосуна ылайык, COVID-19 пандемиясына каршы Кыргызстан бийлиги тарабынан көрүлгөн чаралары өлкөнүн көпчүлүгүн түзгөн кедей калкын канааттандырылбаган бойдон калтырып, калктын дээрлик 70% ы саламаттык сактоо жаатында орун алган каатчылыкты жөнгө салуу боюнча Кыргызстандын бийлигинин өкүлдөрү жасаган аракеттери менен нааразы болуп калган. COVID-19 пандемиясынан кийин болгон каатчылыктан улам коомдо пайда болгон чыңалуу учурда мурунку президент, Сооронбай Жээнбековдун кулатылган бийлигинин пайдасында болбой, натыйжада 4-октябрда өткөн чуулуу парламенттик шайлоолордон кийин эле өзү дагы кызматынан кетирилген. Кыргызстандагы акыркы саясий толкундоолор статус-квону алууга эмес, иш-жүзүнө ашырылчу максаттардын негизинде саламаттык сактоо жаатында реформалардын жүргүзулүшүнө болгон курч муктаждыгын көрсөтүүдө. Кыргызстандын жалпы саламаттык сактоо жаатындагы адистердин ою боюнча, өлкөнүн “оңбогон” саламаттык сактоо жаатындагы орун алган жергиликтүү паракорчулук жалгыз гана маселе эмес. Улуттук илимдер академиясынын кызматкери, доктор Рахман Тойчуев бул эссенин авторуна мамлекеттин орчундуу көйгөлөрү катары Саламаттык сактоо министрлигинде ишбилгилигине ээ болгон кызматкерлердин жоктугу жана салматтык сактоо системасынын мыйзам-укуктук базасынын начар абалда болгондугун белгилеп айтып кеткен.   COVID-19 пандемиясынын биринчи жана экинчи толкундар кезинде саламаттык сактоо жаатында ортого чыккан каатчылык өлкө ичинде медициналык кызматтар боюнча реформаларды жүргүзүү темасында коомдук талкулоорду жаңыдан козгогон. Паракорчулукка баткан жана алдыга өнүкпөгөн саламаттык сактоо системасынын таза, ачык-айкын жана натыйжалуу медициналык кызматтарды көрсөтүү системасына өтүү жолдору боюнча ар түрдүү ой-пикирлер бар. Убактылуу өкмөт мамлекеттик органдарга ири масштабдагы реформаларды жүргүзөөрү тууралуу билдирүү жасагандан кийин, Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондун Саламаттык сактоо министрилиги менен бириктирүүсүн жогорку кызматтагылар жана Кыргызстандын мыйзам чыгаруучулары колдоого алган сымал көрүнүүдө.[27] Тескерисинче, мындай ортодо жасалган кадамдар оң жыйынтыкка алып келеерине серепчилер күмөн санашып, мамлекет реформаларды терс кабыл алып жаткандыктан мындай өзгөрүүлөр терс натыйжаларга алып келет деген оюн чагылдырууда. Далилдөө медицинасы боюнча серепчи, Бермет Барыктабасова “ар бир кызматкер өлкөнүн жалпысынан өнүккөн деңгээлине жараша мүмкүн болушунча иштейт. Өкмөттүн, башка мамлекеттик органдардын иши кынтыксыз болбой турган маалда Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фонду менен Саламаттык сактоо министрилигинин кынтыксыз иштөөсүн күтүүгө мүмкүн болбойт” деген сөздөрүн айтып, басым жасаган. [28]   Азия Өнүктүрүү Банкы менен БУУӨПтун саясатты изилдөө боюнча акыркы документинде COVID-19 пандемиясына туруштук көрсөтүү максатында Кыргызстандын бийлигине төмөнкүчө сунуштама берилеген: “сапаттуу медициналык кызматтарын көрсөтүү үчүн финансылык төлөмдөрдү (мисалы, кошумча төлөөлөрдү) жана административдик жолтоолорду (мисалы, жашаган жерин тастыктоочу документтерин же кишинин юридикалык жактан тастыктоочу документин талап кылынуусун) жоюу же көлөмүн/талаптарды кыскартуу. ” Ошондой эле, саламаттык сактоо жаатынын ачык-айкындыгына өбөлгө түзүүчү “бул жаатты санариптештирүү менен мобилдик чечимдерге инвестицияларды тартуу” деген пикири сунушталган.[29] Глобалдуу өнүктүрүү топтору мамлекеттин өкмөтүнө “бар болгон бюджеттер менен ресурстарга болгон керектөөлөрдү негизги кызматтардын тизмесине салыштыруу жүргүзүлүшүнө басым жасоо менен салматтык сактоо жаатындагы маалыматтык системаларын бекемдөө; мамлекеттик менен жеке дарыканалардын жана дармектер менен жабдып туруучулардын ортосунда салыштырууну жүргүзүү, аймактардын ортосунда болгон айырмачылыктарды аныктоо (расмий катталбаган шаардын чет жакасындагы кыштактарын да эсепке алуу менен), запастар менен сатып алуулар боюнча башкармалыгын бекемдөө” деген кеңештерин берген.[30]   1991-жылы эгемендикке жеткенден бери Кыргызстан калкынын жакырчылыкта жашаган бөлүгүнүн жашоо деңгээлин көтөрүү үчүн көп нерсе жасабаганы чындыкка жатаары шексиз. Саламаттык сактоо жаатын кошо эске алуу менен өкмөттө тамырларын терең түптөгөн паракорчулук менен коррупциянын жоюлушу тууралуу бир нерсе деп айтуудан алысмын. Салматтык сактоо жаатында эмгектенген ата-мекендик серепчилердин арасында сатып алуулар системасында, так айтканда ПЦР-тесттерин сатып алууда, лабораторияларда, жеке коргонуу каражаттарды жана башка медициналык дармектерди сатып алуу учурунда коррупциялык тобокелдери жогору болгондугу кеңири белгилүү.[31] Сынчылар белгилегендей, сатып алуулардын үстүнөн болгон көзөмөлдүн жок болгондугу паракорчулук үчүн жол ачууда. Ошондуктан, саламаттык сактоо жаатын жакшыртууга багытталган максаттарга жетүүдө бул маселелерди чечүү жолдоруна Кыргызстандын Өкмөтү көбүрөөк артыкчылык бериши керек. Бирок, кыргыз мамлекетинин ичиндеги олуттуу түзүмдүк маселелер чечилбеген бойдон тургандыктан, өлкөнүн саламаттык сактоо жааты жакын арада көрүнүктүү реформаларга кабылааарынын ыктымалдуулугу төмөн.   Рыскелди Сатке – көп тилдүү Third Pole аттуу веб-платформасында Борбордук Азия боюнчча аймактык редактору. Twitter социалдык тармагында @RyskeldiSatke атындагы баракчасына катталсаңыз болот.   Сүрөт Бишкек шаарынын Мэриясынын расмий веб-сайтынан алынган.    [1] Кыргызстан боюнча коррупцияга каршы изилдөөлөрдүн  Transparency International Борбору, Transparency International, https://www.transparency.org/en/countries/kyrgyzstan [2] Кыргызстанда дагы бир төңкөрүшпү? Европа Парламенти, октябрь 2020, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2020/659300/EPRS_ATA(2020)659300_EN.pdf [3] Александра Ли, Кыргызстанга таажы вирусу менен күрөшүүгө бөлүнгөн каражаттарды коротууда ачык-айкындыктын жок болушу, OCCRP, июнь 2020, https://www.occrp.org/en/coronavirus/no-transparency-in-kyrgyzstans-coronavirus-spending; Ольга Русланова, Кыргызстан үчүн COVID-19 пандемиясынын баасы канчага туруп калат?, КАБАР, июнь 2020,  https://cabar.asia/en/how-much-will-covid-19-cost-for-kyrgyzstan [4] Кыргызстан: COVID-19 пандемиянын мезгилинде, медициналык кызматкерлер өздөрүнүн жандарын курмандыкка чалуу менен өздөрүнүн укуктарынын бузулушунан жабыр тартышкан, Amnesty International, сентябрь 2020, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2020/09/kyrgyzstan-medics-suffer-rights-violations-pay-high-personal-price-during-covid19-pandemic/ [5] Кыргызстанда жүргүзүлгөн сурамжылоосу шайлоочулардын парламенттик шайлоолордун алдындагы жогорку маанайын көрсөтүүдө, IRI, сентябрь 2020, https://www.iri.org/resource/kyrgyzstan-poll-suggests-high-voter-intent-ahead-parliamentary-elections [6] Ошол эле жакта. [7] Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюму – Европанын аймактык Бюросу, Кыргызстандагы саламаттык сактоонун каржылоо жана кызматтардын стратегиялык сатып алуу боюнча башкармалыгы, 2019, https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/412654/GHF_SPS_KGZ_-11-09-2019_WEB.pdf [8] Ошол эле жакта. [9] Александра Ли, Кыргызстанга таажы вирусу менен күрөшүүгө бөлүнгөн каражаттарды коротууда ачык-айкындыктын жок болушу, OCCRP, июнь 2020, https://www.occrp.org/en/coronavirus/no-transparency-in-kyrgyzstans-coronavirus-spending [10] Жазгуль Масалива, Лейлектеги медициналык кызматкерлер президентке коррупция боюнча арызданууда, 24kg, май 2020, https://24.kg/english/152640_Medical_workers_of_Leilek_complain_to_President_of_corruption/ [11] Аида Жумашова, Космосбек Чолпонбаев Бишкектеги 1-тергөө изоляторуна киргизилди, 24kg, сентябрь 2020, https://24.kg/english/165584_Kosmosbek_Cholponbaev_placed_in_pretrial_detention_center_1_in_Bishkek/ [12] Кыргыз Республикасынын Президенти, Коопсуздук Кеңеши тууралуу маалымат, http://www.president.kg/ru/apparat_prezidenta/sovety_pri_prezidente/informaciya_soveta_bezopasnosti [13] Дүйнөлүк Банк, Техникалык баа берүү: Кыргыз Республикасы - Алгачкы медициналык-санитардык жардамын жакшыртуу программасы (P167598), http://documents1.worldbank.org/curated/en/278311557237004060/pdf/Final-Technical-Assessment-Primary-Health-Care-Quality-Improvement-Program-P167598.pdf [14] Kaktus Медиа, Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондундагы  коррупциялык тобокелдин 8 түрү. Will eradicate, декабрь 2016, https://kaktus.media/doc/348575_8_korrypcionnyh_riskov_v_foms._bydyt_iskoreniat.html [15] Айнура Ибраимова, Бактыгуль Акказиева, Айбек Ибраимов, Элина Манжиева жана Бёрнд Рэчел, Кыргызстан: Саламаттык сактоо системасы боюнча обзор, Саламаттык сактоо системалары өткөөл мезгилде (Health Systems in Transition), 13-Том, No. 3 2011, Европалык обсерватория, https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0017/142613/e95045.pdf; “Кыргыз Республикасынын жарандардын милдеттүү медициналык камсыздандырылуусу жөнүндө” Кыргыз Республикасынын мыйзамы, Кыргыз Республикасынын Юстиция Министрилиги, октябрь 1999 No. 112, http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/275?cl=ru-ru; Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнө караштуу Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фонду тууралуу Жобосу, Кыргыз Республикасынын Юстиция Министрилиги, сентябрь 2018 No. 420, http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/93506 [16] Кырыгызстандагы медициналык жардамдын сапатына жасалган обзор, иш документи,  Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюму – Европанын аймактык Бюросу, сентябрь 2018, https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/383890/kgz-qoc-eng.pdf?ua=1 [17] Кыргызстан - Кыргызстандагы саламаттык сактоонун каржылоо жана кызматтардын стратегиялык сатып алуу боюнча башкармалык (2019), Дүйнөлүк саламаттык сактоо уюму – Европанын аймактык Бюросу, https://www.euro.who.int/en/countries/kyrgyzstan/publications/governance-of-health-financing-and-strategic-purchasing-of-services-in-kyrgyzstan-2019 [18] Татьяна Кудрявцева, Милдеттүү медициналык камсыздандыруу фондунун Бишкектеги филиалынын башчысы параны опузалаганы үчүн кармалды, 24.kg, январь 2020, https://24.kg/english/142116_Director_of_Bishkek_branch_of_CMIF_arrested_for_bribe_extortion/ [19] Таажы вирусунан акча табуу: жөнөкөй беткап 25 сом туруп, коргоочу костюму 6000 сом турат (Longrid), pk.kg, июль 2020, https://pk.kg/news/19017 [20] Кыргызстан: COVID-19 менен жүргүзүлгөн күрөш коррупциялык чатакка айлануусу ыктымал, Acca, июль 2020, https://acca.media/en/kyrgyzstan-fight-against-covid-19-could-degenerate-into-a-corruption-scandal/ [21] Гулиза Авазова, Жеке коргоо каражаттарына байланыштуу чатактан кийин Бишкектеги 1-ооруканадагы башкы догдуру кызматынан алынган,  Kaktus Медиа, август 2020, https://kaktus.media/doc/418313_glavvracha_bolnicy_1_v_bishkeke_yvolili_posle_skandala_s_sizami.html [22] Кыргыз Республикасындагы COVID-19 пандемиясы: Социалдык-экономикалык жана элдин алсыз калган абалынын тийгизген таасирине баа берүү менен Саясаттын ага каршы көргөн чаралары, Институционалдык документ, Азия Өнүктүрүү Банкы, август 2020, https://www.adb.org/documents/covid-19-kyrgyz-republic-socioeconomic-vulnerability-impact [23] Дина Маслова, Эльвира Сурабалдиева жергиликтүү чиновниктер менен Саламаттык сактоо министрлигинин гуманитардык жардамы боюнча жасаган билдирүүлөрү үчүн аларды сындады, Кaktus Медиа, декабрь 2020, https://kaktus.media/doc/427174_elvira_syrabaldieva_raskritikovala_minzdrav_i_mestnye_organy_za_otchety_po_gympomoshi.html [24] Робин-Форестьер Уолкер, “Догдур күнөөнү моюнуна алууга мажбурланганы” үчүн Кыргызстандын бийлиги коомчулуктун нааразычылыгына кабылбайт, Al Jazeera, апрель 2020, https://www.aljazeera.com/videos/2020/4/20/kyrgyzstan-govt-faces-backlash-over-doctors-forced-confession [25] Кыргызстандагы медициналык кызматкерлери эмгектенүүнүн начар шарттарына арыздануудан коркуп жатышат, Acca, апрель 2020, https://acca.media/en/in-kyrgyzstan-medical-staff-is-afraid-to-complain-about-poor-working-conditions/ [26] Кыргызстандагы COVID-19 пандемиясына каршы көрүлгөн чаралардын адам укуктарына тийгизген таасирине баа берүү, IPHR - Адам укуктары боюнча эл аралык Өнөктөштүн аймактык байкоо жүргүзүү боюнча органы, июль 2020, https://www.iphronline.org/wp-content/uploads/2020/07/Covid-19-KYZ-final.pdf [27] Кыргызстан мамлекеттик кызматкерлеринин санын 10%га кыскартуусун пландоодо, Кабар, ноябрь 2020, http://en.kabar.kg/news/kyrgyzstan-plans-to-cut-number-of-civil-servants-by-10/ [28] Мария Орлова, Оңдолууга умтулуу. Жети жолу өлчөп, бир гана жолу кесүү керек болгон маалда, 24.kg, ноябрь 2020, https://24.kg/obschestvo/173665_zud_reformirovaniya_kogda_nado_sem_raz_otmerit_/ [29] Кыргыз Республикасындагы COVID-19 пандемиясы: Социалдык-экономикалык таасири менен начарланган абалга баа берүү жана Саясаттын пандемияга каршы жасаган кадамдар, Азия Өнүктүрүү Банкы, Институционалдык документ, август 2020, https://www.adb.org/documents/covid-19-kyrgyz-republic-socioeconomic-vulnerability-impact [30] Азия Өнүктүрүү Банкы, Кыргыз Республикасындагы COVID-19 пандемиясы: Социалдык-экономикалык таасири менен начарланган абалга баа берүү жана Саясаттын пандемияга каршы жасаган кадамдар, август 2020, https://www.adb.org/documents/covid-19-kyrgyz-republic-socioeconomic-vulnerability-impact [31] Марат Уралиев, Бермет Барыктабасова гуманитардык жардамды бөлүштүрүү үчүн бирдиктүү реестрдин ыкчам түрдө иштелип чыгуу талабын койду, Kaktus Медиа, декабрь 2020, https://kaktus.media/doc/427677_bermet_baryktabasova_potrebovala_bystree_razrabotat_edinyy_reestr_raspredeleniia_gympomoshi.html [post_title] => COVID-19 пандемиясына көрүлгөн начар даярдыкка Кыргызстандагы саламаттык сактоо системасындагы паракорчулук айыпталууда [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => covid-19-%d0%bf%d0%b0%d0%bd%d0%b4%d0%b5%d0%bc%d0%b8%d1%8f%d1%81%d1%8b%d0%bd%d0%b0-%d0%ba%d3%a9%d1%80%d2%af%d0%bb%d0%b3%d3%a9%d0%bd-%d0%bd%d0%b0%d1%87%d0%b0%d1%80-%d0%b4%d0%b0%d1%8f%d1%80%d0%b4%d1%8b [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-09 13:46:27 [post_modified_gmt] => 2021-07-09 12:46:27 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5958 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [38] => WP_Post Object ( [ID] => 5947 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-06-30 00:05:28 [post_date_gmt] => 2021-06-29 23:05:28 [post_content] => Көөн айныгыча коррупция менен күрөштү жүргүзүү Кылымдын бир чейрегинен ашуун бир катар кыргыз саясатчылары алдап, Батыш мамлекеттердин колдоосун алууга күн мурунтан убада алуу максатында демократияны идеологиялык оюн катары колдонуп келе жатышат. Ошол эле убакта, коррупция менен клептократия өлкөнү башкарып жаткан элиталар демократияны камсыздоого убадаларын бергендей эле бир ылдамдыкта өсүп жаткан. Кыргызстан эгемендик алган маалдан тарта мамлекетти башкарууга келген президенттердин көбүнө коррупция боюнча айыбы тагылганына карабастан, он жылдар бою токтобой коррупция менен жүргузүлгөн күрөш эч кандай жыйынтыктарды алып келген эмес.   Кыргызстан бир нече эл аралык уюмдарга мүчө болуп киргенине жана бир катар макулдашууларын (2005-жылы БУУнун Коррупцияга каршы конвенциясы, Экономикалык кызматташуу жана өнүктүрүү боюнча уюмунун Стамбулдагы коррупцияга каршы иш-аракеттердин планы, 2007-жылкы Өндүрүүчү тармактардагы ачык-айкындык демилгеси, жана ошол эле 2017-жылы Ачык өкмөт өнөктөштүгүнө мүчө болуп кирген) ратификациялаганына карабастан, Кыргызстан дагы деле коррупцияланган мамлекеттердин тизмесинде эң жогорку саптарда жайгашып турат (Transparency International аттуу(“Трэнспэрэнси интернэшнал” – “эл-аралык ачык-айкын”) Коррупцияны кабылдоо Индекси уюму 2020-жылга ылайык Кыргызстанды 180 мамлекеттин ичинен 124-орунга жайгаштырган. 100 баллдык система боюнча баалаганда, Кыргызстан 31 баллга гана ээ боло алмак).[1] Эл аралык коом ар дайым эле кыргыз саясатчылар тарабынан демократияны орнотуу боюнча убадалар менен үмүттөндүрүлүп, коррупция менен күрөшүүгө кредиттерин мурунтан бери берип, учурда деле кредиттер менен камсыздоосун улантып, өздөрү туура деп эсептеген институционалдык кеңештерин сунуштоодо. Бирок, буга карабастан коррупция Кыргызстанда туруктуу бир “өзгөрбөс чоңдук” бойдон калууда.   ҮМҮТ-2020 деген элдик кыймылы коррупцияланган саясий элиталарга, клептократияга жана жердешчиликке каршы багытталып, 2019-жылдын жай мезгилинде Кыргызстанда колдонмо демократиянын кийинки өнүгүшү менен анын ачык-айкындыгын талап кылган. Элдик кыймыл  саясий аренаны бир катар видео-иликтөөлөр менен толтурган. Натыйжада, күчтүү “вирустук” эффектине кабылып, саясий репрессияларга карабастан элди ойготууга жарап, бул иш-аракеттердин туу чокусу УКМК кызматкерлеринин активисттерди аңдуусу, менин жолдошумдун Кыргызстан менен Казакстандын жашыруун полициясы тарабынан уюштурулган мыйзамсыз негизде камалышы болгон. Жыйынтыгында, Үмүт-2020 кыймылынын активдүүлүгүнөн өч алуу максатында жолдошум дээрлик бир жыл түрмөдө отуруп чыккан. Үмүт-2020 кыймылынын Матраимовдорго каршы жүргүзүлгөн кампаниясынын мисалында саясий процесстерге жүргүзулгөн талдоо талаштуу маселелерди белгилеген. Алар учурлардын көбүндө көңүлдүн сыртында калып, Кыргызстан соттогу адилеттүүлүктү калыбына келтирүү менен туруктуулугунда ийгиликтүү жыйынтыктарды көргүсү келсе, бул талаштуу маселелерди эске алуу керек.   Эркин Европа Радиосу/Эркиндик Радиосунун кыргыз кызматы (RFE/RL), Коррупция менен уюшкан кылмыштуулукту баяндоо долбоору (OCCRP) жана Kloop борбору 2019-жылдын май айында иликтөө макаласын жарыялашкан. Бул макалада 2019-жылдын май айында Кыргызстандан чыккан “кир” акчаларын чыгаруу үчүн түзулгөн мыйзамдуу финансалык системасына жеткиликтүүлүктү камсыздап берген жана бул “кир” акчаларды мыйзамдаштырууга өбөлгө түзгөн Кыргызстандагы эң ири масштабдагы коррупциялык схемалары ачыктап берилген (Тиркеме 1: “700 миллион АКШ доллар менен жүргөн адам”).   Үмүт-2020 бул биргеликте жүргүзулгөн иликтөөдө сунушталган маалыматка укуктук баа берүүсүн бийликтегилерден талап кылган. Бул иликтөөнүн алкагында жашыруун түрдө мыйзамсыз акча табуу жагынан бажы системасынан ашып түшкөн Матраимовго карата өзү жетектеген аткезчилик боюнча айыптоолор ачыкка чыккан. Бул тема боюнча өкмөттүн жана коомдун үн катуусуна же кандайдыр бир түшүндүрмө берүү талаптарына карабастан Кыргызстандын бийлиги Матраимов боюнча иликтөөгө коюлган талаптарга жооп кайтарбоону чечкен. Биийликке кайрылуунун мүмкүн болгон бардык мыйзамдуу жолдорун жана амалдарын колдонуп, эч кандай жыйынтыкка келе албагандан кийин Үмүт-2020 кыймылы Бишкекте  2019-жылы декабрда жана ноябрда болуп өткөн тынч нааразычылык акцияларына катышуу менен өз кампаниясын улантууну чечкен.   Акырында, Жээнбековдун бийлиги кулаган соң орун алган шор окуялардан кийин гана коррупция боюнча жүргүзүлгөн тергөө ишинин алкагында 2020-жылдын октябрь айында кыргыз бийлиги мурунку президент Жээнбековдун санаалашын, Матраимовду камаккка алышкан. Бирок, ошол эле күнү Матраимов өзүнүн кылмыш иштерин жасагандан улам мамлекетке келтирилген зыянды калыбына келтирүү убадасын бергендиктен боштондукка чыккан. Коомдун нааразычылыгы пайда болгондуктан Матраимовду камоо боюнча жасалган экинчи иш-аракети сот тарабынан эки айга камакка алынышы менен аяктаган.   Матраимов боюнча тергөө иши мамлекетти көп жылдар бою кучагына бөлөп келген Кыргызстандагы коррупцияга каршы жүргүзүлгөн күрөшү оңунан чыкпай калганын чагылдырууда. Бул көрүнүш сандык көрсөткүч боюнча акыркы жылдары Кыргызстандагы көмүскө экономиканын көлөмү орто эсеп менен алганда 23,6%дан 53,5%га чейин жеткен.^[2] SHADOW долбоорунун алкагында жүргүзүлгөн акыркы изилдөөгө ылайык, 2018-жылы Кыргызстандагы көмүскө экономиканын деңгээли ИДПнын 42 пайызын түзгөн.^[3]   Аткезчилик көмүскө экономиканын эң ири бөлүгү катары эсептелүүдө. Акыркы жылдары кытайлык ЖМКлардан алынган маалыматтарга ылайык, Кыргызстан жылына кытай экспортунан 5,5 миллиард доллар көлөмүндө пайда көрүүдө. Бирок, Кыргызстандын статистикасы боюнча Кытайдан келген импорттун расмий көлөмү 1,9 миллиард АКШ долларды түзгөн. Ортодо болгон 3,6 миллиард АКШ доллар түзгөн айырмачылыгы бул өтө эле чоң көлөм.^[4] Коңшу өлкө, Казакстан дагы Кыргызстандын бажыдагы статистикасы ишенимдүү эмес экендиги тууралуу билдирүү жасаган.^[5] Бардык өнүгүп келе жаткан мамлекеттердегидей эле, мындай кырдаал Кыргызстанда адилеттүү коомду курууга болгон мүмкүнчүлүктөрдүн төмөндөгөнү тууралуу жетиштүү түрдө кабар берүүдө.   Биз көрүп жаткан демократия чыныгыбы же “жасалмабы”? Элдин көбү үй-бүлөсүн багуу үчүн аларды таштап, Орусияга кеткен маалда, мамлекеттин каражаттарын уурдап, өздөрүнүн үй-бүлөлөрүнө жана жердештерине мыйзамсыз жол аркылуу байуу үчүн мүмкүнчүлүктөрүн түзүп берген Кыргызстанды башкарып жаткан элиталарды чет мамлекеттик жардамдын жана инвестициялардын милллиарддаган АКШ доллар каражаттары болуп көрбөгөндөй байыткан.   Демократия бир гана кыргыз саясий элиталар тарабынан “барымтага” алынып, арзан баада колдонулбастан, уурдоону улантуу менен демократиялык өнөктөштөрдөн финансалык жардамды алуу максатында мамлекетти иштетүү абдан эле ыңгайлуу абал экенин тез эле түшүнүшкөн, анткени калктын жарымы эле чет мамлекеттерде эмгек мигранттар катары иштеп, үй-бүлөлөрүнүн тамак-ашын камсыздоо үчүн акчаларын Кыргызстанга жөнөтүү менен алек болуп жүрүшкөн. Батыш мамлекеттердин алдында өздөрүн туура көз карашта көрсөтүп, “демократ” деп атоо гана керек болгон кезде, экономиканы көтөрүүгө, жумуш орундарын түзүүгө жана жарандардын жашоосу үчүн жагымдуу шарттарды түзүү зарылчылыгы жокко чыгып калгандай эле.   Эл аралык илимий коомчулуктун назарынан таң калыштуу түрдө сыртында калып калган саясий илимдеринин изилдөөчүсү, Алымбек Биялинов демократизациянын үстүртөн гана жүргүзүлгөн, б.а. кыргызча варианты тууралуу алдын ала айтып чыккан. Ал бул процессти башкаруунун учурда иштеп жаткан советтик системасын “боёоо” катары мүнөздөп, эркин рыноктун институттары сымал маңызы жок болгон демократиялык институттардын төмөнкү деңгээлде иштеткенин кошумча кылып белгилеген.^[6] Абдан көп учурларда демократияга өтүү процесси иштеп жаткан министрликтер менен ведомстволордун аталыштарынын тактачаларына жасалган өзгөрүүлөрү менен гана чектелип, бираз гана теришитирүүгө келгенде чыныгы базар экономикасына өтүүсүнө болгон тиешеси өтө аз экендиги ачык-айкын көрүнүүдө.   Жасалма демократизацияны жамынганы менен, Кыргызстан дагы деле борборлоштурулган башкаруунун жоюлуп бараткан советтик системасынын закым сыяктуу болгон институттары менен калган. Башкаруунун советтик системасында мамлекет экономика менен жарандардын жашоосун катуу көзөмөлгө алып, соттор менен укук коргоо органдарын өзүнүн колунда жазалоо органдарга айландырып, жарандардын укуктарын коргоонун ордуна алардын жашоолоруна ырахат менен балта чапкан учурлары норма катары эсептелген. Мамлекеттик башкаруунун аппараты менчикти басып алуу менен акчаны опузалоо максатында жеке ишканалардын ишмердүүлүгүнө кийлигишет. Жада калса, бүгүнкү күнгө чейин биздин мамлекеттик органдар жеке менчиктин укуктарынын кол тийбестигин таануудан баш тартып жатышат.   Жакын арада эле 2020-жылдын октябрдагы окуяларда саясий толкундоо орун алып, жыйынтыгында экс-президент Жээнбековдун бийлигинин кулашына алып келип, “Нью-Йорк Таймс” гезити жумшартылган түрдө “мурунку камактагы адам” деп сыпаттаган Садыр Жапаров шайланган президенттик кызматына көтөрүлгөн.^[7] Менин күйөөмдүн абакка киргизилгенден кийин кыргыз сот системасынын кандай экенин билип, бул өлкөдө ар бирөөбүз адам укуктарынын корголушун күтпөй, адилеттүү сотсуз камалып кетүүбүздүн тобокели жогору. Бул өзгөрүүлөрдүн бардыгына эмне түрткү берди? Көпчүлүк аны популист деп атоого шашкан элдин арасынан ким аны түрмөдөн чыгарып, такка алып келип отургузуп койду? Кыргыздардын арасында калп эле демократтар деп эсептелгендер өздөрү билбестен,  өздөрүнүн айыбын өздөрү ачып, натыйжада саясий таасирин колунан жоготуусуна өздөрү себеп болушу мүмкүнбү?   Демократия деген түшүнүк Кыргызстанда өз “жылтырагынан” айрылып, “шылдың келеке” деген сөз менен шайкеш келип, биздин жакырчылыкка баткан эл үчүн өзүнүн негизги мааниси менен маңызын жоготкон сөзгө айланып калган. Балдар үйүндө тарбияланып, өсүп келе жаткан балдардай эле, кыргыз өкмөтү бул дүйнөдө бир жетишкендиктерге жетүү үчүн эч кандай керектүү жөндөмдөргө үйрөнө алган эмес, себеби жөн гана башкаларга ишенүүгө көнүп калган. Эгерде мурун бир гана Москвадан кайыр сурап жүрсөк, эми болсо жардам үчүн болгон өлкөлөрдөн баардыгына кайрылып жүрөбүз. Биздин саясатчылардын өзүнүн жоопкерчиликтерин өз мойнуна алуу жагынан эч нерсе өзгөрбөгөн бойдон калган.   Эмне себептен “жасалма” демократия авторитаризмден дагы кооптуу болуп чыкты? Мындай “жасалма” демократия ири же сапаты жагынан жогорку деңгээлдеги демократияга жол бербестен, тескерисинче авторитаризмге шарт тузүп берген. Акырында,  демократиянын “жылтырагы” оңой жана тез алынышы менен керек болгондо башка нерсе менен “боёп” коюуга мүмкүн болгон. Эл аралык өнөктөштөрдүн койгон үмүттөрүнө карабастан, “жасалма” демократия бара бара чыныгы демократияга айланган эмес. Буну акыркы шайлоолордон элдин жасаган тандоосунан байкоого мүмкүн, себеби аны менен бирге мамлекет артка кетүүнү кубаныч менен тандап, кыргыз жеринде демократиянын “уруктарынын” өсүп-өркүндөөсүнө жолтоо болгонун талдоо жүргүзгөндө билинет.   Албетте, толук залимдерге караганда калп болсо да демократтар менен иш алып баруу алда канча жагымдууураак. Жада калса арасынан кээ бирлери англис тилин үйрөнүп, өздөрүнүн рахаты үчүн жагымдуу нерселерди айтууга да үйрөнушкөн. Булар көбүнчө мурунку мамлекеттик кызматкерлердин балдары экенин унутпоо керек (мага окшогон), анткени алар Советтер Союзу тарагандан кийин чет мамлекеттерде билим алуу менен  биринчилерден болуп пайда көрүшкөн. Чет мамлекеттерден мекенине кайтып келип, өздөрүнүн тааныш-билиштерин, досторун, тууган-уруктарын эл аралык уюмдарга орноштуруп, кайсыл жергиликтүү уюмдарга каржылоонун бөлүнүүсүн же бөлүнбөстүгүн чечүү менен эл аралык уюмдарда иштеген жергиликтүү кызматкерлердин өз алдынча “мафиясын” түзүшкөн. Дүйнөнүн өнүгүп келе жаткан мамлекеттерине демократиянын жаркыраган шам чырагын алып келе жатат деп төшүн каккан  Батыштагы штаб-квартиралардын башкармалыктары тарабынан эл аралык уюмдардын жогоруда айтылган мүчөлөрү белгисиз бир себептер боюнча эч качан сынга алынган эмес.   Тилекке каршы, англис тилин билүүсү адамды мыкты инсан, мыкты адис же мыкты демократ кылбайт. “Жасалма” демократия Конституция тарабынан камсыздалган укуктардын маанилүүлүгүн жокко чыгарып, калп эле өздөрүн “демократтар” деп эсептеген лидерлер демократиялык баалуулуктарын туура эмес колдонгондуктан чыныгы демкратиянынын кадырын кетирип, аны орнотууда толук кандуу каатчылыка алып келүүсү Кыргызстандын 2020-жылы октябрдагы болгон окуяларда чагылдырылган.   Кыргыз эли башынан биринчи жолу кечирген “демократиялык принциптери” жасалма жана иреетсиз болуп, бир гана элиталар менен алардын жакындарына пайдасын тийгизгенине байланыштуу, элдин көбү чындыкты болгону болгондой эле кабыл алууну кааламак. Буга мисал катары жогоруда айтылган эле учурду алып карасак болот, ал жерде көпчүлүк демократиялык принциптер көп аралашпаган жана башкаруунун көбүрөөк борборлоштурулган системасын тандашкан.   Жасалма демократиянын элге тийгизген таасири адамдын организминин сапаты начар болгон антибиотиктерге көрсөткөн реакциясы сымал болуп, көп колдонгон учурда организмдин аларга көнүп кетүүсүнө алып келип, аыйктыруу процессинен толугу менен баш тартууга туура келип калышы ыктымал. Бул абал өзгөчө кескин кырдаалдарда антибиотиктерге калыптанып калган кооптуу туруштук көпчүлүк убакта өлүмдү алдын алууга себепчи болуп, саясий иштердин “жасалма көбүгү” жарылганга чейин, б.а. жасалма демократия же сапатсыз демократия паракорчулук, жердешчилик менен тууганчылктын “инфекциясын” жаап жашырып келген.  Антибиотиктерге калыптанып  калган туруштук өлүмдөрдүн алдын ала билчү себептерден болгон кырдаал өзгөчө курч абалдарда кооптуу, б.а. саясий иштердин “жасалма көбүгү” жарылганга чейин “жасалма” демократия же демократиянын төмөнкү принциптери паракорчулук, жердешчилик менен тууганчылыктын “инфекциясын” жаап жашырып келген. Демек, саясий системанын үстүнө конгон демократиянын “сыйкырдуу тамчысы” ал системаны “сыйкырдуу арабага” айланта албасы эми тушүнүктүү болду.   Маңызы жок жана алсыз болгон институттары “жасалма” демократиянын жетекчилеринин колдоруна ишеним менен берилип, жана институттарда паракорчулук кенен өркүндөп жатса, анда иш-жүзүнө ашыруу максатында ошолордун эле колуна түшүүчү коррупцияга, клептократияга каршы багытталган деталдуу иштелип чыккан пландардын, программалардын жана стратегиялардын пайдасы кандай?   Жасалма демократиянын лидерлеринен колдоону көргөн трансулуттук кылмыштуу уюмдар мамлекеттик чек-араларда баңгизат жана аткезчилик менен соода жүргүзүү аркылуу өркүндөөсүн улантып келүүдө. Бул көрүнүш коррупцияга каршы жүргүзүлгөн күрөш “көргөзмө” мүнөзгө ээ болгондугун жана саясий себептер менен негизделгенин ачык айкын көрсөтүүдө.   Бүтүндөй дүйнө жүзүнүн көзүнүн алдында кичинекей жана кедей Кыргызстан дагы бир ирээт адилетсиздикке чакырык таштады. Бирок, кандай жыйынытыктын эсебинен жана кандай баада? Кыргызстандагы окуялар мамлекеттеги демократия калыбына келер же келбестигин, авторитардык бийликке өтөөр/өтпөстүгүн жана исламдаштыруу жолуна түшөр/түшпөстүгүн келе жаткан бир нече жылдын ичинде ырастайт. Жаңы бийликтин коррупцияга каршы жүргүзүүчү күрөшүнө болгон чечкиндүүлүгү өлкөдөгү чыныгы өзгөрүүлөрүнө алып келерин же келбеерин дагы аныктоо керек.   Ширин Айтматова Кыргызстандын парламентинин мурунку мүчөсү, жана “Үмүт-2020” аттуу коррупцияга каршы багытталган элдик кыймылынын жетекчиси. Айтматова RFE/RL, Kloop.kg, Bellingcat жана The Guardian уюмдары менен иштешкен изилдөөчү жана полемист болгон. Мыйзам чыгаруучу жана активист катары анын “иконоборческий” деп аталган саясий ишмердүүлүгү Кыргызстанды бир нече ирээт чочуткан. Айтматова Даун-Хаус мектебинде, кийин Брин-Мор колледжинде жана Сара Лоуренс атындагы жаңы мектеп менен колледжинде билим алган.  Учурда, ал Борбордук Азияда эң белгилүү жазуучунун кызы болуп чоңойгонун, заманбап кыргыз саясатында ал ойногон чечүүчү ролу жана Үмүт-2020 кыймылынын жетектөө тарыхында жаңы баракты ачып баштаганын чагылдырган китептин үстүнөн иштеп жатат.   Сүрөт Маттиас Бюлерге (Creative Commons лицензияларынын негизинде) таандык.   [1] Бириккен Улуттар Уюму: Баңгизат менен кылмыштуулук боюнча башкармалыгы, Кол коюу менен ратификациянын статусу, февраль 2020, https://www.unodc.org/unodc/en/corruption/ratification-status.html; Экономикалык кызматташуу жана өнүктүрүү боюнча уюму (OECD), CAN – Чыгыш Европа менен Борбордук Азия үчүн коррупцияга каршы тармагы, Стамбулдагы коррупцияга каршы иш-аракеттердин планы: Мониторингдин үчүнчү айлампасы – Кыргызстан – жүргүзүлүп жаткан иш боюнча жаңыланган маалымат, сентябрь 2017, https://www.oecd.org/corruption/acn/OECD-ACN-Kyrgyzstan-Progress-Update-September-2017-ENG.pdf; EITI, Кыргыз Республикасы, https://eiti.org/kyrgyz-republic; Ачык Өкмөт өнөктөштүгү, Кыргыз Республикасы – 2017-жылдан тарта мүчө болуп кирди – Иш-аракеттердин 1.планы,  https://www.opengovpartnership.org/members/kyrgyz-republic/; Транспарэнси Интернэшнал (Transparency International), Коррупцияга каршы багытталган Кыргызстан боюнча Transparency International уюмунун изилдөө борбору, https://www.transparency.org/en/countries/kyrgyzstan ^[2] Кыргыз Республикасынын Улуттук статистикалык комитети,  Кыргыз Республикасында көзөмөлгө алынбаган экономиканын динамикасы жана параметрлер, апрель 2019, http://www.stat.kg/ru/news/dinamika-i-parametry-nenablyudaemoj-ekonomiki-v-kyrgyzskoj-respublike/; Ивалло Изворски жана башкалар, Кыргыз Республикасы: Өлкөлөр боюнча экономикалык Меморандум, Дүйнөлүк банкты тобу 2020, http://documents1.worldbank.org/curated/en/679681585289928309/pdf/Main-Report.pdf ^[3] Эл аралык ишкерлик боюнча Кеңешменин мүчөлөрүнүн жаңылыктары (IBC Members’ News), Эл аралык SHADOW долбоорунун алкагында жүргүзүлгөн изилдөөнүн Бишкекте сунушталган жыйынтыктары, декабрь 2020, http://ibc.kg/en/news/members/4807_results_of_a_research_of_the_international_shadow_project_presented_in_bishkek ^[4] Ири Европанын архивдери (Greater Europe Archives), http://greater-europe.org/archives/7725 ^[5] Иван Зуенко, Евразиялык ажырым (разрыв): Экономикалык биримдиктен утушта жана утулушта болгондор, Москвадагы Корнеги Борбору, ноябрь 2016, https://carnegie.ru/commentary/?fa=65114 ^[6] Алымбек Биялиновдун Акипресстин пикири тууралуу ою, http://mnenie.akipress.org/find/?query=Алымбек%20биялинов&place=crosstop ^[7] Эндрю Хиггинс, Адамды уурдоого шектелген саясатчы Кыргызстандын өкмөтүн башкаруу кызматына шайланды, The New York Times, октябрь 2020, https://www.nytimes.com/2020/10/10/world/asia/kidnapper-kyrgyzstan-prime-minister.html [post_title] => Кыргызстандын жасалма демократиясында коррупциянын “өзгөрбөс чоңдук” болуп эсептелүүсү [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%ba%d1%8b%d1%80%d0%b3%d1%8b%d0%b7%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%d0%b4%d1%8b%d0%bd-%d0%b6%d0%b0%d1%81%d0%b0%d0%bb%d0%bc%d0%b0-%d0%b4%d0%b5%d0%bc%d0%be%d0%ba%d1%80%d0%b0%d1%82%d0%b8%d1%8f%d1%81%d1%8b%d0%bd [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-09 12:44:16 [post_modified_gmt] => 2021-07-09 11:44:16 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5947 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) [39] => WP_Post Object ( [ID] => 5960 [post_author] => 38 [post_date] => 2021-06-30 00:04:37 [post_date_gmt] => 2021-06-29 23:04:37 [post_content] => Жарандык коом секторун мактаган жана ошол эле учурда аны куугунтукка алган Кыргызстан сыяктуу башка мамлекетти табуу кыйын болор. Мындай мамлекетте бейөкмөт уюмдар дилетант-мамлекетинин ичиндеги боорукердик менен макулдашылгандык жок болгондугун жашыруу үчүн гана эң көп керек болот.   Кыргызстанда адам укуктары жаатында түзулүп калган кырдаал көптөгөн жылдардын ичинде начарлап, жарандык коом секторуна багытталган чет-мамлекеттик жардамы көптөгөн себептерден улам алсыроодо. Мындай себептерге төмөңкүлөр кирген: финансылык каатчылык, донор-мамлекеттерде улутчулдуктун өсүшү, демократиялык принциптердин бузулушу,дүйнө-жузү боюнча кезиккен өлүмдөргө алып келген чатактар жана учурдагы пандемия.   Кыргызстандын жарандык коому, өзгөчө укук коргоочулар өздөрүнүн мамлекетинин чыккынчылыгына кабылгандай сезип жатышат. Буга көптөгөн нерселер далил катары болуп бере алат, мисалы бейөкмөт уюмдарга каршы багытталган демилгелер, конкреттүү лидерлерди куугунтукка алуу, бирок булардын арасынан эң эле оор жана кесепеттүүсү 2010-жылы болгон Оштогу окуялар эсептелүүдө. Мамлекет тарабынан үзгүлтүксүз түрдө баса белгиленген жасалма түрдө пропагандаланган постколониалдык айырмачылыктарын, укук коргоо органдардын мыкаачылыгын жана жаңжалдан кийинки өкмөттүн ашыра “жеңиштүү” алып жүрүүсүн кечип өтүүгө баардыгын жасагандар үчүн бул каргашалуу окуялары эң катуу жараны козгойт.   Көзөмөлдүн “жүгүнөн” арылуу максатында өкмөт жана анын ишенимдүү кишилери бейөкмөт уюмдары менен жарандык активисттерди көп убактын ичинде куугунтукташкан. Азимжан Аскаровду кармап, ага айып тагуу менен мамлекет бир нече максатын орундата алган, алар: “мамлекеттин душманына” карата жүргүзүлгөн согушту “утуп алуусу”, жарандык коому “бешинчи колонна” катары таанылышы жана тарыхый далилдерге карабастан, этникалык өзбектер Кыргызстанда тамырын жайган жамаат эмес, “диаспора” катары эсептелүүсү.  Максаттардын орундалышы мыйзам үстөмдүгү менен тынчтыкты орнотуу үчүн күрөш жүргүзгөн бейөкмөт сектордун үстүнөн алган жеңиши болгон эле. Этникалык өзбек укук коргоочунун камакка алынышы боюнча пайда болгон элдин нааразычылыгынын фонунда өкмөттүн бейөкмөт уюмдардын көз карандысыздыгына болгон жек көрүүсү бейөкмөт уюмдардын USAID тарабынан көрсөтулчү жардам берүү программасында өзгөчө статуска ээ болуу укугуна терс таасирин тийгизген.[1] Ошентип, бул кырдаалды кийинки саясаттын жүрүшүн аныктоочу бир чекит катары кароого болот.   Чет мамлекеттерде жашаган кээ бир кыргыз илимпоздор мамлекеттик жогорку кызматтарда иштегендердин көзүнчө кыргыз өкмөтүнүн жүргүзгөн этникалык саясаты боюнча сын пикирлерин айтуудан өздөрүн өздөрү токтотууда.  “Чатэм-Хаустун эрежелери” (ачык-айкын ой-пикирлерди бөлүшүү максатында түзүлгөн эл аралык мамилелердин жаатындагы британиялык аналитикалык борбор. Бул борбордун эрежелери боюнча, делегаттар жана семинардын коноктору купуялуулуктун прицибин сактоого мажбур болуп, өздөрүнүн чыныгы ойлору менен бөлүшө алышат, которм.) сыяктуу коопсуз шарттары түзулсө дагы, илимпоздор жалпыга жарыяланган тыянактарга басым жасаган эмес. 2010-жылы орун алган этникалык коогалаң жана андан кийин болгон куугунтуктоолор, көрсөтүлгөн зомбулук менен этникалык өзбектердин активдеринин тоңдурулушу бул жаңжалда эч кандай  түйшүк тартпагандарга ыңгайсыздыкты келечекте жаратпагандай болуп сезилүүдө, ал эми ошол каргашалуу окуялардан аман калгандар бүгүнкү күнгө чейин коркуу сезими менен бирге жашап келе жатышат.   Бирок, өзүнүн жарандык коому менен жардамды көрсөтүүгө багытталган уюмдарды өнүктүрүү боюнча кыргыз өкмөтүнүн каралып чыккан саясаты эмоционалдуу, мамилесин дароо көрсөтө билген же көз карандысыздай болуп көрүнгөн эмес эле, анткени Орусия жетекчилигинин астында кеңейип жаткан Евразиялык экономикалык биримдиктин кызыкчылыктарын да канаатандырып жаткан.  2014-жылы кыргыз жарандык коому орусиялык ЖМКлар жана дипломаттар тарабынан сынга кабылгандан кийин, Кыргызстан өзүнүн укук коргоочуларына карата катаалыраак саясатын жүргүзө баштаган.  Кыргызстан АКШнын аскерий базаларын мамлекеттен чыгарып, Крымдын Орусия Федерациясынын курамына кошулганын колдоп, Орусиядан орчундуу көлөмдө финансылык жардамды алган.[2] Мамлекет тарабынан каржыланган Кыргызстандын ЖМКлары бир жыл бою Орусия менен Украинада болуп жаткан окуялары боюнча сын пикирин чагылдырганы үчүн жарандык лидерлерин уяткарышкан.   Кыргызстандын өкмөтү бейөкмөт уюмдардын лидерлеринин арасындагы активдүү сынчыларын басуу үчүн 2014-жылды ылайык жыл катары эсептегендей. Мындай абалга алып келген көптөгөн факторлор болгон, алардын арасынан төмөнкүлөр: Кыргызстандагы жарандык секторго АКШ көрсөткөн колдоонун тийгизген таасири, глобалдык террордук коркунучун алдын алуу максатында Бишкектеги АКШнын аскерий базасын жайгаштырылышы жана 2010-жылы орун алган этникалык коогалаңга мамлекеттин жасаган мамилесинин эл аралык коомчулук тарабынан катуу сынга алынышы. Кийин, президент Атамбаев дагы бир аскерий базаны түзүүгө Орусияга сунуштаган.[3]   БУУ укук коргоочуларды сүрөттөгөндөй, адам укуктарын алдыга илгериткен же ал укуктарды коргогон ар бир активист өзүн укук коргоочу деп атай аларын БУУ белгилей кеткен.[4] Amnesty укук коргоо кыймылы укук коргоочуларды “дүйнөдөгү эң эле кайраттуу адамдар” деп сыпаттаган.[5] Кыргызстанда адам укуктарынын корголушу жана эл аралык коомчулугу колдоо көрсөткөн жарандык секторунда болгон ар бир иш кесипке айланып калган. Жарандык коомдун финансылык көз карандысыздыгы мамлекеттик кызматкерлер менен болгон мамилелериндеги чыңалууну курчутуп, мамлекеттик ЖМКлар биринчилердин алган жогорку айлыктары тууралуу жалган маалыматтарды жойгондугу ого бетер мамилелерди начарланткан. Активдүү ишмердүүлүккө чындап аралашкан, жана ар бир жаранга керек болгон баалуулуктарды алдыга илгерилетүүгө жөндөмдүү болгон адамдар финанансылык жардамды алуу үчүн чет мамлекеттик өнөктөштөргө кайрыла алышат, жана аны алууга ишене алышат. Мындай кырдаал көптөгөн жылдар бою орун алып келет.   Учурлар Укук коргоочуларга карата бара бара душмандарга жасалгандай мамиле өсүп жаткандыгын чагылдырган факттар көп болуп, коомчулукка кеңири таанымал болгон маркум Азимжан Аскаровдун иши бул мамиленин эң  эле көрүнүктүү мисалы болуп берген. Жарандык коомдун белгилүү бир лидери “Азимжан Аскаров өтүп кеткенден кийин менде жанып турган үмүтүм үзүлүп, ага байланыштуу мен укук коргоо ишмердүүлүгүмдү калтыргам” деген билдирүүнү калтырган.[6] Кыргыз мамлекетинин өкүлү болуп, өзүнүн кызматкерлерине жоопкерчилигин моюнуна алган  Жазаларды аткаруу мамлекеттик кызматы (мындан ары “ЖАМК”) деген пенитенциардык мекемеси 2020-жылдын июль айында кайтыш болгон белгилүү укук коргоочу, жана көптөгөн сыйлыктарга ээ болгон Азимжан Аскаровдун өлүмүн алдын ала алган эмес.   Соттор Аскаровду түрмөдө кармоо үчүн бардык аракеттерин жумшап жаткан маалда, улгайган кишини толугу менен ооруп кала электе аны бошотууга дүйнө жүзүнөн келген өтүнүчтөргө карабастан,  ЖАМК Аскаровго керектелген медициналык жардамдын камсыздалышына тоскоолдукту жаратууну уланта берген. Кийин, Аскаровдун ден-соолугуна коркунуч туудуруп, айыккыс дартка чалдыккандан кийин гана ЖАМК өзүнүн ичиндеги ооруканасына жаткырган.[7] Аскаров ооруканага жаткырылгандан кийин,  ошол эле түнү жан берген. Анын өлүмүнө алып келген расмий себеби катары “пневмония” дарты белгиленген.[8] COVID-19 пандемиянын тополоңунда маркум Аскаровду кесипкөй медициналык жардамы жок калтырып коюп, адамкерчиликке каршы жасалган кылмыштуулукка болгон жоопкерчилик толугу менен кыргыз мамлекетинин моюнунда экени шексиз. Ал эми башка кылмыштарга соттук угуулардын, тергөө иштердин убагында жана Аскаровду бошотууга болгон чакырыктарды камтыган БУУнун Адам укуктары боюнча Комитетинин чыгарган чечиминен кийин анын ишинин кайрадан каралуусунда кыжырды кайнаткан адам укуктарынын бузулушун киргизүүгө болот.[9]   Эң көп куугунтукталган, чет мамлекетте таанымал болгон укук коргоочунун күтүлбөгөн жерден жана өз убагынан мурун кетүүсү менен ага жүргүзүлгөн экспертизанын акыркы корутундусу мамлекеттин Азимжан Аскаровго карата калыс мамиле жасагандыгын билдирген позициясына күмөндөрдү жаратууда. Аягында, башка камалгандарга тандалма түрдө өз мөөнөтүнөн мурун же убактылуу эркиндикке чыгаруу боюнча нормаларды колдонуу менен, Кыргызстан Аскаровду сак-саламатта жана тирүү кармоого максаты жок болгондугун белгилей кетүү керек.   2020-жылдын октябрь айындагы башаламандыкта пенитенциардык башкармалыгы коштоосу жок бошотулуусу жөнүндө буйрук чыгарып, анын негизинде оор кылмыштар боюнча жаза өтөп жаткан башка камакта отургандар менен кошо экс-президент менен премьер-министр абактан чыгарылган. Алар жүргүзгөн сот процесстердин калыстыгы боюнча күмөндөр дагы жок эмес. Саясий топтор тарабынан колдоого алынган айрым кишилердин пайдасына мындай ылдамдыкта чыгарылган чечимдер өкмөттүн эч бир тарапка жан тартпастыгы тууралуу жасалган билдирүүлөрүн ишенимден чыгарууда.   2010-жылдан тарта өткөн 10 жылдын ичинде укук коргоочулар бийлик жана саясий топтор үчүн катардан чыгып калган адамдар болуп калган. Бүтүн мамлекеттик системасы боюнча эч кандай күмөн калган эмес, себеби ар бир президент алмашкан сайын президенттин администрациясына чейин жарандык коомдун көз карандысыздыгын жоюуга умтулуп, айрым лидерлердин куугунтукталышы көп учурларда саясий себептер менен негизделген. Ошол эле убакта эл аралык ЖМКлары жарандык активисттердин куугунтукталышын жана аларга жасалган аггрессиялык аракеттерди жетиштүү түрдө чагылдырып жатса, бир катар иликтөөлөрдүн деталдары  көпчүлүк үчүн олуттуу даражада ачык-айкын эмес келип, жергиликтүү маалымат агенттиктери үстүртөн гана маалыматты чыгарууда.   Кыйноолорго каршы күрөштү жүргүзгөн активист Камиль Рузиевдин ишмердүулүгүнөн кыжырланган Ыссык-Көлдүн жериликтүү милициясы 2015-жылы аны коркутуу-үркүтүүгө алып, жыйынтыгында ал өзүнүн коомдук активдүүлүгүн басаңдаткан.[10] Андан кийин УКМК 2020-жылы Камиль Рузиевди камакка алуу менен ага каршы кылмыш ишин козгогон.[11] Ага колдоо көрсөтүү максатында коом нааразычылык акцияларына чыккандан кийин гана ал эркиндикке чыкса да, айыптардын бардыгы алынган эмес.   Улутчулдар менен укук коргоочулар 2010 жана 2011-жылдары Азимжан Аскаровдун атынан ишти жүргүзүп жаткан кезде адам укуктары боюнча адвокат, Нурбек Токтакуновду коркутушуп, ага кол салуу аракеттерин жасашкан. Чуулуу иштер боюнча иштөөсүн Токтакунов улантса да, өкмөткө жаккандагыдай кылып ЖМКларда калп эле “бет ачуулары” менен үзгүлтүксүз аңдууга байланыштуу болгон жалган жалааларды жабуу боюнча кампаниялардын курманы болгон.[12]   2017-жылы анын кызматын сынга алган үчүн президент Атамбаев адам укуктары боюнча белгилүү адвокатты, Чолпон Жакупованы сотко берген.[13] 2020-жылы октябрда бийлик алмашкан соң токтобой жүргүзулгөн байкоо тууралуу адвокат кабар берген.[14]   Адам укуктары боюнча башка таанымал журналист, Улугбек Бабакулов ошол убактагы президент Атамбаевдин кемсинтүү менен улутчулдардын тобу жасаган коркутуу-үркүтүүлөрдүн айынан УКМК аны кылмыш жасоо боюнча айыбын жарыялоонун астына бир нече күн калаганда, ал өлкөдөн качып чыгып кетүүгө аргасыз калган.[15] Кийинчирээк, Франция ага баш калкалоону сунуштаган.   Президент Атамбаевдин маалында Улуттар аралык мамилелер боюнча жүргүзулгөн саясат боюнча Кеңешмесинде ошол убакта президенттин жасаган каралоолорунан улам Азиза Абдирасулова менен Толекан Исмаилованын мүчөлүктөрү мөөнөтүнөн мурун аягына чыккан.[16] Буга кошумча, Абдирасулова УКМКнын кароосунун алдында болгондугун кийин билген.[17] Моралдык зыян келтирилгендиги үчүн эки жарандык лидерлери президент Атамбаевди сотко берүү аракеттери ийгиликсиз аяктаган.   Динара Ошурахунова, Бурул Макенбаева, бейөкмөт уюмдардын мурунку лидери Гульнара Журабаева жана Жогорку Соттун мурунку судьясы Клара Сооронкулова белгисиз кишилер тарабынан алардын аркасынан аңдыгандыгын, аларды сүрөткө жашыруун тарткандыгын жана сүйлөшүүлөрүн жаздыргандыгын билишкен.[18] Укук коргоо органдары бул иш боюнча бир да шектүүнү кармабастан же себептердин түшүндүрмөсүн бербестен расмий түрдө тергөө жүргүзүшкөн.   Орусия жетектеген мурун Бажы биримдигине, кийин Евразиялык экономикалык биримдикке Кыргызстан интеграциясын баштаган мезгилде УКМК бүтүндөй укук коргоо уюмдарын куугунтукка алган. 2015-жылы уюмдун юристтеринин үйлөрүн тинтүү менен Оштогу “Бир Дүйнө” жана Адам укуктарын коргоо Борборунун офистерине кол салышкан.[19]   Авторду кошо эске алуу менен алдыңкы укук коргоочулар Укук коргоочулардын Кеңешмесин башында 2008-жылы Кыргызстандын акыйкатчысынын маалында түзүшүп, мыйзам үстөмдүгү  менен адам укуктары тууралуу элдин кабардар болуусун жогорулатуу багытында иштеген бейрасмий платформа катары кызмат көрсөтүүнү көздөшкөн. Ошондой эле, расмий институттар өздөрүнүн иштерин аткара албай калганда, мамлекет менен коомчулукка системалык деңгээлде пайда болгон маселелер боюнча эскертүү берүү үчүн дагы иштерин башташкан. Жаңжалдарды чечүү үчүн колдонулуучу механизм катары платформа өзүнүн ресурстарын жана коомдук ишмерлер менен болгон байланыштарын колдонгон.   Бул Кеңешменин көрүнүктүү жетишкендиктеринин бири укук коргоочулар толугу менен акталуусун талап кылгандарына карабастан, 2008-жылы Ноокатта орун алган башаламандыктарга катышкандардын мунапысы болгон.[20] Дээрлик бардык айыпталуучулар этникалык өзбектер болуп, кыйноолорго жана процессуалдык бузууларга толгон процесс учурундагы көрсөтүлгөн экстремизм үчүн соттолушкан. Ошол убакта жаңжалдарды жөнгө салуунун дагы бир куралын колдонууга мүмкүн болгон. Дал ушундай жол аркылуу келечектеги президенттердин маалында кеңештердин негизи түптөлгөн.   2014-жылы Крымдын аннексиясы Кыргызстан менен Орусиянын ортосундагы мамилелердин өзгөчөлүктөрүн ачык көрсөткөн. Укук коргоочулардын Кеңеши Орусиянын Украинага карата жасаган кастык мамилесин катуу сынга алып, Кыргызстандын Өкмөтүн Кремльдин тарабына өткөндүгүн айыптаган. Албетте, Орусия менен Кыргызстандын өкмөттөрүнө колдоо көрсөтүп келген ЖМКлар бул көз карандысыз адамдардын тобун жетиштүү түрдө жамандашкан.[21] Укук коргоочулардын Кеңеши ошол эле жылы ишмердүүлүгүн токтоткон.   Жаңжалдарды жөнгө салуу механизминин ролун ойногон Кеңештин жоюлушу мамлекет тарабынан жасалган басымдын күчөлүшүн белгилеп, радикалдык жана жашыруун ишмердүүлүгү үчүн оңтойлуу шарттарын түзүү менен мындай ресурсту коркунучтун алдында калтырууда.   Орусия тарабынан жетектелген жана бир катар мурунку советтик республикаларды камтыган Жамааттык коопсуздук жөнүндө келишим уюму өлкөдөгү көптөгөн бейөкмөт уюмдарды анын көз карандысыздыгына коркунуч келтирүүсүнүн четин чыгаруу менен Кыргызстандын өкмөтүн сындаган.[22] Кошумча отчеттуулук же чет мамлекеттик агенттер  жөнүндөгү мыйзам долбоорунун жардамы менен бейөкмөт уюмдардын ишмердүүлүгүнө каттуураак көзөмөлдүн киргизилиши боюнча демилге иш-жүзүнө ашарына 2016-жылы бираз гана калган, бирок батыш донорлор менен жарандык коомдун жасаган басымынан улам четке кагылган. Кызуу талаш-тартышуулардын кезинде түзүлгөн “уулуу” кырдаал укук коргоочуларга карата кастык мамиледеги абалдын түзүлушүнө өбөлгө болгон.[23]   Белгиленип же белгиленбей кеткен жарандык лидерлердин, укук коргоочулардын жана активисттердин көпчүлүгү аларга карата укук коргоо органдар же алардын ишенген кишилеринин тарабынан жасалган мындан да алда канча кооптуу куугунтуктары тууралуу маалымат менен кеңири эл менен бөлүшүүдөн баш тартышмак. Мындай куугунтуктун аракеттерине кокустан жаракат келтирүүгө жада калса өлтүрүүгө да жасалган көптөгөн далалаттар, алардын ишмердүүлүгүнө байланыштуу болгон жана болбогон иш-аракеттер үчүн камакка алынышы кирет. Ишмердүүлүктөрүнө байланыштуу болбогон кылыктары мас абалда унааны айдоо же коомчулуктун нааразычылыгын козгоочу көзөмөлдөнүүчү баңгизаттын колдонулушун айтууга мүмкүн болгон.   Мамлекеттик органдар тарабынан жасалган куугунтуктоолордон өздөрүн коргоп калуу жана ишмердүүлүктөрүн элдин алдында ачык-айкын жүргүзүү максатында гана кээ бир жарандык лидерлер улуттук сыйлыктарын алып жаткандары түшүнүктүүдөй эле.[24] Мамлекеттик бийлик укук коргоочуларга сый мамиле жасоодон баш тартып жатканда, чет элдик демократиялык институттар менен эл аралык уюмдары укук коргоочунун иши канчалык деңгээлде кооптуу экени тууралуу элдин кабарын жогорулатуу үчүн жанданышат.[25]   Активизмдин COVID-19 пандемиясына каршы жооп катары эсептелүүсү Коррупциясы жоюлбаган башка чет мамлекеттерде байкалгандай эле, Кыргызстан COVID-19 пандемиясына каршы чаралардын көрүлүшүнүн муктаждыгына дуушар болгон. Жеке адамдар жана ишкерлер тарабынан колдоо көрүп, жарандык сектордон жардамга келген ыктыярчылардын массалык активдүүлүгү өкмөттүн таажы вирусунун дүрт этип жайылып кетишине каршы жасаган кесипкөй эмес жана алсыраган реакциясын жумшартууда өлкөгө кыйла жардам беришкен. Коррупциялык чиновниктерге байланган саясий активисттер партиялык каражаттарга ээ болуп турса да, анчалык пайдасын көрсөтө алышкан эмес.   Активизм өзү менен өзү коомдо болгон боштукту толтурат, бирок ошол эле убакта бир эле жарандык секторду эмес, кээде мамлекеттин дагы ишин аткарып койчу кызматтарды сунуштай билген жарандык коомду түзүүгө жөндөмдүү болушу керек. Кыргызстанда мындай активизм мамлекеттик мекемелерге жетишпеген билимдерге ээ боло алган. Борбордук Азиянын Америка университетинин  Борбордук Азия боюнча алдыңкы болуп эсептелиниши кокустан эмес, анткени анын көптөгөн бүтүрүүчүлөрү эл аралык деңгээлдеги абройго жетип, коомго өз пайдасын алып келүүдө.   Президент Атамбаев убагындагы УКМК Facebook социалдык тармагында өзүнүн сынчыларын аңдып таап, андан кийин президенттикке келген Жээнбековдун маалында сынчылардын ишин кеңейткен.[26] ИИМ менен биргеликте, өкмөттүн COVID-19 пандемиясына каршы көрүлгөн начар чаралары боюнча макул болбогондугун социалдык тармактарда билдиришип, сынчылар жашаган үйлөрүнө чейин барышып, айткан сөздөрүнөн баш тартуусуна коюлган талаптары кээ бир учурларда сынчылардын камакка алынышына чейин алып келген.[27] Пандемия менен күрөшүүгө багытталагн ири көлөмдөгү эл аралык финансылык жардамы максаттуу эмес сарпталып жаткандыгы тууралуу болгон коомдун божомолдору натыйжада саясий өзгөрүүлөр боюнча чечилбеген доолорду мындан да катуу курчутуп, учурлардын көбүндө мындай доолор эч качан пайданы алып келген эмес.[28]   Мындай кырдаал активисттерден, ыктыярчылардан жана жаш саясатчылардан турган “Реформа” аттуу алгачкы саясий партиясын жараткан массалык онлайн-активдүүлүгүн козгогон факторго айланып калышы мүмкүн болгон.[29] Бул партиядагы кээ бир ыктыярчылар саясий аренадагы негизги партиялардын катарына кошулуп кетишкен.   Кыргызстандагы төңкөрүштөр учурлардын көбүндө соңуна чыкпай калып, бийликти күч менен алмаштыруунун негизги куралына айланып, бир саясий топтун башка топтордун үстүнөн болгон саясий үстөмдүгүнө өбөлгө түзүп, президенттиктин “демөөрчүсү” катары колдонулуп, көптөгөн бейкүнөө жарандардын өлүмдөрүнө себепкер болгон.   Жарандык активисттерден айырмаланып, саясатчылар өздөрүнүн шайлоочуларынын, саясий топтордун жана каржы өнөктөштөрүнүн колдоосунан пайда көрүшкөн. Мүмкүн, ошол себептен улам саясатчылар өздөрүнүн иштерин токтотуп калганда, мыйзамсыз бир нече айыптарга шектелип, түрмөгө отуруу тобокелине барышат, анткени аны менен бийлик алмашкан соң,  мөөнөтүнөн мурун эркиндикке чыгуусуна байланыштуу саясий упайларды топтоого умтулушкан.   Дал Бишкектеги активисттер парламенттик шайлоолордо орун алган массалык бузууларга каршы чыгышып, жыйынтыгында укук коргоо органдары менен болгон тирешине алып келген. Бирок, тажрыйбалуу саясатчылар аймактардагы колдоосу менен ошол маалдан пайдаланышып, саясий айыптар боюнча камалгандарды эркиндикке чыгарышып, Убактылуу Өкмөттү түзүүгө жана Баш мыйзамдын жаңы долбоорун иштеп чыгуусуна киришкен. Кийин, 2021-жылдын январда өткөн президенттик шайлоолордо жеңишке жеткен соң Садыр Жапаров 2020-жылкы төңкөрүштү түрмөдө отуруп, пландап жатканынын “ачыкка чыгарды”.[30]   Кыргызстандагы укук коргоочулардын ишмердүүлүгүнүн келечеги үчүн көптөгөн татаал маселелер бар, мисалы: эл аралык институттар менен чет өлкөлүк донорлор тарабынан үзгүлтүксуз финансылык жана моралдык колдоонун көрсөтүлөөрү же көрсөтүлбөсү; укук коргоо ишмердүүлүгү үчүн укуктук аймагы жетиштүү болобу же болбойбу; мамлекет укук коргоочуларга басым жасоодон баш тартабы же тартпайбы; адамдын эркиндигин жана негизги укуктарын чектөөгө умтулгандарга карата өсүп жаткан жазасыздыкка жол берилбестигинин камсыздалынышы.   Алдыңкы демократиялык мамлекеттердин адам укуктарын бузгандарга карата санкцияларды киргизүү сыяктуу эски дипломатиялык ыкмасы (мисалы, Судандын мурунку президенти, Аль-Баширге карата киргизилиши) Орусияны колдоп жаткан Кыргызстандагы тартип бузгандарга натыйжасыз болуу ыктымалдуулугу жогору. Же, болбосо Азимжан Аскаровдун учурундай эле Кыргызстандагы адам укуктарын бузгандарга санкциялардын колдонулушу ыраатсыз жана туруксуз натыйжага алып келмек. Анда укук коргоочуну кыйноого алган жергиликтүү милицонерден баштап Аскаровдун ишин көзөмөлдөгөн Башкы прокурорго чейин бул окуяга тиешелүү болгон кылмышкерлердин аттары сонун эле белгилүү болчу.[31]   Туруктуу максаттарга жетүүнү көздөгөн кайсыл бир ишмердүүлүк болбосун, баардыгына ишенимдүү жана үзгүлтүксүз финансылык колдоо керектелет. Кыргызстанды таажы вирустун пандемиясы каптап кеткенде адамдын эркиндигин жана укуктарынын сакталышына өбөлгө түзүу үчүн жеке сектор жергиликтүү же улуттук деңгээлдеги укук коргоо ишмердүүлүктү каржылай баштап чыгаар, ким билет? Ал эми кээ бир юристтер болсо адам укуктарын коргоо жаатында колдон чыгарып жиберген мүмкүнчүлүктөрүн кайтаруунун үстүнөн ишке киришип, мындай мүмкүнчүлүктөргө айрым иштер боюнча кызыкчылыктарга өкүлчүлүктү камсыздоо менен соттук териштирүүлөрдү стратегиялык деңгээлде жүргүзүү кирген.   Бишкекте жайгаштырылган чет өлкөлүк жана эл аралык миссиялар донорлордун өкүлдөрү болсо да, алардын Кыргызстандын бийлигине тийгизген таасири төмөн болуп, көбүнчө биргеликте жүргүзүлгөн долбоолордун күтүлүп жаткан жана көбүнчө техникалык мүнөзгө ээ болгон жыйынтыктарына байланыштуу эле. Кыргызстандагы реформаларды каржылап жаткан штаб-квартираларда же өкмөттөрдө отурган чечим кабыл алуучулар өздөрүнүн өкмөттөрүнөн жогорураак деңгээлдеги жыйынтыктарды талап кылуулары керек. Демократиялык өнүктүрүүгө багытталган жардам Кыргызстандагы жарандык сектордун канааттандырылгандыгынан көз каранды болушу зарыл.   Калыптанып калган демократиялар мыйзам үстөмдүгүнүн маселелери боюнча болгон тынчсызданууларын билдиргендиги менен гана чектелбестен, алардын адам укуктары менен эркиндигине сый мамиленин сакталышына болгон пикирлери керектүү адамдарга жетээрине толук ишенимде болушу шарт. Дал ушундай жол аркылуу кыргыз элинин казынасына салык төгүүчүлөрдүн төлөгөн акчаларынын баркы жогорулап, Кыргызстан өзүнүн эле укук коргоочуларын куугунтукка алуусун токтото алат.   Жазуучу жана адам укуктары боюнча консультант, Эрнест Жанаев Улуу Британияда 2014-жылдан баштап иштейт. Кыйноолорго каршы Конвенцияга караштуу БУУнун Факультативдик протоколун (Optional Protocol) Кыргызстандын өкмөтү кабыл алганында маанилүү ролду ойноп, акыркы жолу шайлоо боюнча мыйзамдарга финансылык жагында ачык-айкындыкты жогорулатуу жөнүндө мыйзамдын кабыл алынышына түрткү берген. Мындан тышкары, ал Борбордук Азиядагы окуяларды чагылдырган көз карандысыз ферганалык гезити үчүн англис тилинде жазылган жаңылыктарына редакция жасап берген. Учурда эл аралык уюмдарда жана аналитикалык борборлордо консультант болуп эмегектенген Эрнест пост-советтик өлкөлөрдөгү адам укуктары боюнча маселелерге изилдөө жүргүзүп, сөз эркиндиги, социалдык жана саясий өнүгүү боюнча адистешкен. Ошондой эле, ал Сент-Эндрюс атындагы университетинде магистранты.   Сүрөт Борбордук Азия менен Европадагы “БУУ-Аялдар” аттуу БУУнун түзүмүнө (CC лицензияларынын негизинде) таандык.   [1] Ольга Дзюбенко,  Баш ийбеген Кыргызстан четке кагылган келишими АКШнын жардам берүү боюнча агенттигине терс таасирин тийгизеери тууралуу билдирүү жасады, Рейтерс (Reuters), июль 2015, https://www.reuters.com/article/us-usa-kyrgyzstan-idUSKCN0PW0QA20150722 [2] RFE/RL, Кыргызстан Крымда болуп өткөң референдумду “мыйзамдуу” өттү деп эсептөөдө, март 2014, https://www.rferl.org/a/kyrgyzstan-recognition-crimea-referendum-ukraine-russia/25304439.html; Стефани Отт, Орусия Кыргызстандын үстүнөн болгон көзөмөлдү күчөтүүдө, The Guardian, сентябрь 2014, https://www.theguardian.com/world/2014/sep/18/russia-tightens-control-over-kyrgyzstan [3] Брюс Панниер, Кыргызстандын президенти дагы бир орусиялык базанын түзүлүшүнүн каалагандай, RFE/RL, июнь 2017, https://www.rferl.org/a/kyrgyzstan-new-russian-base-atambaev-putin-afghanistan/28583538.html [4] Адам укуктары боюнча БУУнун Жогорку комиссарынын Башкармалыгы(OHCHR), Укук коргоочу деген ким?, https://www.ohchr.org/en/issues/srhrdefenders/pages/defender.aspx [5] Amnesty International Улуу Британия, Адам укуктарын коргоочулары дүйнөдөгү эң кайраттуу кишилер, январь 2018, https://www.amnesty.org.uk/human-rights-defenders-what-are-hrds [6] Абдумомун Мамраимов, Facebook, декабрь 2020, https://www.facebook.com/abdumomun.mamaraimov/posts/10208073977203607 [7] Адам укуктары боюнча БУУнун Жогорку комиссарынын Башкармалыгы(OHCHR), БУУнун серепчисинин пикирине караганда, Кыргызстан адам укуктарынын жаатында моюнан алган милдеттенмелерин аткарып, укук коргоочу, Азимжан Аскаровду бошотуусу керек, май 2020, https://www.ohchr.org/en/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=25872&LangID=E [8] Адам укуктары боюнча БУУнун Жогорку комиссарынын Башкармалыгы (OHCHR), Кыргызстан: БУУнун серепчисинин пикирине караганда, укук коргоочу Азимжан Аскаровдун өлүмү өлкөнүн аброюндагы так болуп калган, июль 2020, https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=26138 [9] CCPR/C/116/D/2231/2012, БУУнун Адам укуктары боюнча Комитети, май 2016, https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CCPR/C/116/D/2231/2012&Lang=en [10] Александра Ли, Укук коргоо жаатында жүргүзгөн ишмердүүлүгүнүн айынан куугунтукка жана коркутуу-үркүтүүлөргө кабылганы жөнүндө активист билдирүү жасады, ['Activist states about persecution and threats for human rights activity'], «Борбордук Азиянын Эркиндик үнү» порталы, февраль 2015, http://vof.kg/?p=18578 [11] Айзирек Иманалиева, Кыргызстан: Жаңы камалуулар жарандык коомдун кысымга алынышын көрсөтүүдө, Eurasianet, июнь 2020, https://eurasianet.org/kyrgyzstan-fresh-arrest-shows-how-screws-are-tightening-on-civil  society?fbclid=IwAR1wQg92Ojqch4pDSqWguQv_LKlJ9SkqdNfdYQv-66O0gZzlU8O3U5KAerY [12] RFE/RL, Кыргызстандын мурунку премьер-министрдин адвокаты жалган жалааларды жабуу боюнча кампаниялардын курманы болгондугун айтып чыгууда, февраль 2019, https://www.rferl.org/a/former-kyrgyz-pm-s-defense-lawyer-says-targeted-by-smear-campaign/29785685.html [13] Эльдияр Арыкбаев, Эмоциялар, мазактоолор, шылдың келекеси жана какшыктар: Чолпон Жакупованы эмне үчүн соттоп жатышат? Kloop, май 2017, https://kloop.kg/blog/2017/05/02/oskorbleniyaemotsiiironiyaisarkazmzachtosudyatpravozashhitnitsucholpondzhakupovu/ [14] Чолпон Джакупова, Фэйсбуктагы пост, Facebook, октябрь 2020, https://www.facebook.com/cholpon.djakupova/posts/3370862356329938 [15] Эркин Европа/Эркиндик радиолорунун Кыргыз кызматы, Кыргыз журналистине Францияда баш калка берилди, Эркин Европа/Эркиндик радиолору, февраль 2019, https://www.rferl.org/a/kyrgyz-journalist-who-denies-hate-incitement-charge-says-given-political-asylum-in-france/29791479.html [16] Абдумомун Мамараимов, Азиза Абдирасулова: "Кыргызстандын Парламенти мамлекетке чыккынчылык жасады”['Aziza Abdirasulova: Kyrgyzstan parliament committed crime against state'], Фергана агенттиги, февраль 2019, https://fergana.news/articles/105294/ [17] Алина Пак, Укук коргоочу Азиза Абдирасулова ага карата аңдуу жүргүзүлгөндүгү тууралуу билдирүү жасады, Kloop, декабрь 2016, http://kloop.kg/blog/2016/12/08/pravozashhitnitsaazizaabdirasulovazayavilachtozanejsledyat/ [18] Фергана агенттиги, Кыргыз айым-укук коргоочулары телефондору үчүнчү тараптан угууга алынгандыгы тууралуу арызданышты, сентябрь  2018, http://www.fergananews.com/news/32607 [19] Джастин Бёрк, Кыргызстан: Кылмыш куугунтугу укук коргоочуларды “күжүрмөн даярдыктын” абалына келтирди, Eurasianet, ноябрь 2014, http://www.eurasianet.org/node/70846; Крис Риклтон, Активисттердин билдирүүлөрүнө ылайык, Кыргызстандын коопсуздук кызматкерлери өзбек азчылыктарына коркутуу-үркүтүүлөрдү жасоодо, Eurasianet, апрель 2015, https://eurasianet.org/kyrgyzstans-security-agents-intimidating-uzbek-minority-activists-say [20] Дэвид Триллинг, Борбордук Азиядагы ислам жоочуларына Кыргызстандын тийгизе алчу таасирине баа берүү, Eurasianet, июнь 2010, https://eurasianet.org/evaluating-kyrgyzstans-impact-on-the-islamic-militant-threat-in-central-asia [21] StanRadar.com, "Кыргызстандын укук коргоочуларынын Кеңеши" бул ангажирдүулүкпү же бейтараптыкпы?  (6 жылдын ичиндеги кайрылуулардын талдоосу), июль 2014, http://www.stanradar.com/news/full/10870sovetpravozaschitnikovkyrgyzstanaangazhirovannostilibespristrastnostanalizobraschenijza6let.html [22] Элеонора Бейшенбек кызы, Кыргызстандагы бейөкмөт уюмдары Жамааттык коопсуздук жөнүндө келишим уюмунун (ЖККУ) көзөмөлүндө, Эркин Европа/Эркиндик радиолорунун Кыргыз кызматы, март 2015, http://rus.azattyk.org/a/26890889.html [23] Анна Лелик, Кыргызстан:  Чет өлкөлүк агенттер жөнүндө мыйзам долбоору четке кагылды, Бейөкмөт уюмдары сүйүнүүдө, Eurasianet, май 2016, https://eurasianet.org/kyrgyzstan-foreign-agent-bill-nixed-ngos-rejoice; Aйзирек Иманалиева, Кыргызстан:  Баш мыйзам долбоору бейөкмөт уюмдарды дубалга такоо коркунучун чагылдырууда, Eurasianet, май 2020, https://eurasianet.org/kyrgyzstan-draft-bill-threatens-to-drive-ngos-against-the-wall [24] Кыргыз Республикасынын Президентинин веб-баракчасы, 'Кыргыз Республикасындагы мамлекеттик сыйлыктардын берилүүсү жөнүндө', ноябрь 2017, http://www.president.kg/files/docs/award/ukaz_noyabr_russ.pdf [25] АКШнын Мамлекеттик департаменти, Foro Penal укук коргоо уюму жана Азимжан Аскаровго 2014-жылдын  “Адам укуктарынын коргоочусу” сыйлыгын тапшыруу жөрөлгөсү, июль 2015, https://2009-2017.state.gov/r/pa/prs/ps/2015/07/244903.htm [26] Нуржамал Жанибекова,  'Атайын кызматтар Атамбаевдин “Фэйсбуктагы” сынчыларын текшерүүдө', Kloop, январь 2017, http://kloop.kg/blog/2017/01/10/spetssluzhbyproveryayutkritikovatambaevavfejsbuke/ [27] Kloop, 'Кимдин атын атабаш керек. Президентти сындаган учун кыргызстандыктарды кантип куугунтукташат', июль 2020, https://kloop.kg/blog/2020/07/31/tot-kogo-nelzya-nazyvat-kak-kyrgyzstantsev-presleduyut-za-kritiku-prezidenta/ [28] Александра Ли, Кыргызстан таажы вирусуна каршы күрөшүү жүргүзүүгө миллиондогон АКШ долларды сарптап жатат, бирок бийликтегилер каражаттар кандай королуп жатканын жашырууда', Kloop, июнь 2020, https://kloop.kg/blog/2020/06/24/milliony-na-covid/ [29] Брюс Панниер,  Акыркы чуулуу төңкөрүштөн кийин Кыргызстанда ким калды?, RFE/RL, октябрь 2020, https://www.rferl.org/a/who-is-who-in-kyrgyzstan-after-the-latest-tumultuous-uprising/30882154.html [30] Владимир Соловьев, “Түрмөдө сен 24 саат бою сиз бош кишисиз”, Коммерсант, январь 2021, https://www.kommersant.ru/doc/4639707?from=main_1#id1957426 [31] Front Line Defenders (Ирланддык укук коргоо уюму), Азимжан Аскаровдун учуру, июль 2020, https://www.frontlinedefenders.org/en/case/azimjan-askarov-sentenced-life-imprisonment [post_title] => Кыргызстандагы укук коргоо ишмердүүлүгүнөн жарандык активизмге өтүү [post_excerpt] => [post_status] => publish [comment_status] => open [ping_status] => open [post_password] => [post_name] => %d0%ba%d1%8b%d1%80%d0%b3%d1%8b%d0%b7%d1%81%d1%82%d0%b0%d0%bd%d0%b4%d0%b0%d0%b3%d1%8b-%d1%83%d0%ba%d1%83%d0%ba-%d0%ba%d0%be%d1%80%d0%b3%d0%be%d0%be-%d0%b8%d1%88%d0%bc%d0%b5%d1%80%d0%b4%d2%af%d2%af [to_ping] => [pinged] => [post_modified] => 2021-07-09 13:45:05 [post_modified_gmt] => 2021-07-09 12:45:05 [post_content_filtered] => [post_parent] => 0 [guid] => https://fpc.org.uk/?p=5960 [menu_order] => 0 [post_type] => post [post_mime_type] => [comment_count] => 0 [filter] => raw ) )